“An Clachan as Aithne Dhomh”
Le MAIRI MHURCHAIDH.
[ A h-uile bliadhna tha Comunn Leódhais agus na Hearadh a’ tairgsinn duais do gach clas ann an Ard Sgoil Steòrnabhaigh—duais do’n bhalach no do’n chaileig a sgrìobhas an òraid as fheàrr air cuspair sònraichte. Am bliadhna, b’e ’n cuspair aig Clas IV “An Clachan as aithne dhomh” agus bhuinnigeadh a’ cheud duais leis an iomradh ghrin sgiobalta so air baile Bhragair air taobh siar Eilean Leódhris. ’Sann bho Chinneadh sgionneil a a thainig Màiri—na Moireasdanaich—is tha sinn a’ guidhe dhith gu lean i oirre mar a thòisich i. ]
THA Bràgair, am baile againn fhéin, air an Taobh Siar, mu shia mhìle deug á Steòrnabhagh. ’S e ainm Lochlannach a th’ air Bràgair, mar air a’ mhór-chuid de bhailtean mun cuairt agus ’s e “breidh geir” na facail o’n tàinig an t-ainm. Tha iad a’ ciallachadh “innis farsuing” ach dh’fhaodadh cuideachd gur e am “bràigh” an dùn a th’ air loch ’s a’ bhaile. Dh’fhaodadh air an làimh eile gur e Bràgair gu léir a bha an t-ainm a’ ciallachadh, oir ’s e innis fharsuing eadar Siabost (am baile an cois na mara) agus Arnoil (an creagan clachadh) a bh’ann da rìreamh. Chan eil cinnteas againn an cuid seach cuid, ach ’s iongantach mur e aon de na dhà sin a thug an t-ainm air bho thoiseach.
Innis ann no as, chan eil baile Bhràgair ainmeil air son a bhrèaghad, is cha robh riamh. Gun teagamh tha “stigh an taobh ud,” mar a theirte ris a’ chladach, cho àluinn ri àite chunnaic sibh riamh ach a muigh aig na tighean—gu dearbha chan eil e fad air dheireadh air Arnoil fhéin leis na th’ ann de chlachan agus chan eil craobhan no sìtheanan bòidheach ro phailt ann nas motha. ’S e their muinntir Bhràgair mar a thubhairt am bàrd mu Eilean na h-Oige:
“Air a luimead gur a lurach
Leamsa a h-uile fòd dheth.”
Tha na daoine cho sona ’s a tha là cho fada agus chan eil a bheag ann a thréigeadh an t-àite air son baile eile fo’n ghréin.
Tha sin air a dhearbhadh leis na tha de thighean ùra geala air an togail anns an dà bhliadhna so. Chan eil e furasd a chreidsinn ach chaidh faisg air fichead tigh a thogail anns an ùine sin, agus a nis chan eil a mach air deich tighean dubha anns a bheil daoine. Anns a’ chuid as motha dhiubh, chan eil ach cailleach no bodach bochd aig nach eil comas air tigh ùr a thogail, agus aig nach eil duine air son a chumail ged a thogadh iad e.
Tha goireasan a’ bhaile mhóir gu léir againn air an tuath a nis gun aon de na mì-ghoireasan aige. Tha cagair céin againn o ’s cuimhne leam agus o chionn sia mìosan air ais a nis nach d’fhuair sinn am bùrn agus solus an dealain cuideachd? Tha na cailleachan air an dòigh leis na tha so, agus tha facail an òrain a leanas fìor ’gar taobh:–
“Chan fhaicear an “Tilley” dol thuige le lasan,
No uisge an là ’g a tharruing ’na thràth;
Put thusa do chorrag ’s tha ’n oidhche ’na là,
No’m peile cur thairis le Loch Mór a Starr.”
Chan eil fiu ’s na dealbhan fhéin nach bi ’san tigh sgoile aig ceann a h-uile ceithir là deug, ach ’s e ’n òigridh a tha toilicht’ air son so.
An dealbh a rinn Màiri air a’ bhaile.
’S e “obair an t-Sàtain” a th’ aig na cailleachan orra agus is iomadh fàrdaich ’s a bheil rud nach robh anns an altachadh an oidhche bhitheas iad ann, ach is iomadh dà thasdan a théid ’san truinnsear an déidh sin. Tha carbadan Lipton is an Co-operative aig na dorsan gach seachdain agus tha na bùithean a’ faotainn nan gnothaichean a null a Steòrnabhagh le càraichean. Dé ’n corr a dh’iarradh sibh? Saoilidh mise nach eil a dhìth orra nis ach inneal a thogas am buntàta ’s a bhuaineas a’ mhòine gun aca ach ri suidhe ’ga choimhead.
Tha mu chóig cheud gu leth duine am Bràgair, agus sin le trì fichead croit ’san taobh thall agus còrr is dà fhichead ’s a’ Cheann a Tuath, a thuilleadh air an tigh sgoile agus dhà no trì nach eil ceangailte ri croit idir.
Chan eil ach beagan am Bràgair gun bheairt, agus ’s ann orra tha a’ mhórshluagh a’ tighinn beò. An uair a dh’fhàgas na caileagan ’s na gillean an sgoil bheir iad bliadhna no dhà aig an tigh orra, mus téid iad air falbh an ceann an cosnaidh. An sin togaidh iad orra, oir chan e beatha fhallain a th’ ann a bhith ro fhada air an obair ud. Bithidh a’ chlann-nighean a bha math ’s a’ sgoil mur do lean iad rithe, gu tric a’ dol a steach air son eiridnich; gu dearbha tha e fìor nach eil bliadhna a’ dol seachad gun caileag á Bràgair a mach ’n a bean-eiridinn. Ged tha cuid de na balaich a’ toirt a mach ceàird, ’s ann a’ seòladh a tha móran dhiubh, agus chan ann tric a chithear aig baile iad.
Tha croitean Bhràgair, mar a chì sibh ’san dealbh, air cùlaibh nan tighean a steach gu ruig an cladach. An diugh, tha croit an sud ’s an so bàn, ach chan eil iad sin pailt. Tha a’ mhór-chuid air an àiteachadh mar a bha iad riamh. ’S minig a chuala mi aig m’ athair gum b’àbhaist do na daoine cóig no sia bà a chumail. Chan ann idir mar sin a tha an diugh. Cha mhór nach eil a h-uile dàrnach tighe a nis gun bhoin. B’fheudar dhuinn fhéin dealachadh ri “Blàrag” a measg a’ chòrr, oir bha cosgais innte nach b’ fhiach i. Cha robh duine againn a choimheadadh ri feur air a son, agus is iomadh tigh a thuilleadh a bha ’san aon staid. Theirinn-sa nach eil corr air ceithir fichead ’s an àite nis. Tha na “tractors” a’ cur as do na h-eich is chan eil ach fichead air fhàgail. Tha “tractor” aig Murchadh Ailein agus aig Uisdean Fhionnlaigh agus ni iad an obair an tiotadh. Chan eil fois aig an dà thruaghan ud, ach geallaidh mise gu bheil an pòcaidean an!
Air àireamh an t-sluaigh, tha dà fhichead pàisde fo aois na sgoile eadar dà Bhràgair, agus ’s ann ’s a’ cheann a tuath a tha a’ chuid as motha dhiubh. An uair a dh’fhosgladh sgoil Bhràgair, an 1883, bha dà cheud ’s a h-aon a’ dol innte. An diugh tha trì fichead ’s a deich. Saoilidh mise gu bheil trì aobharan air son an suidheachadh bochd a tha so. An toiseach, bha teaghlaichean móra ’san fhasan an uair ud. Cha mhór an diugh gu bheil a mach air ceithir duine cloinne an aon diubh.
Seall oirnn fhéin mar eisimpleir. Bha deichnear an tigh mo shì-sheanar. Chan eil ach ceithir againn ann. Tha sin a’ fàgail na sgoile car falamh seach mar a bha i. An dara aobhar—tha de fhleasgaich agus chloinn-nighean gun phòsadh am Bràgair a chumadh bainnsean ruinn gach là ’san t-seachdain air son dà mhìos. Anns a’ chreagan bhòidh-
Sin agaibh matà, sluagh Bhràgair mar as aithne dhomhsa e. A nis, ma’s e bhur toil, innsidh mi dhuibh mu na sloinnidhean a chunnt mi-fhéin is Fionnlagh gu dìcheallach Di-Sathuirne so chaidh.
’S e baile mór tha’m Bràgair an taca ri bailtean eile a chunnaic mi, agus ghabh mi dearg uamhas an uair a chunnt mi na sloinnidhean. Chan eil ach trì deug ’s an àite gu léir! A réir mo chunntais tha Clann ’Ill-Eathain air toiseach le ochd deug, Clann a’ Ghobhainn, ’s Clann ’Ic Leòid a rithisd—le sia-deug an duine aca. Tha iad sin air a bhith am Bràgair o chionn linntean. Dh’amais mi air eòlas fhaotainn air eachdraidh na sloinnidhean nach eil cho pailt. Tha teaghlach de Chlann an t-Saoir ’nar measg agus ’s e Barraich a bha annta mun tainig iad an so o chionn dà fhichead bliadhna. ’S minig a chuala mi an sgeulachd ag innse mar a bha muinntir Bhràgair fo eagal gur e Pàpanach a bh’ann an Dòmhnull bochd. Là bha sud ’s ann a dh’fheòraich fear de na h-eildearan dheth: “An e Pàpanach a tha annad, a Dhòmhnuill?” Fhreagair esan air a shocair fhéin: “Rugadh Crìosd ann an stàbull—ach cha b’ e each a bh’ann deth.” Cha do dh’fhoighnich an còrr de’n Bharrach mu a chreideamh. Tha naoi Moireasdanaich ann, agus dhiubh sin tha Moireasdanaich Bhràgair, Moireasdanaich Tholstaidh agus Moireasdanaich Bheàrnaraidh, agus chan eil càirdeas aig cuid seach cuid r’a chéile. Chuala sibh mu Iain Moireasdan, am bàrd ud a bha beò an so anns an t-seachdamh linn deug? ’S e shìol-san a tha an ceann thall a’ bhaile— ’s iad-san muinntir Bhràgair. De Mhoireasdanaich Bheàrnaraidh bha bàrd eile, Dòmhnull M. Moireasdan, a chaochail an Ameriga ’s an Dàmhar a chaidh is e ceithir fichead ’s a dhà-dheug. ’S esan a rinn na h-òrain “Eilean Beag Donn a’ Chuain” agus “Balaich an Iasgaich.” Bliadhna mus do bhàsaich e, chuir e chugam leabhar leis na h-òrain. Is e sin a nì as priseile leam-sa a chunnaic mi riamh. Tha cuideachd Tholastaidh shìos a rithist ’s a’ chùil tha shìos.
Thàinig cuid de shluagh a’ bhaile againn á Siabost, agus á Arnoil. Tha sin r’a fhaicinn leis na tha de chàirdean aca ’san dà bhaile sin.
Chan eil sinne mar shluagh déidheil air ainmean annasach, agus chan eil ainm Gallda ’nar measg, fhad’s as aithne dhomh. Cha mhór gu bheil tigh ’san àite gun Anna, Catriona, Ciorstag no Ceit am measg nam mnathan agus Dòmhnull, Calum, Aonghas no Iain air na firionnaich. Tha Màiri, Iseabail, Coinneach is Murchadh pailt gu leòir, ach ’s e na ceithir a dh’ainmich mi air thoiseach as lìonmhoire.
Chan eil bàrd am Bràgair an diugh as fhiach an t-ainm ged nach eil ach cóig bliadhna o’n bha dithis ann. Chaochail iad goirid as déidh a chéile. Bha Calum Ruairidh nach maireann ’na bhàrd cho math ri bàrd eile ’na linn, agus ’s iomadh òran a chuir e r’ a chéile. Cha robh Aonghas Chaluim Dhoileig fad air dheireadh air ged nach gabhadh e riamh ri òrain fhéin. Chan eil luchd-eòlais (i.e. , luchd-buidseachd) ’nar measg a nis nas motha, dh’fhaodadh gur ann nach eil duine a’ creidsinn annta an nì a chuir as daibh. ’S tric a chluinneas sinn aig Anna Dhòmhnuill mu na rudan sin, ’s an tigh chéilidh, ach chan eil creideas no spéis aig an òigridh an diugh do an leithid.
Ged a tha na cleachdaidhean a sìor dol as an fhasan, tha cleachdadh aig muinntir a’ bhaile anns a bheil mi-fhéin co-dhiùbh a’ cur làn chreideas— ’s e sin ann a bhith a’ dol chun na àirigh. Chan eil àite ann coltach ris. Chan eil a mach air fichead a’ dol a mach a nis, ach tha mise mach air a’ cheud fheadhainn ma gheibh mi’n cothrom. Seachdain an déidh do’n sgoil dùnadh tha sinn mach a so, ’s chan fhaic am baile ach na banachagan gach madainn leis a’ bhainne air son fad dà mhìos. Bheir iad-san a mach am biadh thugainn gach oidhche. Chan iarrainn am bainne leis!
Tha “Buidheann an Fhearainn” air a thaghadh gach bliadhna anns gach ceann de’n bhaile mar as àbhaist. ’S iad-san tha riaghladh obair nan croitean, agus tha iad a’ dùnadh nan geatachan mu an 15mh là de’n Cheitein gu ruig meadhon an Dàmhair. Ach tha eagal orm gur e sgeulachd dhuilich a th’ agam mu na seann chleachdaidhean. Dh’fhaodainn seanchas fada gu leòir a dheanamh orra leis na chuala mi, ach cha bhitheadh e fìor ’san latha ’n diugh—agus ciod am feum a dheanadh e an uair sin? Tha’n là ’s a bheil sinne beò, le innealan cho ùr is cho iongantach, a’ cur as do na seann chleachdaidhean a thogadh cridheachan ar sinnsrean o chionn fhada.
Fàgaidh sinne a nis matà an taobh sin de’n ghnothach agus gheibh sibh iomradh air na h-àitean a bhios coigrich a’ sireadh an uair a thig iad an taobh. Chuir mi iad ’san dealbh agus a nis innsidh mi dhuibh ciod iad. A stigh an Cill Sgàire tha Teampull Eòin a tha cho aosd’ ri na bruthaichean. Chan eil ach aon bhalla an àirde dheth a nis, ach ’s iomadh duine tha dol a shealltainn air. Tha ’n dùn mór a muigh air Loch an Dùine agus suas seachad tha’n Luib far a bheil taibhsean an t-saoghail gu léir a’ cruinneachadh. Shìos aig Tigh Mhurchaidh tha géillean na muice mara agus a stigh air a’ chladach gheibh sibh Geodha na Muic far an tàinig i air tir o chionn deich bliadhna fichead. Tha e coltach gu robh Leverhulme fhéin air son nan géillean a chur aig geata a’ Chaisteil, ach bha Murchadh ro fhada ’na cheann agus tha e am Bràgar fhathast. Tha a’ mhuileann, shuas air an allt, a nis a’
Chan eil eaglais againn am Bràgair— ’s ann an Siabost ’s am Barbhas a tha na h-eaglaisean. Tha tigh coinneimh aig an Eaglais Shaor agus bithidh seirbhis an sin oidhche na Sàbaid. Sin agaibh gu léir na h-àitean ainmeil agus an co-dhùnadh bheir mi beachd dhuibh air cruth is dealbh an àite.
Mar a thubhairt mi cheana, chan e àite brèagha a th’ ann idir. ’S e thubhairt mo phiuthar an uair a chunnaic i an dealbh dheth “Chan fhaic thu an là a bhitheas Bràgar cho bòidheach ri sin.” (Feumaidh mi aideachadh—dh’fhàg mi am poll ’s na clachan as.) Co-dhiùbh, chì sibh gu bheil na tighean faisg agus ro fhaisg air a chéile shìos agus sgaipte o chéile shuas. ’S e Fìbhig a tha shuas gu fada—sin agaibh na numbraichean aon, dhà, is trì ’s a’ cheann a deas. Ach tha iad sin cho faisg air Siabosd ’s gur ann an sin a tha an sgoil aca.
Sin agaibh sop as gach seid—beagan mu gach nì a tha ’s a’ bhaile. Na’m bitheadh tìde aig duine, dh’fhaodadh e leabhar a sgrìobhadh air. Ach tha’n tìde a th’ agam-sa ro ghoirid air son sin. Dùnaidh mi na duilleagan so a nis matà, agus mi an dòchas gun chòrd bhur cuairt a Bhràgar ruibh cho math ’s a chòrd e rium-sa.
| title | “An Clachan as Aithne Dhomh” |
| writers | Mary Morrison |
| internal date | 1953.0 |
| display date | 1953 |
| publication date | 1953 |
| level | |
| reference template | Màiri Mhurchaidh in Gairm 3 %p |
| parent text | Gairm 3 |