An Coigreach
Le IAIN MAC A’ GHOBHAINN

CHA robh nì ri fhaicinn ach aon thigh air a’ mhòintich. “Dìreach mar. . . . .” Chaisg e an smuain. Cha robh e idir dìreach mar a chleachd e bhith, b’ fhada bha e uaithe. Chan eil nì air an talamh nach atharraich co-dhiùbh an inntinn am fear-coimhead, agus shaoil e gun robh an tigh na bu lugha na’n dealbh a ghiùlain e ’na inntinn agus, an dòigh àraidh, na b’fhaide air falbh, mar gum biodh e ann an adhar leis fhéin. Air dhà thighinn na bu dlùithe, chunnaic e cuideachd gun robh post no dhà ’na laighe air an talamh, agus smaoinich e: “A’ ghaoth.” Bha am beagan leas air a leigeil bàs, ’s dh’ aithnicheadh duine nach deach an dorus a “pheantadh” o chionn iomadh bliadhna. B’e dath grànda donn a bh’air, ’s e air briseadh an sud ’s an so. Cha robh fiù cearc ri faicinn: airson caora, cha bhiodh sùil ri sin (oir cha robh caoraich aca). Bha ’m feur timcheall an tighe fann agus tioram. Chanadh tu gun robh tinneas a choreigin air tuiteam air an àit ’s a’ losgadh air falbh gach nì beò, a bha faisg air. Bha an talamh a’ deothail an t-soluis mu dheireadh as an latha. Dh’ fhairich e fallus air a làmhan ’s leig e sìos am bocsa bha ’na làimh dheis. Mhothaich e airson a’ chiad uair mar a bha a anail a’ tighinn ’s a’ falbh ’s cho tioram ’s a bha theanga. Anns a’ mhionaid sin theab e tilleadh ’s an saoghal farsaing a thoirt air. Cha robh e ’ga fhaighinn fhéin aig an tigh. Cha robh an talamh ceart, dàimheil fo chasan. Bha cuimhn’ aig air an latha a ruitheadh e steach do’n tigh ud gun smaoineachadh, ach a’ tabhairt sùil air a nis, ’s ann a bha e mar am bocsa a bha e giùlain. Mu dheireadh, ghnog e air an dorus.

“Nach iongantach nach do sgrìobh i” ars esan ris fhéin. Chuimhnich e rithis nach robh e air facal fhaighinn uaipe o chionn dà bhliadhna. Stad a smuain gu grad! “Dé bu choireach gun ghnog mi?” ars esan ris fhéin, “mar gum b’ ann a’ tadhal choigreach a bhithinn?”

Ach dìreach air dha bhith dol a dh’ fhosgladh an doruis, chual’ e ceum shlaodach a’ tighinn chuige. Rinn am fiodh dìosgail ’s chunnaic e, mu choinneamh, seana-chailleach timcheall air trì fichead ’s a deich.

“Có sibh? ,” ars ise.

Nach ì bha aosd’! Bha ’n aonranachd air cruadhachadh a h-aodann mar nach gabhadh na cnàmhan gluasad. Bha seana-bheannag dhubh air a ceann ’s bha a stocainnean a’ tuiteam mu casan. Fhad ’s a bha i còmhradh ris, bha i sealltainn tarsainn air a ghualainn mar gum biodh i toirt an aire do rudeigin eile.

“ ’S mise . . . . Ruaraidh,” ars esan. (Eil fhios carson a dh’ innis e bhreug? ).

“Ruaraidh?” ars ise ’s thainig a sùilean suas gu aghaidh.

“Ruaraidh,” ars esan. “Ruaraidh . . . .” (ciomar a chanadh e e?) “Ruaraidh Stiùbhart.”

Cha robh i tuigsinn dé bha e ag ràdh. Dh’ aithnicheadh tu gun robh smaoineachadh: “Am bu chòir fios a bhith agam có tha so?” Cha bhiodh mòran ’ga tadhal; bha sin soilleir. Nach e e fhéin a dh’atharraich air nach aithnicheadh i e. (Ach carson a dh’ innis e a’ bhreug?)

“Gabhaibh mo leth-sgeul” ars ise, “ach . . . .”

“Tha mi air a thighinn á Canada” ars esan, “ ’s dh’ aithnichinn ur mac. Thainig mi a shealltainn oirbh airson . . . .” (Bho bhreug gu breug. An e ciont a bh’ air? ). “Tha mi as an ath-bhaile. Dh’ aithnicheadh mo mhàthair sibh.” Bha i a’ fiachainn ri cothachadh ri so. “Ruaraidh Stiùbhart?” ars ise. “Thigibh asteach, thigibh asteach”. ’s dh’ fhosgail i ’n dorus.

Lean e i asteach. Bha an tigh glé dhorch. Cha mhór nach do thuit e air ciste bha làimh ris an dorus, ach mhothaich e nach robh an dorchadas a’ cur maille sam bith oirre-se.

“Chan eil i air tuiteam uaithe cho mór ’s a bha dùil agam.” Anns an dorchadas, las i lampa. Dh’ éirich an seòmar á dorchadas. Cha robh nì air atharrachadh. Bha leabaidh anns a’ chòrnair mar a b’ àbhaist ’s bha sgàthan mór farsaing air a’ bhalla. Chunnaic e nach robh fiù prìne no cìr faisg air a sgàthan ’s chuir so iongantas air. Bha ’m preas ann cuideachd le soithichean a’ streap gu mullach an tigh. Cha robh ’n teine air a chur chuige.

“Nì mi balgam tea dhuibh” ars ise. “Tha mi duilich nach eil tein’ air. Tha mi creidsinn gu bheil an tigh bun os cionn.” Dh’ fhàg i’n seòmar ag ràdh,

“Tha mi dol a dh’ iarraidh dha na tri fhàdan.” Bu mhath a dh’ aithnicheadh e an dearbh sheòmar. An ceann greis thainig i steach le ultach fhàdan.

“Lasaidh mi fhéin an teine dhuibh” ars esan. “Nam biodh sibh cho math” fhreagair ise. Thug e ’n ultach uaipe. “Chan urrainn dhomh a bhith ’g cur teine air” ars ise “ach glé ainneamh. Chan àbhaist teine bhith agam troimh ’n t-samhradh idir ach feumaidh mi e troimh ’n gheamhradh. Chan eil fhios agam an tug sibh an aire, ach tha mi dall.” Thuit dha na trì fhàdan as a làmhan.

“Dall?”

“Seadh” ars ise. “Tha e glé dhuilich aig amannan. Tha mi ’g creidsinn gum bi Alasdair de ’n làn bheachd gun chaill mi cuimhn’ air seach nach robh mi sgrìobhadh. Dh’ fhàg sibh gu math e?”

“Dh’ fhàg” ars esan, “glé mhath.”

“Eil dùil aige tilleadh idir?” ars ise. Chunnaic e a h-òrdagan a’ bualadh air a’ chathair aon an déidh aon. “Ach ma tha e toilichte sin a h-uile rud. Na innsibh dha mu mo dheidhinn-sa idir.”

“Eil maidean agaibh airson an teine?”

“Tha iad anns a’ bhocsa sin. An d’ fhuair sibh iad?” Bhris e maide le cruaidh bhriseadh.

“Chan eil fhios aige gu bheil mi dall idir. Chan eil ach dà bhliadhna o chaidh mi mar so ach bithidh e ’g cur airgid thugam a h-uile mìos.” Esan nach do chuir sgilling chuice airson cóig bliadhna.

“Tha cóig bliadhna deug o dh’ fhalbh e,” ars ise. “Bha athair beò an uair sin ach bhàsaich e o chionn trì bliadhna deug. Cha robh againn ach Alasdair. Dh’ fhalbh e oirnn ann an soitheach air a bha e seachd bliadhna deug. Càite na choinnich sibhse ris?”

“Bha sinn aig an aon obair.” Fear a bha dìomhain o chionn cha mhór dà bhliadhna!

“Chan eil dìth air?”

“Chan eil.” Cha tubhairt i ’n còrr airson greiseag.

“Am bi feadhainn a’ tighinn a shealltainn oirbh?”

“Bithidh” ars ise, “bithidh. Bi Catrìona . . . . ’s bean Iain is . . . . bithidh” ars ise, “gu leòir.”

Bhrist e maide eile.

“Tha cuimhn’ agam fhathasd” ars ise “an oidhche thainig iad a dh’innse dhuinn gun robh Alasdair air falbh. Theab mi dhol as mo thoinnisg. Bha mi air mo leabaidh airson trì seachdainean. Cha do thuig mi ceart gun dh’ fhalbh e gu fada ’n déidh sin.”

“Dé thug air falbh e?”

“O co aig tha fios. Bha mi smaoineachadh gur e . . . Ach co th’aig tha fhios. Tha iomadh smuain an inntinn balaich. B’e seòladair a bha ’na athair fad a bheatha ’s thubhairt e nach fhosgladh e ’n dorus dha as a bhiodh e beò. Bha sin àraid, nach robh? Ach ’s math dh’ fhaoidte gu feumadh e falbh. Eil obair ghlan aige thall an sin?”

“Thà” fhreagair e.

“Cha robh dùil agam gu soirbhicheadh leis cho math” ars ise. “ ’S iomadh uair a bha eagal orm air a shon. Bha e cho luaisgeanach. Tha cuimhn’ agam” ars ise, “ ’s mi anns a’ bhaile mhór aon uair. Chunnaic e each fiodha ann an uinneig bùth’ ’s thòisich e ’ga iarraidh. Rànail! Cha chuala tu leithid. ’S e breabail a chasan air a rathad! Ach fhuair e e mu dheireadh, cha b’ ann uamsa na bu mhòth ach bho fear a bha dol seachad air an t-sràid. Cheannaich e dha e. Smaoinich thusa. O bha e droch-nàdurrach! Ach uairean eile cha leaghadh an t-ìm ’na bheul. Bidh mi ’g cuimhneachadh air na nithean sin glé thric. Bu chaomh leam gu sgrìobhadh e. Dh’ fhaodainn a ràdh gun ghortaich mi m’ òrdag ’s gur e sin bu choireach nach robh mi a’ sgrìobhadh. Ach dh’fheumadh cuideigin eile a litir a leughadh dhomh.”

Bha ’n teine nis a’ gabhail.

“Ma dh’innseas sibh càite bheil an coire ni mi fhéin an tea” ars esan.

“Nach sìbh a tha coibhneil. Tha e anns an‘scullery’ . ’S e‘scullery’a th’ agams’ air ged a tha e glé bheag. Cha do leig mi dhaibh an‘electric’a chur asteach ’s feumaidh sibh an aire a thoirt oirbh fhéin. Tha mise ro aosd tuilleadh airson a bhith ’g ionnsachadh mu‘electric’ ’s na gnothaichean ùra sin . . . . Chleachd Alasdair a bhith deanamh tea cuideachd. Ach tha mi ’g creidsinn nach bi agaibh ach‘coffee’ann an Canada.”

Fhuair e na cupanan (an aon fheadhainn) geal le srianag ghorm timcheall orra. Chuir e dà chupan air a’ bhòrd ri taobh na laimp. Thog e aon aca ’s chuir e faisg’ oirre e ach thug e air ais e a rithisd air a chuimhnich e nach fhaiceadh i e. Lìon e ’n coire ’s chuir e ’na chrochadh air an t-slabhraidh e. Bha ’n teine deàrrsadh a nis ’s dh’ fhairich e e fhéin aig an tigh. Bha mhàthair ’na suidhe air cathair àrd ris a’ bhòrd ’s a làmhan ’na h-uchd. Smaoinich e mar a bha i gun fhasgadh a’ falbh a measg fhaileasan. Dh’ fhàg e fhéin ’s thill e gun nì airson a thuruis. Luaisgeanach! O abair gun robh e luaisgeanach! Ach carson a dh’ fhalbh e? Cha mhór gu robh cuimhn’ aig air an aobhar. An e gu robh a chompanaich a’ falbh? An e nach robh aige mu a phàrantan? Smaoinich e mar a bhiodh athair a’ sadail smugaid cha

mhór ceithir slat uaithe ’s e ’na sheasamh aig an dorus leis a’ phìob ghoirid dhubh ’na bheul. Smaoinich e mar a theireadh a mhàthair,

“Cuimhnich a nis, na bi fada”— ’s a’ chais a bhiodh an fhocal a’ cur air. Chuimhnich e mar a dh’ éigh i ris aon oidhche( ’s e air a thighinn bho danns’ ’s an saoghal a’ cur caramhuiltean troimh na speuran) gum bu chòir dha nàire bhith air a’ tighinn dhachaidh mu’n tìd’ ud a de dh’ oidhch’. Carson a bha i gun sguir ’ga shlaodadh sìos as an adhar àrd ud?

“Tha ’n coire ’g goil” ars ise. Cha robh e air a chluinntinn. Chuir e trì làn spàinean do’n phoit, ’s dhòirt e ’m bùrn innte.

“Tha cuimhn’ agam” ars ise “aon oidhche timcheall air seachdain mus do dh’ fhàg e ’n tigh. Bha e air a thighinn bho dannsa. Tha mi cinnteach gur e sin bu choireach gun dh’ fhalbh e. Mus do rinn e ach an dorus fhosgladh thòisich mi ’g éigheach ris nach robh gnothach aige bhith muigh gu’n tìd’ ud de’n oidhch’. Bha mi cho sgìth. Bha’ndoctorair a bhith stigh ’s air innse do athair nach biodh e fada beò. Bha deagh fhios aig athair air a sin e fhéin ach latha-na-mhàireach ’s beag a dh’ aithnicheadh duine sin air. Bha dòighean mìorbhuileach ann. Chaitheadh e feasgar foghair a’ deanamh fàinichean toit as a phìob do chlann a’ bhaile.”

Chuir e siùcair is bainne do na cupanan.

“Tha mi ’n dòchas nach e sin a chuir air falbh e” ars ise. Dhòirt e ’n tea anns na cupanan. Chuir e mun cuairt an tea le spàin a fhuair e anns a’ phreas. Chuir e an cupan ’na làimh ’s thug i deoch as.

“ ’S e cupan math tea tha so” ars ise.

“Dheanadh Alasdair cupan math tea cuideachd.”

“Stiùbhart?” ars ise. “ ’S thubhairt thu gun aithnichinn do mhàthair? Tha i beò fhathasd? Nach iongantach nach eil cuimhn’ agam oirre. Ach an dùil càite an aithnichinn i. Thainig Alasdair asteach aon latha le balach òg ’s thubhairt e rium: “So” ars esan “air Coinneach MacChoinnich. Dh’ aithnicheadh athair sibh. Bha e aig an iasgach còmhla ribh.” ’S cha robh a leithid a dh’ fhear ann. ’S ann a bha e tarraing asam. ’S e tea mhath tha so. Bidh mi ’n còmhnaidh a’ gabhail trì làn a spàin de shiùcair ’s tha i dìreach milis gu leòir. ’S tha sibh ag ràdh gu bheil Alasdair a’ soirbheachadh gu math. Dé ’s coireach nach eil e a’ sgrìobhadh? Ach chan eil diofar ann. Chan e soirbheachadh a h-uile ni. Chan è gu dearbh. Tha mise fàs aosda tuilleadh ’s bhiodh e cho math aig an tigh.” Air dhi an tea òl, dh’ éirich i:

“Glais an dorus mus teid thu gu do leabaidh, Alasdair, gun fhios nach fhaodadh coigreach eile thighinn.” ’S ann an uair sin a smaoinich e nach do dh’ fhoighnich e dhith càite an robh siùcair no spàin no bainne air a bha e a’ deanamh na tea.

“Tha ’n tea” ars ise “cho làidir ’s a bha i riamh.”