Sean Choille Albainn

Le ALASDAIR I. MACILLEMHAOIL

Aig àm buain mònach is tric a thig ris cròicean móra de chraobhan a bha taisgte fo’n riasg fad iomadh linn. Chan eil sin ’na iongnadh sam bith air Tìr Mór, far a bheil craobhan is coilltean ri faighinn an diugh. Ach gu dé their sinn mu’n chùis, nuair a chì sinn a leithid sin san Eilean Fhada—Leódhus ’s Na Hearadh, sìos gu ruige Ceann Bharraidh—agus sin an teis-meadhon na mòintich fharsaing, far nach do dh’ fhàs craobh, is dòcha, o chionn ceudan bliadhna.

Mar as trice is i a’ bheith, am beag a tha ’n éis dith, a thig am fianuis air taobh an iar na dùthcha, ach am meadhon tìre, am Peairt, Earraghaidheal, is Inbhirnis, gheibhear darach is giuthas, bunan garbha a bha air an gleidheadh o chian fo chòmhdach tiugh an réisg. Gu dearbh fhéin b’ e sin an deagh chonnadh, oir tha iad fhathast cho làn ròiseid is brìgh ’s ged a b’ ann an dé a chinn iad air a’ bhlàr.

Bhiteadh uaireigin a’ cur gu feum, an àite coinnle, slisnich de’n t-seòrsa so, agus ri an leus dheanadh bean-an-tighe calanas a’ gheamhraidh.

Nuair a bhatar a’ cladhach Loch Dabhach Phùir, faisg air baile Inbhirnis, aig an àm san robh iad a’ deanamh an cladh-abhainn ris an canar anCaledonian Canal, fhuaradh sgonn daraich a bha mu dheich troighean fichead mun cuairt. Bha e dubh le aois thar tomhais, ach ’na mheadhon bha e làidir, fallain gun bheud.

Tha freumhan tomadach mar so gu minig ri faighinn air feadh na Gaidhealtachd, agus a réir beachd dhaoine fiosracha tha so ’na dhearbhadh gu robh coille dhùmhail a’ còmhdach ceann-a- tuath Albainn san t-sean aimsir.

Tha teisteas eile againn mu’n chùis. Nuair a chuir na Ròmanaich a’ chuid mhór de Bhreatainn fo ’n casan, thug iadCaledoniamar ainm air an dùthaich, tuath air Cluaidh ’s an Abhainn Dubh, an aon cheàrn de Bhreatainn nach deach aca air a cheannsachadh. Their sgoilearan gu bheil bun an fhacail sin—cald—a’ ciallachadh coille.

Bitheadh sin ceart no ceàrr, tha comharra nas sònraichte againn gun do chinn a’ choille so ceudan bliadhna air ais, agus ’s e sin gu bheil cuid dith beò fhathast. Gheibhear thall ’s abhos craobhan aosmhora, giuthas garbh is darach le freumhan dòideach, greimeachadh gu teann air na creagan loma, liath. Sheas iad sin ri mór-ghailleann iomadh geamhraidh, agus tha an cinn fhathast uabhrach air an t-sliabh. Tha feadhainn dhiubh ri ’m faicinn ann an coilltean Ràta Mhurchais, cuid anns a’ Ghleann Mhór, Srath Spé, Coille Dhubh Raineach, agus beagan air taobh a deas Loch Carran.

Bha iomadh seòrsa craobh a’ fàs sa’ choille—darach sna srathaibh ìosal, feàrn an cois nan aibhnichean, giuthas agus beith air na h-àrdaibh. Bha i air leth dlùth ann am Bàideanach, Sliabh Ghranna, agus anns gach gleann a bha snìomh troimh ’n gharbhlaich, tuath is deas, eadar Raineach is Gleann Comhann an ear gu ruige Bràigh Mhàrr agus tuath gu Srath Ghlais.

[Mapa]
Sean Choille Albainn
(am map air a tharraing le Alasdair I. Mac Ille Mhaoil)

Ach chaidh a’ choille rìomhach so a sgrios, agus sin gu h-àraidh fo làmhan dhaoine borba. A réir eachdraidh loisgeadh móran dith nuair a bhuail na Lochlannaich asteach air taobh siar Albainn (800-1100 A.D. ). B’ e sin an dòigh a ghabh iad gus an ruaig a chur air na fògarraich a gheibheadh greis tèaruinteachd fo a sgàil. Tha beul-aithris a’ luaidh air nighean Rìgh Lochlainn a chuir as do’n choille a bha còmhdach Innse Ghall aig an àm sin. Maille ri sin, gheàrr na coimhich craobhan gun àireamh gus togail nan long-fada a bha cho ainmeil ’nan linn fhéin. Ach nuair a thàinig Somhairle Mór Mac Gille Bhrìghde, Tighearna nan Eilean, gu inbhe, chuir e casg air sgathadh dì-mhillteach nan craobh.

Air Tìr Mór, eadar-dhealaichte o sin, cha tainig clos air an droch obair. Chuir Alasdair Mór, Mac an Rìgh, no “Faol Bhàideanach” mar theirte ris, coilltean ’nan smàl thall ’s abhos, gu sgiùrrsadh a chur orrasan a bha cogadh ’na aghaidh.

Tha e eadhon air innse gun rinn an rìgh fhéin, Raibeart Brus, an dearbh chleas so ann an Inbhir Aora, is e a’ toirt ionnsaigh an aghaidh a dhearg nàmhaid, an Cuimeanach.

Agus a’ chuid a dh’ fhàg na fàloisg chuireadh as dha air dòighean eile. Nuair a rìoghaich Ban-righ Ealasaid ann an Sasuinn bha móran fiodha air a chosg co-cheangailte ri obair-iaruinn, oir cha robh gual fhathast air a chleachdadh anns an dòigh so. Chaidh móran talaimh a lomadh mar so, agus b’ éiginn lagh ùr a chur air chois ri bacadh obraichean iaruinn ann an cuid a cheàrnaidh de Shasuinn. ’S e thàinig as a so gun ghluais luchd obair an iaruinn tuath gu coilltean na Gaidhealtachd, agus shuidhich iad an cuid fuirneis is an teallaich làimh ris a’ chonnadh. Agus le sin thainig an tuilleadh truaillidh air coilltean ar dùthcha. Aig a’ cheart àm bha daoine air bheag sùim a’ cur teine riù gus fuadach a chur air droch dhaoine, agus air béistean mosach, mar am madadh-allaidh, a bha fhathast a’ cùiltearachd sna h-ionadan fàsail.

Ach ’s ann an déidh Bliadhna Theàrlaich a thainig an call bu mhotha air a’ choille. Aig an àm sin chaill cuid de na h-uachdarain Gaidhealach còir air am fearann a chionn ’s gun do sheas iad air taobh a’ phrionnsa. Chaidh na h-oighreachdan sin a chur fo ùghdarras an riaghaltas, agus reiceadh am fiodh a bha fàs anns na srathan ri marsantan Sasunnach. Cha b’ e sin a mhàin, ach thòisich na morairean a bha dìleas do’n chrùn a’ reic an fhiodha air am fearann fhéin. Dh’ fhàgadh an talamh lom, fuaraidh far an robh uaireigin coille allail ’na làn mhaise. Oir ged a bhathas a’ gearradh nan craobh cha robh guth air ùr-chur ’nan àite.

Gun a dhol nas fhaide air ais na a’ bhliadhna 1848 tha iomradh air a bhith losgadh chraobh-giuthas, darach, agus beith, gus àite ionaltradh chaorach a dheasachadh.

Nuair a shuidhicheadh na muilnean cotain air a’ Ghalltachd san ochdamh linn deug, ghearradh tuilleadh ’s a’ chòir de bheith gu iteachan a dheanamh.

Ach nach math gu bheil taobh eile air an sgeul bhrònach so? Bha uachdarain geur-chuiseach ann, a chunaic ’na thràth gu robh an tìr ionnas ’s gus a bhith air a bearradh, agus thòisich iad air togail chraobhan ùra air talamh fàs. Gu dearbh, bha sin feumail dhuinne,

SEAN CHOILLE ALBAINN

[Dealbh]
Sean Chraobhan—Gleann Lòchaidh

gu h-àraidh ri àm cogaidh nuair nach robh e furasda fiodh a thoirt thar cuain.

An diugh tha cur nan craobh an urra ri riaghaltas na dùthcha, agus chì sinn, air fad is leud na tìre, an obair shnasail luachmhor thatar a’ dèanamh fo stiùireadh Comunn Ughdarrais nan Coilltean.