Là bha sud

Le POL MACAONGHAIS.

AIR madainn àraidh a bha sud bha Dùghall MacIain a’ feitheamh luchd-buain mònadh. Bha an t-earrach a nis gu bhith seachad agus eadhon ann am baile de’n t-seòrsa so, dh’fheumte beagan mònadh a bhuain. Chan eil fios an tàinig dad de dh’adhartas air bho’n a b’aithne dhòmhs’ e—is cinnteach nach tàinig—ach is tric a bhitheas mi cuimhneachadh, an dràsd is a rithist, air Balmathàmothogair. Bha muinntir a’ bhaile ’nan daoine cho leisg ’s cho grianaisgeach agus am beagan cosnaidh a dhèanadh iad cho luideach ’s cho beag snas is gun deachaidh cliù a’ bhaile bhig so fad is farsuing.

Nuair thigeadh coigreach an rathad is a chitheadh e na sabhail le tughadh is sgrathan a’ tuiteam dhiùbh, an crodh ag ithe an fhochainn gun bhacadh a chur orra, agus gach cruach mhònadh is arbhair air thurraman mar chòmhla-bhigein, cha robh aobhar fhiafhrachd càite an robh e—bha dearbhadh gu leòir f’a chomhair gum b’ e so da-rìreadh Balmathàmothogair.

Bha am maighstir-sgoile (duine gasda as na Hearadh) an impis dol as a rian. Cha tàinig duine riamh fo stiùireadh a rinn feum le sgoil. Biodh tìr-mór air a miastadh le luchd-teagaisg, dotairean is firlagha á Leódhas is Ile ’s as gach àite ach am feasd chan fhaighte eadhon blaigh ministeir á Balmathàmothogair. Is cha b’e sin uile e. An corra-uair a thigeadh dotair an rathad tigh-tinnis, cha bhitheadh càch ach a’ sad-mhagadh air—ag ràdh gun d’ rinn Mór Bhàn barrachd feum leis “an t-snàilean” ann an aon fhoghar ’s a dheanadh e am fichead bliadhna le chuid ghrogaichean.

Chanadh tu, matà, gum biodh sluagh baile mar so—a bha cho aineolach ’s cho coma-co- dhiùbh— ’nan daoine riaslach, mì-shona. Ach is iadsan nach robh sin, searbh is gun robh so le muinntir Bhaile-rianail is Bhaile-tùrail! Ann an dòigh mhiorbhuillich air chor-eigin fhuair iad seòl air an làithean a chur seachad ann an dòigh bu thlachdmhoire na chéile. Cha ghabhadh so tuigsinn le muinntir Bhaile-tùrail is Bhaile-rianail, is cha do thuig iad riamh carson a bhuilich am Freasdal orra nàbaidhean a bha cho tur deireannach, leisg agus gun nàire.

Nis, mar a thubhairt mi, bha Dùghall MacIain a’ feitheamh luchd-buain mhònadh air a’ mhadainn ud. Bha e nis aon uair deug agus gun sgeul air anam dhiubh ged gheall gach duine a bhith thall aig deich. Ach cha robh móran uallaich air Dùghall oir cha bu tric a thòisicheadh obair-latha ’san àite so roimh mheadhon-latha.

Ach an ceann greise nochd Dòmhnull Cruinn a nall air a tharsuing, is e cluich “Foghnan na h-Alba” airmouth - organ. Chrath Dùghall a cheann. Cha rachadh móran mònadh a bhuain an diugh. Aon uair ’s gun tòisicheadh Dòmhnull is Iain Giobach air deasbad mu dheidhinn phort, cha bhitheadh iomradh sgur aca. Cha robh Dùghall ach air beanachadh do’n fhear-ciùil nuair a nochd an còrr de’n sgiobadh, fear as gach àird agus ceum ’san uair aige gus mu dheireadh an robh

cóigear cheathairneach an làthair is an aon smuain aig gach fear dhiubh—na b’ urrainn dhaibh de spòrs fhaighinn air Dùghall.

Nis, is fheudar facal a ràdh mu Dhùghall. B’ é duine cho luideach is cho cliopach ’s a bha ’s a’ bhaile agus, ann am baile mar so, b’ uamhasach an teisteanas sin air duine sam bith. Ged nach robh ann ach duine beag bha troigh is òirleach ’s na brògan aige. Nis bha aobhar math air cóigear a bhith ’san sgiobadh—dà iarann agus fear a’ rùsgadh nam poll—oir cha do dh’fheann Dùghall mòine bho chionn dà bhliadhna. Air a’ bhliadhna bha sin thuit e ris a’ pholl trì uairean agus air an turus mu dheireadh cha do shàbhail duine de’n sgioba e, is ann a thòisich iad air tilgeil phloc. Theabadh an duine bochd a thacadh is chaidh a fhliuchadh chun na seice. Mar sin, cha robh e am beachd Dhùghaill gnothach sam bith a ghabhail ris an obair an diugh ach sùil a chumail air an sgioba—cha bu bheag an obair sin fhéin. Nuair ràinig iad am poll chuireadh an obair an greim gu h-eathlamh agus nuair rinn Alasdair beagan feannaidh, thòisich a’ bhuain.

Bha gnothaichean a’ coimhead anabarrach fàbharach. Shuidh Dùghall air groban, air a dheagh dhòigh, is thug e mach a’ phìob. Bha e air a bhith gleusda, thoir an aire. Chuir e an dà iarann mu thrì fichead slat bho chéile gus nach bitheadh cothrom bruidhne cho math aca agus chuir e Dòmhnull Cruinn is Iain Giobach mar sin far nach bitheadh comas aca bhith trod ’s a’ feadaireachd ri chéile. Ach cha tug e idir an aire gun robh na slatan a bha eatorra a’ sìor ghiorrachadh. Thòisich am buidheann air thoiseach air buain gu làidir agus is gann (ged nach b’ e sin coltas a bh’orra) a bha’n dithis eile deanamh caoran.

Bha Dùghall cho math air a dhòigh is a shùil air an dithis air thoiseach, is gun duirt e an déidh uair de ùine: “Leigibh ur n-anail, fhearaibh, is gabhaibh ceò.” Cha bu ruith ach leum; shadadh gach inneal an dara taobh is thòisich an còmhradh ’s a’ bhuamastaireachd. Fhuair Iain is Dòmhnull cothrom deasbad agus bha Alasdair is Murchadh a’ còmhdach mu’n reithe b’ fheàrr air sabaid ’s a’ bhaile. Chualas “Cailleach liath Ratharsaidh” mu fhichead uair agus ann an iomadh cruth air a’ “mhouth-organ” mun d’fhuair Dùghall— ’s e mionnachadh nach leigeadh e anail tuilleadh dhaibh—an tuiteanadh air ais chun a’ phuill.

An ceann greise, có thàinig air fàire ach Anna, piuthar Dhùghaill, agus pocan aice. Nis, bha Anna agus Dùghall a’ fuireach leotha fhéin agus cha do sguir iad riamh a dhì-moladh a chéile. Ged bha Anna rud beag faoin cha robh nì ceàrr air a buile-theangann, mar a bha fios aig Dùghall fìor mhath! Thàinig snodha-gàire air aodann an luchd-buain agus gruaim air aodann Dhùghaill. Bhitheadh spòrs agus annlan an cois na té so! Chaidh i fhéin is Dùghall a throd ’s a’ mhionaid mu dheidhinn a’ bhidhidh. “Gu dé as fhiach brioscaidean do na daoine so! Nam biodh tusa coltach ri t’éile bhiodh breacagan math arain is càise agad—ach , . . . . dé math a bhith bruidhinn!” Rug Dùghall air té de na pacaidean, bhris e air a ghlùin i, agus theann e air tilgeil nam brioscaidean-móra chun nan gillean.

“A Dhùghaill, ’s ann a tha thu ’toirt ’nam chuimhne-sa fear a bhiodh a’ cluich chairtean,” arsa Murchadh. Ach cha robh Dùghall idir air a dhòigh. Bha teanga Anna an sàs ann agus bha e air a

nàireachadh am fianuis an sgiobaidh. Is cha do leig na gillean cothrom sgur leotha. Thòisich Alasdair air moladh nan tuthagan a bh’ air briogais Dhùghaill. Bha Anna cho moiteil is Dùghall cho crosda ’s gun do thòisich an aimhreit as ùr.

Mu dheireadh sgioblaich Anna leatha na bha air fhàgail (am pocan ’s na paipearan) agus thòisich an obair aon uair eile. Ach cha b’ fhada gus an tug Dùghall an aire nach robh na seòid cho dian ’s a b’àbhaist. Cha robh Iain is Murchadh a nis ach mu dheich slatan bho’n dithis eile air a’ pholl agus bha’n còmhradh a’ tighinn thuige agus a’ bhuain a’ dol bhuaithe. Thòisich Alasdair air atharrais air cuid-eigin( ’s beag a bha dh’fhios aig Dùghall gum b’ann air fhéin) agus thuit Murchadh do’n pholl leis a’ ghàireachdaich.

Ach ’s ann a bha ghàireachdaich ann nuair dh’fhaighneachd Dùghall de Dhòmhnull (ann an sanas) ciamar a dh’fhosgladh e crogan-feòladh. Tha e coltach gun robh feòil-chrogan a’ feitheamh orra nuair rachadh iad dhachaidh feasgar agus cha robh fios aig Dùghall no aig Anna ciamar a gheibhte as na crogain i. Dh’innis Dòmhnull—mar a b’fheàrr a b’urrainn e—mun iuchair bhig a bh’air taobh a’ chrogain.

Dh’fhàg Dùghall iad an uair sin an déidh iarraidh orra sgur an ceann uair eile agus tighinn dhachaidh gu biadh. Cha robh e ach air dol á fianuis nuair dh’innis Dòmhnull mar a thuirt e ris, agus bho’n uair sin fhéin bha’n obair seachad. Bha Alasdair, is sruth as a shùilean, a’ deanamh dealbh air Dùghall is Anna a’ gabhail do’n chrogan-fheòladh le tuagh is sgathair!

Ach nuair ràinig iad thall tigh Dhùghaill an ceann na h-uarach bha an gnothach dona buileach. Bha am bòrd air a shuidheachadh le forcan is sgianan agus, air gach truinnsear, gun fhosgladh, bha crogan puinnd feòladh! Bha Dùghall aig ceann a’ bhùird agus fìor dhroch ghreann air.

“A chiall, dé thachair dhuibh?” dh’fhaighneachd Alasdair, nuair thug e’n aire do na cuairein a bh’air meòirean Dhùghaill.

“O, théid mise lot là-eigin aig an òinsich boireannaich sin,” arsa Dùghall, “nach do shad i iuchraichean nan crogan do’n teine! Tha fios aig a h-uile duine glé mhath nach eil dòigh eile air am fosgladh ach leis an iuchair—ach . . . . dé math a bhith bruidhinn. Rinn mi oidhirp air an toirt as an teine—is chaidh mo ghualadh.”

Cha robh fios dé dhèanta nis. Rinn Dùghall bochd oidhirp bheag eile a’ sprùilleich am measg nan éibhleag ach cha d’ fhuaireadh lorg air na h-iuchraichean. Mu dheireadh b’ e òrd is sgathair a b’ fheudar a chur an greim agus abair gun robh Alasdair ann an suidheachadh!

Ach, gu mìorbhuilteach, fhuair na fir am biadh mu dheireadh thall agus cho luath is a bha an greim mu dheireadh sìos aca, thog iad orra sìos air chéilidh air Tormod Ruadh. B’ e tigh Thormoid roghadh nan tighean-céilidh oir bha Tormod fhéin glé aoidheil agus déidheil air bhith deanamh spòrs air Dùghall agus bha aige fiodhall, dà fheadan agus làn-tighe nigheanan òga.

Tha e cho math am fàgail an sin, matà, oir bha greis mhath mun tug iad sud an dachaidh orra. Cha robh uallach fo’n ghréin orra is iad ag èaladh dhachaidh mu uair ’s a’ mhadainn.

Is cinnteach , ged bha móran ri dhèanamh, nach éireadh fear dhiubh roimh aon uair deug . . . . ach, dé math a bhith bruidhinn—b ’ e sud Balmathàmothogair.