“Aon Fheasgar . . . .”
POL MACAONGHAIS

CHA robh Tormod ach naoi, ach an diugh bha cudtrom eagalach air laighe air a spiorad òg. Shocraich e e-fhéin air cloich chruinn air cùl na cruaiche agus dh’ fheith e gus an nochdadh càch. Dé chanadh iad? Dé chanadh iad nuair a dh’ innseadh e dhaibh? Saoil am biodh Dòmhnall Ruadh nam breacadh-seunain a’ magadh air ’s a’ tarraing as? ’S cinnteach gum bitheadh.

’S e Dòmhnall bu shine de’n chloinn mun cuairt ’s bha e tuilleadh is bragail uaireannan. Nach robh Malag a’ ràdh dìreach an raoir fhéin gu robh h-uile duine toirt an aire cho mì-mhodhail ’s a bha e fàs ’s gum bu cheutach do athair beagan ceannsachaidh dheanamh air.

Ach co-dhiùbh, cha deanadh Màiri no Eóghann no Ruairidh magadh air—Màiri co-dhiùbh. Nuair a dh’ innseadh e dhi mar a thachair dh’ fhàsadh a sùilean móra na bu chruinne ’s na bu tlàithe le iomagan agus bhiodh truas mór a cridhe aice ris.

Ach gu dé bha ’gan cumail, gu tà? An fhaod a bhith nach robh an t-uisge ’s a’ mhòine aca stigh a nis? Bu chòir dhaibh greasad orra; mura tigeadh iad a dh’ aithghearr reidheadh a’ ghrian fodha ’s chan fhaigheadh iad cead tighinn a chluich.

Thàinig Malag timcheall oisein na cruaiche. “O . . . ’n ann a sin a tha thu? Na gabh fuachd ’nad shuidhe ann an sin fad an fheasgair. Co mheud poca thug thu stigh?”

“Trì.”

“Fiach gun dean sin an gnothach, mathà. Tha fuine agamsa ri dheanamh a’ chiad char sa’ mhadainn. Fiach gum fuirich thu faisg air làimh. Tha agad ris a’ chrodh thoirt dhachaidh, cuimhnich, agus ma dh’ fheumas mise tighinn ’gad shiubhal, cha mhath dhuit . . . . Eil dad ceàrr ort, chan eil thu coimhead ach stuirceach?” “Chan eil.”

Chaidh earball a h-aodaich á fianuis an taobh a nochd i. Sàmhchair. Dh’ éirich meanbh-chuileag no dhà as a’ mhònaidh agus theirinn iad a chluasan ’s a chùl-amhaich. Thachais e e-fhéin gu dìchiollach gus an do ghlac a chluas am fuaim ris an robh i feitheamh agus dh’ éirich e air a chorra biod.

Bha iad uile tighinn còmhladh nall cùl na h-iodhlainn. Bha e beagan mì-shona—b’ fheàrr leis gu robh Màiri air tighinn an toiseach, ’na h-ònrachd. Ach nuair a ràinig iad, ’s iad a’ bochdadaich ’s ag eubhach mu choinneamh, chaisg e iad cho sòlaimte ’s a rachadh aige, ’s thuirt e,

“Bhàsaich Susanna!”

Sguir a’ mhire ’s a’ bhochdadaich. Sheall iad air gu h-iomaganach.

“Cha do bhàsaich!” arsa Dòmhnall Ruadh.

Chuir an naidheachd dragh air gun teagamh, thug Tormod an aire.

“Bhàsaich. Chaidh mi mach le gràn ice cho luath ’s a thàinig mi as an sgoil ’s cha robh sgial oirre. Choimhead mi ’n uairsin shìos os cionn a’ chladaich ’s fhuair mi ri taobh gropain i . . . . marbh.”

Theab glug a’ chaoinidh tighinn air. Bha chompanaich uile coimhead air cho truasail agus bha cumhachd ’nan co-fhaireachdainn air nach robh e eòlach.

B’ aithne dhaibh uile Susanna, an tunnag a fhuair Tormod an uiridh o bhean a’ chìobair. Nach iomadh gàire thug i orra. B’ i fhéin an tunnag a b’ éibhinne ’s bu lugha nàire ghluais air dà spòig riamh. Ach cha robh e buileach freagarrach a ràdh gum b’ ann air dà spòig a ghluais Susanna; bhristeadh té aca nuair a bha i ’na h-isein agus b’ ann gu math cuagach, spliathach a bha i riamh o’n àm sin.

Dh’itheadh i gràn (no dad sam bith eile bhiodh ri sheachnadh) as an làimh, leanadh i steach do’n arbhar iad nuair a reidheadh iad a falach agus nuair a bhiodh iad a’ deasbud ameasg a chéile—mar is tric a bhitheadh— ’s gann nach rachadh fhoighneachd do Susanna gu dé a beachd, oir bhitheadh i an sud is car ’na ceann ag éisdeachd riutha gu dìchiollach. Bha e gu math doirbh a chreidsinn nach b’urrainn dhi aon rud dhiubh sin a dheanamh tuilleadh.

“An truaghan!” arsa Màiri.

“Saoil an e cù rinn e?” dh’ fhoighneachd Ruairidh.

Chrath Tormod a cheann.

“Cha do bhoin dad dhi. Cha do rinn i ach . . . ach bàsachadh.”

“Feumar a tiodhlacadh, mathà,” ars Eóghann, am fear bu phongaile dhiubh uile, “agus a tiodhlacadh dòigheil cuideachd. B’ airidh i air.”

Sheall Tormod air a chompanaich. Dh’ aomadh ceithir chinn gu dùrachdach. “Ceart, mathà,” ars esan, “thugnamaid.”

Ghabh iad anull gu iomall a’ chladaich air an socair, a’ deanamh beagan draghaidh air an casan mar a shaoil iad bu chòir do luchd caoidh.

Bha Susanna air a drùim dìreach agus a spògan, seargte gun lùths, paisgte air a h-itean broinne.

“O, an truaghan!” dh’ eubh Màiri, a’ dol air a glùinean ri taobh agus ’ga slìobadh. Cha do leig na balaich dad orra agus thòisicheadh, leis an t-seann spaid a thug iad leotha o cheann na cruaiche, air cladhach an tuill. Thug iad greis mu seach air an spaid agus, an déidh móran osnaich is acain, rinneadh sloc a shaoil iad mór gu leòir airson an gnothach.

B’ ann ri Màiri a dh’ earbsadh a leigeil dha’n ùir agus rinn i sin gu socair, pongail leis a’ cheathrar bhalach ’nan seasamh sàmhach ’ga coimhead.

Ach bha cudtromachd na cùise a’ fàs draghail do Dhòmhnall Ruadh agus thuirt e le mothar gàire: “Bu chòir dhuinn Sailm a ghabhail, nach bu chòir?” Sheall càch air le diomb a chuir ’na thosd e sa’ mhionaid. Sin mar a thachras an còmhnaidh, thuirt Tormod ris fhéin, dh’ fheumadh cuideigin cuis-bhùird a dheanamh nuair a b’ olc . . .

Nuair a bha ’n gnothach seachad ’s a sgaoileadh an ùir gu réidh air uachdar an t-sluichd bha iad fhathast deònach fuireach greis na b’ fhaide. Cha robh e ceart, ann an dòigh, coiseachd air falbh agus Susanna bhochd fhàgail ann an sud.

“Deanamaid crois!” arsa Màiri.

Dh’ aontaicheadh leatha sa’ spot.

“Falbh thusa null gu eathar Chaluim aig a’ phort,” arsa Tormod ri Eóghann. “Bha Calum a’ leaghadh teàrr-bhuidhe an diugh ’s cha chreid mi nach bi na h-éibhleagan teth fhathast. Teasaich am pìos

iaruinn a bh’ aig Calum ’s thoir anall e. Thugainn thusa, Ruairidh, fiach am faigh sinn biorain mhaide san tiùrr.”

An ceann tiotan dhìrich Tormod is Ruairidh as a’ chladach le dà bhioran fhreagarrach aca is iad a’ toinneamh sreang mu’n timcheall ’s a’ deanamh crois dhiubh. Cha b’ fhada cuideachd gus an do nochd Eóghann leis a’ phìos iaruinn agus ruthadh na grìosaich ’na ghob.

“Dé tha thu ’dol a sgrìobhadh?” ars Eóghann.

“Chan eil mi buileach cinnteach. Saoil nan cuireamaid ann am Beurla “Mar chuimhneachan air Susanna, an tunnag a b’ fheàrr a . . . .”

“Ach, ni ’n t-ainm aice an gnothach leis fhéin,” arsa Dòmhnall.

“Tha ’n t-àm agad cabhag a dheanamh. Tha so a’ fàs fuar,” ars Eóghann. Rug Tormod an uairsin air an luideig a bh’ air ceann an iaruinn agus gu dìchiollach thòisich e air losgadh litir mu seach de ainm na tunnaige anns a’ mhaide.

Ach bha e furasda fhaicinn nach robh theas air fhàgail na dheanadh an gnothach agus cha robh e ach air SUS a sgrìobhadh nuair a b’ fheudar sgur.

“Och, ni sin fhéin a’ chùis,” arsa Dòmhnall.

“Nì, nì, tuigidh sinne có th’ ann,” ars Eóghann, ’s gun e deònach sam bith turus eile thoirt chun a’ phuirt.

Mar sin chàirich Tormod a’ chrois gu cùramach aig ceann an t-sluichd, ach fhathast cha d’ fhuair e stéidheachadh ceart.

Chualas guth feargach air an cùlaibh.

Nuas a ghabh Malag agus coltas garbh oirre ’s i an déidh bhith siubhal Thormoid thall ’s abhos.

“Dé chladhach ’s a’ ruamhar tha so?” dh’ eubh i, “sguiridh sibh dheth sa’ mhionaid dìreach! Agus . . . . thusa, amadain ghràinde, gabh dhachaidh agus ’s tusa gheibh e bhuamsa nuair a ruigeas tu.”

Leum i ’uige agus thug i sgailc mhath dha mu chùl a chinn. B’ ann an uairsin a laigh a sùil air a’ chrois. Chuir sin an cuthach buileach oirre. Phrann i fo casan i, ’s i ’g eubhach riutha—cho cruaidh ’s gun cluinnte thall ’s abhos i agus lasadh fiadhaich ’na sùil.

Sheall Tormod oirre agus, goirt ’s gu robh chluasan agus cruaidh ’s gu robh thàmailt, cha mhór nach tàinig gàire uige.

Shaoil e gu robh iomadh rud fo na neòil nach robh daoine tuigsinn nuair a thigeadh iad gu aois.

[Sanas]