Am Prionnsa ann am Muideart

Le ANNA FHRISEAL

FEUMAIDH gur aithne do’n mhór-chuid gum b’ ann o Loch nan Uamh, am Mùideart, a sheòl am Prionnsa Teàrlach Eideard Stiùbhart air falbh gu bràth an déidh do gach dòchas aige tighinn gu neoni. Ach ma dh’ fhaodte nach aithne do fheadhainn an ceangal a bh’ aige, uair ’s uair air chùl sin, ris an loch fhéin agus ris an dùthaich mun cuairt air.

Oir b’ ann air cladach Loch nan Uamh a sheas e air mór-thìr na h-Albann airson a’ chiad ama, cho math ris an àm dheireannach. B’ e deireadh an Iuchair a bh’ ann nuair a chuireadh e air tìr as “La Doutelle,” còmhla ri Seachdnar Fhear Mhùideirt—an dòrlach ainmeil ud de chompanaich a thàinig ’na chois as an Fhraing. Agus airson còrr ’s cealadeug bha aige ri fantainn am Mùdeart, a’ feitheamh ris an taic a dh’ fheumte mum biodh feum dhà a bhith a’ dol na b’ fhaide. Agus an toiseach cha b’ e ach briseadh-dùil a thàinig ’na rathad. Dhiùlt córr ’s aon cheann-cinnidh, as an robh làn-earbsa air bhith aige, an cuideachadh. “Le ’r cead, rachaibh dhachaidh,” ars iadsan. “A dhaoin-uasail, tha mi air tighinn dachaidh,” fhreagair esan. Car greise chaidh taic a dhiùltadh dhà eadhon le Mac Dhòmhnaill Duibh (air an robh “An Caomh” ), ach air do’n dithis tachairt ri chéile thuit an Camshronach cho domhainn fo gheas a’ Phrionnsa agus gun do lean se e, cha mhór d’a aindeoin fhéin, aig an àm ud agus fad a shaoghail. Agus a nis, le aon cheann-cinnidh cudthromach co-dhiùbh ’ga sheasadh, gun fhuireach na b’ fhaide thog Teàrlach air gu Gleann-Fhionghuin, astar mu dhusan mìle mu shear. Air an 19mh là de’n Lùnasdal, air cnocan beagan a deas air far a bheil an stéisean an diugh, thogadh a’ bhratach rìoghail fa chomhair am mìle no dhà a bha cruinn ann.

Agus mar sin chuireadh air chois an oidhirp mhór—oidhirp a thàinig cho beag geàrr air buaidh, no oidhirp a bha caillte mun do thòisich i idir—co aig a bheil cinnt? Tha na h-eachdraichean ri deasbaireachd fhathast, gach uile aon cinnteach gur h-esan, no ise, a tha ceart.

A nis, tha uiread sgrìobhte mar thà air na thachair anns na naoi mìosan eadar an là subhach ud agus là dubh Chùil-lodair agus nach leigear a leas lide sam bith a chur ris—agus thachair a h-uile dad dheth fad o Mhùideart, co-dhiùbh.

Beachdaicheam, matà, air an 26mh de’n ath Ghiblein—agus Blà Chùil-lodair caillte o chionn deich làithean. Air feasgar an latha sin ràinig Teàrlach Loch nan Uamh, agus sùil aige ri aiseag fhaotainn gu àite-falaich air choreigin an Innse-Gall. Bha a nàimhdean dlùth air a shàiltean, agus £30,000 de airgead-cinn air, ach bha an t-sìde cho bagairteach agus gun do chuireadh ’na shùil fuireach far an robh e gu madainn. Ach cha robh e airson dàlach sam bith, agus feumaidh gum b’ aithreach leis a rag-mhuinealachd roimh mhadainn. Oir dh’ éirich stoirm cho oillteil agus nach faicear a leithid ach ainneamh eadhon anns na h-uisgeachan garbha sin. Air ghnàth-eòlas agus sgil sgiobair a’ bhàta, Dòmhnall MacLeòid an Sgitheanach, chaidh am fuadach anull

Leis an tòir gun tàmh ’na dhéidh, chuir am Prionnsa seachad na h-ath trì mìosan a’ gluasad o àite-falaich gu àite-falaich an Innse-Gall, cuidichte an toiseach le Dòmhnall MacLeòid, agus an déidh-làimh le Fionnghail NicDhòmhnaill. Troimh an cuid dìlseachd ’s innleachd, chaidh aige air car mu chnoc a thoirt d’a nàimhdean uile, agus anns an Iuchar thill e gu Mùideart aon uair eile. Dh’ fhan e an sin car latha no dhà—am falach, ’s dòcha, an Uamh a’ Phrionnsa, a tha ri faicinn gus an là an diugh leis an neach a tha cuimseach clis.

O sin suas gus an d’ fhàg e Alba gu bràth, bha am Prionnsa air cùram Chlùnaidh, am falach am Bàideanach anns an fhasgadh gharbh ud, gu h-àrd air sliosan Beinn na Feàrna, air an tugadh (co-dhiùbh aig an àm sin no’n deidh-làimh, chan eil cinnt againn) am frith-ainm “Eunadan Chlùnaidh.” Cha b’ ann gu leth-char troimh ’n t-Sultainn a fhuair e an deagh naidheachd gu robh dà luing Fhrangaich air acair an Loch nan Uamh, deiseil g’a ghiùlan do theàrmunn san dùthaich sin. Thog e air gun dàil, le beagan chompanach, ach cha b’ e sin deireadh a’ chunnairt dhà, air chor sam bith. Oir thairis air gach long á Bàideanach gu Loch nan Uamh bha an t-arm dearg sgaoilte, amach an sreath triochad mìle air leud, titheach air a ghlacadh—agus a dh’ aindeoin nach do shiubhail e ach a dh’ oidhche, bu mhinig a theab sin tachairt mun d’ ràinig e a cheann-uidhe. An déidh dhà Bàideanach fhàgail, b’e Mac Dhòmhnaill Duibh an triath a bha Teàrlach san dùthaich aige, agus air na sléibhtean os cionn Ach-na-Carraigh tha “Uamh a’ Phrionnsa” eile.

Aig beul an latha air an 19mh de’n t-Sultainn thàinig Loch nan Uamh san amharc air a’ cheann thall, agus an dà luing air acair fhathast, a’ feitheamh ris an fhear-turuis rìoghail aca. Tha e air a ràdh (agus ciamar eile a leigeadh leò a bhith a’ fuireach ann, os àird buileach, fad dlùth air seachdain?) gu robh brataichean Sasunnach ri ’n cruinn. Ach ge be dé ’n innleachd leis an tug iad car as a’ chàbhlach Shasunnach, aig uair sa’ mhadainn làrna-mhàireach (sin r’a ràdh, air an 20mh là de’n t-Sultainn) thog “L’Heureux” (agus am Prionnsa air bòrd innte) agus a companach na h-acraichean aca.

Mar so bha a’ chuibheall air a làn cuairt a dhèanamh dheth, agus “chrìochnaich am Prionnsa mar a thòisich e,” am facail neach a bha “muigh” leis—agus dìreach far an do thòisich e, taobh amuigh de shlait no dhà, cóig mìosan deug roimhe. Ann an dealachadh ris na càirdean dìleas a dh’ fhàgte ’na dhéidh, is dòcha, co-dhiùbh, gu robh e-fhéin an dùil r’a thilleadh le feachd a dh’fhóghnadh dhà airson buaidh chinnteach fhaotainn. Ach cha do thill e gu bràth.

* * * * * *

Tha càrn gasda ’na sheasamh a nis air an ionad eachdrachail so, an déidh do dhòrlach muinntir na coimhearsnachd fhéin a mhàin a bhith eòlach air, troimh bheul-aithris a bha air a shìneadh anuas o linn gu linn o chionn beagan ’s dà cheud bliadhna air ais.

Thogadh an càrn le “Comunn an ’45.” (The Forty-Five Association). A nis, tha feadhainn am beachd nach b’ fhiach am Prionnsa mì-

Bha dòchas aig a’ chomunn an càrn fhoillseachadh air an 20mh là de’n t-Sultainn, 1956—sin r’a ràdh, dà cheud bliadhna ’s a deich o’n cheart là air an d’ fhàg am Prionnsa beannachadh aig Loch nan Uamh, agus air a dhùthaich fhéin, gu bràth. Ach air àireamh aobhar bha an 4mh là de’n Dàmhar ann mus robh gach nì ullamh. Air an là ud, agus gaoth sgaiteach o’n tuath, uisge nan seachd sìon chuige ’s uaithe, clachan-meallain ’s chan eil fhios ciod ann, dh’ fhoillsicheadh an càrn le Ban-iarla Earroill. Air ghairbhead an latha bha cuideachd mhór cruinn mu thimcheall a’ chùirn air an rubha bheag, chorrach a spàrras a shròn an uisgeachan domhainn Loch nan Uamh. Agus bha a’ mhór-chuid de na bh’ ann ’nan sìol dhiùbh-san a chathaich airson mac an rìgh aca. Bha triùir phìobair an làthair—Iain MacFhionghuin, a rinn an càrn ’s a chluich “Moladh Móraig” (bha “Mórag” air a’ Phrionnsa); Aonghus Mac-a- Phearsoin, pìobair urramach do’n chomunn, de shìol Sheumais, piòbair do Chlùnaidh an ’45, agus e-fhein ’na phìobair gasda fhathast, a dh’ aindeoin e bhith ochdad bliadhna a dh’ aois—agus Frang Camshron-Ceann, Inbhir-Aileirt. A thaobh an fhir mu dheireadh, cha bhiodh e air gabhail air idir gu robh lùdag mhath aige air cluiche na pìoba, ach air an là àraidh so thàrladh gum b’ urrainn dhà rudeigin fìor annasach a thairgsinn d’a chuid lucnd-éisdeachd—port, “Dealachadh a’ Phrionnsa Teàrlach ri Mùideart,” nach b’ aithnichte ach dhà fhéin a mhàin. On rinneadh am port so, aig àm an dealachaidh fhéin, cha chualas e ach le buill teaghlach Inbhir-Aileirt gus an do chluicheadh e le Mgr. Camshron-Ceann aig a’ chruinneachadh so. Agus ni mò a chluinnear e tuilleadh gu bràth. Mar as aithne do mhóran, chaochail an sàr-Ghaidheal so an uiridh, gu h-obann, a réir coltais an làn a neirt, beagan mhìosan roimh’n Mhòd Nàiseanta aig Inbhirnis, far an robh aige ri gnìomh fear-na-cathrach a dhèanamh aig a’ chuirm-chiùil mhóir. Is duilich a ràdh nach robh am port ach air a mheamhair o’n loisgeadh an t-aon lethbhreac sgrìobhte ann an teine o chionn bhliadhnachan. Aig àm a bhàis, bha roimhe am port a theagasg do neach-eigin a sgrìobhadh sìos gu sàbhailte e, ach “cha stad na tràithean . . . .” Chailleadh deagh charaid do’n Ghaidhealtachd, agus deagh charaid do’n Ghàidhlig, cuideachd, nuair a fhuair an duine so bàs, ach ’s e aon rud sòlasach nach do shiubhail e mus faca e buil a shaothrach a thaobh a’ chùirn a tha a’ cuimhneachadh uimhir de na sinnsrean aige fhéin.