Gnathasan Cainnte
(anns an sgialachd “Cailleach na Ribeig”)
Le IAIN PEATARSON

LEUGH mi an sgialachd “Cailleach na Ribeig” o chionn ghoirid anns an leabhar Gille nan Cochal Chraiceann le K. C. Craig. A nisde, tha e air ainmeachadh gur ann am Beàrnaraidh—Beàrnaraidh na Hearadh tha mi an dùil? —a fhuaireas an sgialachd so le Eachann MacIlleathain anns a’ bhliadhna 1859. Chuala e i aig Dòmhnall MacPhilip a dh’ ionnsaich i o Aonghus MacLeòid. Tha na h-ainmeannan aca a’ co-fhreagairt ris gur ann á Beàrnaraidh na Hearadh a bha iad. ’S e tha cur ceiste ormsa gu dé a dh’ fhàg cainnt Uibhist-a- deas ann an sgialachd á Beàrnaraidh na Hearadh. Chan eil mi creidsinn gun tainig an urad so a dh’ atharrachadh air cainnt Bheàrnaraidh ann nas lugha de ùine na ceud bliadhna.

So agaibh taghadh de’n eadardhealachadh a tha eadar cainnt na sgialachd is cainnt an latha an diugh am Beàrnaraidh. Tha cainnt an leabhair air a cur sìos anns a’ chlò Eadailteach:

(1) agus latha bha sin. Cha chluinnear ach ‘sean ’am Beàrnaraidh uair sam bith, ach a mhàin ann a leughadh a’ Bhìobuill.

(2) a dh’ iunnsaigh an dorais. Cainnt Bheàrnaraidh, ‘gon an dorais’ no ‘chon an dorais’. Chan e nach eil am facal a dh’ ionnsaigh aca an uair a bhios e feumail ann am bàrdachd no leithid sin.

(3) mura ceangladh. Cainnt Bh. ‘mara ceangladh’. Chan eil an “n” no an “g” air am fuaimneachadh idir.

(4) ors easan. Cainnt Bh. ‘os eisinn’; ‘as eisinn’ (an e mar è ach goirid).

(5) cheangail e an sin na coin. Cainnt Bh. ‘cheangail e a’ sean na coin’, a’ ciallachadh ‘an uair sin’, no ‘cheangail e ann a’ shean’, a’ ciallachadh ‘anns an àite sin’.

(6) air Moire fhéin. Cainnt Bh. ‘air m’ onair fhéin’. Tha an ràdh so cumanda gu leòir am Beàrnaraidh ach cha chuala mi riamh air Moire fhéin ann. Tha am facal Moire bitheanta ann, ged nach bithear a’ cur air is fhein còmhla ris. ’S e ‘ma tha’ an aon fhacalan a bhithear a’ cur ’na luib, e.g. ‘Moire ma tha’ is mi nach robh’ etc. Ach mar is trice ’s ann leis fhéin a bha e e.g. “Moire, gur tusa bha dìcheallach” —Bàrdachd Chaluim ’ic Iain ’ic Phàdruig (1825-1903).

Nam b’ e “Moire” a bhiodh aig seanchaidh Beàrndrach ann, is ann rudeigin mar so a chuireadh e e: “Moire! is ann a dh’ éirich iad a seo air a’ chéile”.

(7) Dhianadh iad bogan air a’ chreagan agus creagan air a’ bhogan. Cainnt Bh. ‘Dhianadh iad bogan dhe’n a’ chreagan agus creagan dhe’n a’ bhogan’. Ged is e dhe’n a’ a chleachdaiste an còmhradh an diugh, on tha bointeanas aige so ri fuaimneachadh dh’ fhaodadh e bhith aca le air ann an seann sgialachd mar so.

(8) rachadh iad fodha. ‘readh ad fodha’.

(9) an t-àite bu mhutha rachadh iad fodha. ‘an t-àite bu mhotha

readh ad fodha’. Tha am facal mutha aca am Beàrnaraidh ach chan eil gnothaich aige ris an fhacal motha, e.g. Chan eil mutha dh’ fheum ann; Theid am balach mutha oirbh mar gabh sibh a chùram.

(10) gos an do smaointich. ‘gos an do smaoinich’. Bithidh aig cuid a dhaoine anns an fhacal so ann an cuid dhe phàirtean ach cha chuala mi riamh i aca anns an dearbh ràdh so.

(11) Chuir i fòich’ e. ‘Chuir i fèidhpe e’ no ‘Chuir i fèidhe e’. No ‘Chuir i feothaich e’ ( ?) Is minig a chuala mi ‘Leag e fuar feothaich’ .i. “out for the count” .A bheil am facal so aca an Uibhist-a- deas?

(12) am bràthair a bu mhidheanaiche. ‘am bràthair meadhainn.’ Is e a’ chiall a bheireadh Beàrndrach as ‘am bràthair a bu mheadhanaiche’ am fear a bu mhiosa ’na shlàinte.

(13) gun rachadh e fhein air falbh air a lorg; gum bu chòir dha; a’ cur eagail oirre. Cainnt Bh. ‘gun deaghadh e fhéin air falbh ’ga lorg’; ‘gum bu chòr dha’; a’ cuir eagail orra’. Chan eil aca am Beàrnaraidh ach an aon fhacal airson an dà chuid “oirre” agus “orra”.

(14) dé mar a chaidh iad as an rathad; chàirich esan ann as tein’ i: orm fhìn; air alt ’s nach cairgheadh iad. Cainnt Bh. ‘cé mar a chaidh iad as an rathad’; ‘chàirich eisinn as an tean i’; ‘arm fhéin’; ‘air alt ’s nach caireicheadh ad’. Ach is minig a chuala mi ‘cairgheadh’ ann, am magadh air Mórthirich na leithid sin.

(15) an rud tha unnta. a’ rud th’ annda’.

(16) agus tha trong òir. ‘agus tha drunga òir’.

(17) ballan pasmhainn. Chan eil mi cinnteach an dràsda a bheil am facal “pasmhainn” aig na seann daoine ann am Beàrnaraidh no nach eil. A bheil e aca an Uibhist-a- deas?

Bho’n a so chì sibh nach beag na tha a dh’eadardhealachadh eadar an dà chainnt. Chan e sin a mhàin ach ’s ann ann am faclan beaga a tha am bial an t-sluaigh a chuile latha a tha a’ mhòr chuid. Ged a bhiodh facal annasach an sud ’s an so nach robh ar réir is mar a chanar an diugh e cha chuirinn umhail sam bith air.

Chan eil mise dol a ghabhail orm fhéin fuasgladh a thoirt dhuibh air a’ cheist: gu dé a dh’ fhàg an t-eadardhealachadh so eatorra. Cha bhiodh ann ach ladarnas dhomh is gun strad eòlais agam air eachdraidh Eachainn MhicIlleathain is a chuid oibreach. Cha mhotha na sin a chunnaic mi gin dhe na làmh-sgrìobhainnean anns a bheil na sgialachdan.

Ach tha aon rud ann as a bheil mi deimhinne agus ’s e sin so: mas ann aig Beàrndrach a fhuair Eachann an sgialachd so cha do chuir e sìos na facalan mar a chuala e iad. Air a làimh eile ma chuir e sìos na facalan mar a chuala e iad chan eil rian air gur ann aig fear a mhuinntir Bheàrnaraidh na Hearadh a chuala e i.

Tha fhios agam gu bheil a dha na trì, na barrachd, a sgialachdan eile anns a’ cho-chruinneachadh aig a’ Chaimbeulach air an ainmeachadh air Beàrnaraidh. Leugh mi te na dhà dhiubh anns a’ Bheurla. Is docha, leis a’ Ghàidhlig anns a bheil iad so air an cur sìos a choimeas ris a’ Ghàidhlig a tha ann an sgialachd Cailleach na Ribeig gum faigh sinn dearbhadh nas fheàrr air a’ chùis.