Eilean Heisgeir

Le D. A. MACDHOMHNAILL

“Tha do thighean ’gan rùsgadh,
Sgeula tùrsach ri innse.”

ACH ma ghabhas sinn cuairt air eathar na cuimhne thar a’ Chuain Sgìth, agus an sin tarsainn “Uibhist bheag riabhach nan cràdh-gheadh”, gu ruig Eilean Heisgeir, ’s dòcha aig deireadh na sgéile gu faod sinn a ràdh mar a thubhairt am bàrd Ranach—

“ ’s an taic’ a chéil tha mhil ’s an gath”

Mu cheud gu leth bliadhna air ais, bha ochd teaghlaichean deug, a bharrachd air coiteirean, a’ còmhnaidh agus a’ toirt am beò-shlaint’ as a’ ghrunnan eilean sin ris an abrar Heisgeir. An diugh tha na tighean uile fàs, tha am fearann a’ sìor dhol a dholaidh aig coineanaich agus tha na faochagan-dubha gun bhuain bhàrr nan sgeir. Cha chluinnear, mar a b’ àbhaist, caithreim aighearach na cloinne bige a’ mire ’s a’ cluaineis air na lianagan agus mu na laimrigean. Gidheadh, tha fhathast an iomadh ceàrn de’n t-saoghal, fir agus mnathan a chaidh altrum agus àrach san eilean bheag, lethoireach so. Nach iomadh uair a bhitheas an cuimhne ’gan toirt sgrìob’ air ais, gu na làithean sona, sòlasach a chuir iad seachad a’ ruith cas-ruisgte timcheall na machrach, no ’g amharc nam bàtaichean a’ fàgail Phort Ròidh, no ’s dòcha a’ trusadh chaorach sa’ Cheann Iar.

Tha na cóig eileanan beag’ iomallach ris an abrar Heisgeir ’nan laighe ann an gàirdeanan luasganach a’ Chuain Shiar, mu dheich mìle an iar air Uibhist a Tuath. Tha trì de na h-eileanan—Ceann Ear, Sìthinis agus Ceann Iar—gu math nas motha na na dhà eile—Sillay agus Stocay. A rìs, tha an dà fhadhail a tha ’gan sgaradh o chéile aig muir-làn, a’ tràghadh ionnus gur aon eilean iad aig muir-tràigh. Air an làimh eile, chan eil Caolas Shillay no Caolas Stocay idir a’ tràghadh. ’S e Sillay as fhaide an iar de’n ghrunnan agus ’s e Stocay as fhaide an ear agus as dlùithe do dh’ Uibhist.

Mar a dh’fhaodar a thuigsinn, tha seann eachdraidh an eilein gu tur air chall, ach tha ainmean mar a tha Hàkinis, Hearnis agus Heilleam a’ nochdadh gu robh na Lochlannaich aon uair glé eòlach air cladaichean Heisgeir, dìreach mar a bha iad mion-eòlach air cladaichean eile Innse-Gall. Tha fios againn gum bu mharaichean treuna, calma na cinnich bhorba so agus rè iomadh linn nach robh cus bacaidh orra, gus an deachaidh am fuadach mu dheireadh le Rìgh Alasdair aig a’ bhlàr ainmeil sin, Blàr na Leirge 1263. Aig Co-chòrdadh Pheairt a lean sa’ bhliadhna 1266, fhuair Ailean MacRuairi ’ic Shomhairle còir air Uibhist a Tuath agus bha so a’ toirt asteach Heisgeir. Tha e air innse gum b’e ogha dhà-san, Anna NicRuairi, a leasaich agus a mheudaich Teampull na Trianaid an Càirinis, agus Caisteal Bhorgh ann am Beinn nam Fadhla. Bha Anna pòsda aig Eòin, Triath nan Eilean, agus tha sgrìobhadh againn air gun tug am mac-san Raghnall, seachad Eilean Heisgeir do’n Mhanachainn an Idhe sa’ cheathramh linn deug.

[Mapa]

San iomradh a sgrìobh an t-Ard Dheadhan D. Mac an Rothaich mu a thurus do na h-eileanan sa’ bhliadhna 1549, tha e air ainmeachadh gum buineadh Heisgeir do Chailleacha’ Dubha I Chaluim Chille. San iomradh cheudna tha an Deadhan a’ deanamh aithris air cho pailt ’s a bha arbhar agus connadh cladaich san eilean. A rìs, ann an aon de Phaipeirean Stàta na h-Alba 1595, tha e air àireamh gu robh fichead fear aois cogaidh ann an Heisgeir, a thuilleadh orra-san aig a robh e mar chleachdadh fuireach aig an tigh ri obair an fhearainn. Tha e air aideachadh sa’ phaipear so cuideachd, gur ann do Mhanachainn I Chaluim Chille a bhuineadh an t-eilean.

’S ann sa’ Cheann Iar bha eaglais nan Cailleacha’ Dubha agus tha an seann làrach fhathast ri a fhaicinn dlùth do Sgeir nan Cailleach. ’S eudar gum b’ e boireannaich fhoidhidneach, chalma bha sna Cailleacha’ Dubha, oir tha beul-aithris ag ràdh gum b’ iad fhéin a bhitheadh ag iomradh nam bàtaichean móra, mòna bho Chlachan Aird Heisgeir an Uibhist a Tuath, tarsainn Caolas Heisgeir, do’n Chròic sa’ Cheann Iar. Bha Cailleacha’ Dubha ann an Heisgeir fad’ an déidh àm an Ath-leasachaidh agus ma bheir sinn géill do bheul-aithris, ’s ann san eilean a chaochail iad sin. Chan eil fios againn dé thug air na boireannaich dhiadhaidh a dhol do leithid de dh’ eilean an toiseach, ach gun teagamh, ’s e comaraich da-rìribh a bhitheadh ann an Heisgeir, oir chan eil amach air dà àite eile ann an Albainn cho fìor-iomallach.

Bha manachainn aig na Mànaich ann an Sillay, no mar a theirear, Eilean nam Mànach. ’S ann fo’n ainm “Helskyr na Monich” tha na h-eileanan so air an comharrachadh amach air cairt-iùil na bliadhna l654. Thadhail Màrtainn Màrtainn san eilean an 1695 agus ’na leabhar-san gheibhear iomradh air gu robh altair air“Hawsker Nimannich, id est monks’ rock” .Ach mur a bheil fios againn dé thug air na Cailleacha’ Dubha a dhol do’n Cheann Iar, chan eil fios againn idir dé thug air na Mànaich a dhol do Shillay—àite cho beag agus cho uaigneach. ’S e daoine seirceil, cneasda bha annta co-dhiùbh agus dh’fhaodadh e bhith gum b’ann gu sanais air choreigin a thoirt do mharaichean a dh’fhaodadh a bhith tighinn ro-dhàna san dorchadas air na sgeirean cunnartach mun cuairt.

Gheibhear iomadh iomradh earbsach air Heisgeir san t-siathamh agus san t-seachdamh linn deug, ach amach air a bhith ’g ainmeachadh có do’m buineadh an t-eilean, chan eil na h-iomraidhean sin a’ toirt fiosrachaidh sam bith dhuinn air caitheamh beatha an t-sluaigh. Ann an aon de sgrìobhaidhean na bliadhna 1623, tha e air aideachadh le Rìgh Seumas VI gum b’àbhaist Heisgeir a bhith aig Cailleacha’ Dubha Idhe. Chan eil teagamh nach ann mu’n àm sin a dhealaich na boireannaich dhiadhaidh ris an eilean.

Tha cunntas air gu robh Heisgeir san oighreachd aig a’ Mhorair Seumas MacDhòmhnaill Shléibhte sa’ bhliadhna 1644—sgrìobhadh a tha air aideachadh a rìs sa’ bhliadhna 1657. Bha na Dòmhnallaich nan uachdarain air Uibhist agus Heisgeir gus an do cheannaich am Morair Iain P. Orde an oighreachd sa’ bhliadhna 1856. Bha Heisgeir, agus a’ chuid mhór de dh’ Uibhist a Tuath, aig an teaghlach sin gus an do ghabh Dìuc Hamilton an oighreachd sa’ bhliadhna 1944.

[Sanas]

[Dealbh]
Aon de na Seòid

B’e Alasdair Dòmhnallach (Alasdair Bàn mac Iain ’ic Uisdean Ghrìminis) a bha ’na mhaor-fearainn, aig a’ Mhorair Dòmhnall Dòmhnallach, air Heisgeir, mu dheireadh na seachdamh linne deug. Bu chòir cuimhne a chumail air Alasdair Bàn, oir b’esan a rinn cobhair gun dàil air na dh’fhàgadh de a luchd-cinnidh an Gleann Comhann, an déidh Mort Ghlinn Comhainn 1692. Chuir e a bhirlinn làn mine á Heisgeir gu Baile Chaolais gu fuasgladh a dheanamh orra-san a bha ann an cruaidh chàs. Feumaidh e bhith nach robh gainne bidhe air muinntir Heisgeir, eadhon anns an linntean fad’ as, oir chuir e fìor iongnadh air Màrtainn Màrtainn cho torrach ’s a bha an t-eilean le arbhar, feur agus crodh dubh. Thug an Deadhan Mac an Rothaich an aire dha so iomadh roimh àm Mhàrtainn.

B’ann aig Iain mac Alasdair Bhàin bha tuathanas Heisgeir an uair a chaidh a’ Bhan-Tighearna Grange a ghiùlan, an aghaidh a toile, do’n eilean sin sa’ bhliadhna 1732. Bha a’ bhean uasal dà bhliadhna anns an eilean agus gun co-chomunn sam bith ceadaichte eadar i fhéin agus a càirdean air tir-mór. B’ann as a so a chaidh a toirt do Hiort far an do chuir i seachad ceithir bliadhna, a’ gul ’s a’ caoidh, mun do chaochail i san Eilean Sgitheanach sa’ bhliadhna 1745.

A réir cunntais na bliadhna 1764, b’e trì fichead duine ’s a deich a bha an Heisgeir. Goirid an déidh so bha Gilleasbuig MacIlleathain, air a shloinneadh, Mac Iain ’ic Ghilleasbuig Oig Heisgeir, ’na mhaor-fearainn san eilean aig an Ridire Seumas MacDhòmhnaill. B’ann do Ghilleasbuig a rinn Raonaid NicDhòmhnaill an t-òran— “Oran Fear Heisgeir”. Tha e coltach gu robh Raonaid ri port san Eilean Sgitheanach, ach air do Ghilleasbuig tighinn do’n Eilean ’na bhirlinn “Am Pearg” thug e aiseag dhi do dh’ Uibhist. Chan eil teagamh nach robh an laoch cho sgairteil ’s a shuidh riamh air tobhtaidh, oir so mar a thubhairt a’ bhana-bhàrd—

“Cha chuireadh eagal o’n stiùir thu,
An càs no ’n cunnart air bith;
Ged bhiodh tonnan taobh-uaine
’Fuasgladh fuaghal a slios.”

B’ ann dha cuideachd a rinneadh “Oran Molaidh do Ghilleasbuig Og Heisgeir”. Bha dùil gum pòsadh am fleasgach Siùsadh NicDhòmhnaill, Vallay, ach cha robh sin an dàn. ’S e bràthair do Shiùsaidh—Màidsear Alasdair—a bha ’na bhàillidh aig an àm agus chaidh e-fhéin agus Gilleasbuig amach air a chéile. Mar is minig a thachair, nach ann thug an siad Canada air. Ma bha gaol aig Siùsaidh air Gilleasbuig, bha an dà chuid meas agus ionndrainn aig a phiuthar dhalta, Anna NicDhòmhnaill, air agus so mar a labhar ise—

“B’u tu sgiobair na fairge
Ri là gailbheach ’s droch shìde.”

agus a rìs—

“ ’S e do thuras ’Illeasbuig
Thug an leagadh do’m inntinn.”

Anns a’ chunntas a thug an t-Ollamh Alasdair Mac Ille Mhìcheil dhuinn air Heisgeir, tha e air ainmeachadh gu robh mu mhìle de stoc san eilean, a bharrachd air caoraich, mu’n bhliadhna 1800. Sa’ chunntas cheudna tha e air aithris gun d’fhalbh uachdar an fhearainn mu’n bhliadhna 1810, ionnus nach b’urrainnear curachd a dheanamh no stoc a thogail. Ré chóig bliadhna deug cha robh fuireach san eilean ach aon teaghlach. An sin chuireadh muran, gu uachdar gainmheacha na talmhainn a cheangal r’a chéile, agus cha robh am fonn fad’ a’ dol am feabhas. Chaidh na teaghlaichean a b’ òige air ais agus cha b’ fhada gus an robh muinntir an eilein ri àiteach, ri iasgach agus ri sealg mar a b’ àbhaist. Riamh bhon chaidh am muran a chur, chinn e gu math agus bha sluagh an eilein a’ deanamh

[Dealbh]
Aig an eadradh sa’ chuithe.

[Dealbh]
Ag aiseag ghamhna á Heisgeir.

móran feuma dheth. Chan eil teagamh nach robh na plàtan-sìl, no plàtan-muilinn, cho annasach ri aon sam bith do na nithean bhatar a deanamh de’n mhuran. ’S ann annta bhitheadh na fir a’ toirt an t-sìl do’n mhuileann agus bha iad cho dìonach ’s nach leigeadh iad a dh’aona chuid uisge na sàl chun an t-sìl.

Chunnaic Luchd-cùraim nan Tighean Soluis iomchaidh tigh-soluis a chur air Sillay gu rabhadh a thoirt do mharaichean. Leagadh a’ chlach stéidhe, dìreach air làrach na seann h-altrach far am b’ àbhaist na mànaich a bhith a’ cumail an adhraidh-fheasgair le solus crùisgein. Chaidh crìoch a chur air an togail agus chaidh solus Shillay a lasadh a’ chiad uair sa’ bhliadhna 1864. Bha “Monach” gus an do bhris an Cogadh Mór mu dheireadh amach a’ sgaoileadh a ghathan lainnearach fad’ is farsainn.

Ach a dh’aindeoin rabhaidhean Mhonaich, bha cladaichean Heisgeir cunnartach, gu h-àraidh ri ceò-mara. Aig toiseach buana sa’ bhliadhna 1894 chaidh an soitheach mór, an“Inflexible”á Sunderland i bhriseadh air Sgeir Mhór Shìthinis. Chan eil fhios dé na bha de dh’ìm ’is de chàise, de dh’ fheòil agus de mhin air an t-soitheach so, agus cha robh neach an Heisgeir gun luaidh air iomadh teaghlach an Uibhist nach d’ fhuair a chuid fhéin de’n bhiadh mhath sin. An 1903, chaidh long mhór eile, a’ “Vanstable” á Dunkirk, a mhilleadh air na Diurabergs, sia mìle tuath air an tigh-sholais. Ma thug an“Inflexible”biadh gu muinntir an eilein, thug i so deoch thuca. Bha de bhocsaichean agus de thogsaidean de’n stuth a b’fheàrr eadar uisge-beatha agus fìon a’ tighinn air a’ chladach ’s nach robh, mas hìor, fhio s aig muinntir an eilein dé dhéanadh iad ris.

[Dealbh]
Tigh-soluis Monach.
Airde—133 troidhean.
Ri fhaicinn—18 mìle.

Bha Sgoil Ghàidhlig Bhan Uasal anns a’ Cheann Ear airson iomadh bliadhna. An déidh sin bha sgoil aig an Eaglais Shaoir san eilean gus an deach tigh-sgoile ùr, grin a thogail sa’ bhliadhna 1874. ’S anns a’ Cheann Ear a bha an sluagh a’ fuireach ged bha aig aon àm dà theaghlach sa’ Cheann Iar. Bha eaglais bheag aig an“West Coast Mission”anns a’ Cheann Ear. Ged bha oifig-puist san eilean, cha robh bùth idir ann. Air an aobhar sin dh’fheumadh gach teaghlach ullachadh a dhèanamh, mun tigeadh bristeadh san t-sìde agus mun séideadh doineann a’ gheamhraidh. Bha e mar chleachdadh aig muinntir an eilein biadh a chur mu seach mu dheireadh an Dàmhair a chùm ’s nach bitheadh gainne no éis orra ged bhitheadh an aimsir fiadhaich, gailbheach agus na tonnan móra a’ beucaich mu na cladaichean. Fhad ’s a bha min sa’ chiste, siùcar agus tea sa’ phreas agus tombaca aig na fir, cha robh aobhar gearain aig neach—cha robh ach a dhol a dh’iarraidh iasg na mara, sidheann na machrach agus maorach a’ chladaich.

’S ann ri àiteach an fhearainn, ri togail stuic agus ri iasgach a’ ghiomaich bha an sluagh a’ chuid bu mhotha de’n bhliadhna. Bhitheadh iad glé thric ri iasgach an éisg ghil, ri sealg nan eun fiadhaich agus ri togail nam faochag. Bha am fearann air a roinn-ruith agus bhitheadh a’ cur chruidh is chaorach air feurach sa’ Cheann Iar. Chithear fhathast làrach nan àirigh sa’ Cheann Iar.

Anns an t-samhradh bhitheadh iasgairean á Griomsaidh ag iasgach a’ ghiomaich agus bhitheadh iadsan a’ fuireach ann an àirighean. Bu mhór an toileachadh a dheanteadh ris a’ chiad sgoth-ghiomach a nochdadh amach á Beul a’ Chaolais mu mhuir-làn air madainn bhrèagha Earraich. Bha fios gum bitheadh càch a’ leantainn agus nach b’ fhada bhitheadh dìth luchd-céilidh air muinntir an eilein.

Thug móran de dh’ òigridh Heisgeir Canada agus Astràilia orra, far an robh an dà chuid obair-cosnaidh agus fearann na bu phailte. Aig toiseach a’ Chiad Chogaidh b’e dà theaghlach dheug bha an Heisgeir. Anns a’ bhliadhna 1928 bha an àireamh so air crìonadh gu ochd, agus sa’ bhliadhna 1934 gu dà theaghlach.

Thainig doilgheas air an eilean sa’ bhliadhna 1936. Chaidh triùir de luchd-frithealaidh an tigh-sholuis a bhàthadh air feasgar fiadhaich foghair an Caolas Shillay ’s iad a’ dol air ais ann an geòlaidh bhig, an déidh a bhith sa’ Cheann Ear le litrichean. Cha robh nì a ghabhadh dèanamh—cha robh aig na mnathan agus aig an aon fhear a dh’ fhàgadh san tigh-sholuis ach seasamh ag amharc air luchd an gaoil a’ feuchainn ri greim-bàis a dheanamh air na sgeirean sleamhainn: Ach “bheir an cuan a cuid féin amach”.

Beagan bhliadhnachan an déidh so, dhùnadh an sgoil agus gann mun do thàrr an Cogadh Mór mu dheireadh briseadh amach, chuireadh an solus as ann am Monach. Rinn an cogadh cùisean na bu duilghe do’n dà theaghlach bha air saothrachadh leotha fhéin fad iomadh bliadhna san eilean. Cha robh air, sa’ bhliadhna 1942, ach cead a ghabhail de dh’ eilean am breith, agus imrich a dheanamh gu tir-mór far an do ghabh iad fearainn a bu ghoireasaiche do na margaidhean mu Dheas.

Chan fhaicear leus á Shillay a nis, ach tha Monach—an dara tigh-soluis as àirde an Albainn— ’na sheasamh gu h-eireachdail an sud fhathast, mar gum b’ann ’na charra-cuimhne orra-san a bu mhinig a rinn toileachadh ri a bhoillsgidhean, agus cluinnear osna thiamhaidh a’ Chuain Shiar mu chladaichean Heisgeir mar gum b’ ann a’ caoidh na dh’fhalbh ’s nach till tuilleadh.