---

[189]

Fior Shonas

RUARAIDH MACGHILLEMHOIRE (Fide-gearraidh)

CHAN ’eil neach againn nach cuala mu òrain Alasdair MhicNeacaill no “Billi an Fhiosaich” mar a chainte ris an Nis, ach chan ’eil sinn idir cho eòlach air litreachas a bhràthar, Iain, a bha a’ còmhnuidh is a’ searmonachadh fad iomadh bliadhna an Taigh Oir-na-Mointich air chùl Lìonail.

Tha cuimhne agam air té de sgeulachdan Iain Fiosaich a chluinntinn aig mo mhàthair an uair a bha mi fhathast glé òg. Ged nach b’ ann an dé a bha sin, cha do dhi-chuimhnich mi riamh a’ bhuaidh a bha aic’ air m’ inntinn, òg is gun robh mi. Cha robh fuachd is cruas na h-aoise fhathast air greim a ghabhail air mo chridhe; ’s ann a bha e air a lìonadh le meatachd is blàths a dhùisgeadh gu h-aithghearr co-fhaireachadh ri cuspair a bha an trioblaid no an àmhghar, co-dhiùbh am b’ e an cuspair sin nàbuidh bun na h-ursnach, no neach a mach as an leabhar-eachdraidh a bha againn anns an sgoil, no eadhon a mach a uirsgeulan na Gréige no na Ròimhe. Chan ’eil mise ag ràdh gu bheil cuimhne agam air an sgeulachd dìreach mar a chuir ar caraid nach maireann ’na chéile i, ach bha i a’ dol rud-eigin mar a leanas:—

Bha nighean bhòidheach, chuimir, air an robh Annag, a’ fuireach ann am baile ann an Nis. Cha robh fleasgach eadar Aird-Dail agus ceann shìos na sgìre nach toireadh a làmh dheas air a faighinn da fhéin, ach cha robh sùil aice-se do dhuine ach do ghille anns a’ bhaile aice fhéin—iasgair air an robh Alasdair. B’ e balach ciùin, socair, ’na dhòigh a bha ann an Alasdair. Is dòcha gur e sin a tharruing gaol Annaig thuige an toiseach, oir cha robh ise cho sèimh ’na nàdur ris idir.

Mar is dual do ’n mhuinntir a tha an urra ris a’ chuan airson am bith-beò, bha Alasdair fo eagal a’ Chruithfhir agus troimh thìde thàinig Annag fo bhuaidh an t-Soisgeil cuideachd agus cha robh cridhe an Nis cho aoibhneach ri a cridhe-se an uair a thòisich i fhéin is a leannan air ullachadh airson pòsaidh. Chaidh an réiteach a chumail agus bha gach nì deiseil air choinneimh na bainnse, an uair a thuit a’ bhuille—buille nach robh annasach an Nis; cha do thill eathar Alasdair gu cladach, agus chaidh e fhéin is na gillean gasda bha còmhla ris a bhàthadh a mach a Cunndal.

Bha co-fhaireachdainn an t-sluaigh uile aig Annaig. “Brònag,” ars iadsan, “nach e tha duilich! Ach cha robh ann ach làmh a’ Chruithfir! Bha e an dàn! Dh’ fheumadh e tachairt!”

Dh’ éisdeadh Annag ach cha fhreagradh. Boinneag cha tàinig bho a sùilean. Bha i mar gum biodh i fo gheasaibh. Chan itheadh is chan òladh i. Bheireadh i fad na h-oidhche a’ coiseachd air ais is air adhairt air an làr. Cha robh a sùilean a’ dùnadh. Agus gheibheadh tighinn an latha i ’na seasamh air bàrr a’ chladaich a’ dian-choimhead air stuadhan a’ Chuain Siair a’ bualadh le nuallan air an tràigh. Ruitheadh i air am sìos gu beul na mara far an robh an sàl a taomadh is a’ dòirtreadh ’na chop geal mu casan. Shìneadh i a dà làimh roimhpe mar gum biodh i air nì-eigin fhaicinn air an robh i airson gréim a ghabhail. Thogadh i an uair sin iad, is chrathadh i a dà dhùirn agus os cionn torrunn a’ chuain dh’ éireadh a guth cianail, tiamhaidh, gort, a’ caoineadh is a’ gearain.

---

[190]

Mhair seo car ùine. Thàinig Annag mu dheireadh co-dhiùbh rud-eigin thuice fhéin. Ach dh’ fhalbh an dreach as a gruaidhean, is thàinig breacadh am measg nan duallan donna. An uair a dhèanadh fear de na luchd-dreuchd tadhal a chum aoradh a chumail no comh-fhurtachd an t-Soisgeil a thoirt di chan éisdeadh i ris. Chaidh fuadach a chur air a creideamh. Bha an naimhdeas a thàinig ’na cridhe do ’n chuan a thug bhuaipe fear a gràidh, a’ ruighinn cho fada ris an Ti sin a chruthaich an cuan. Bha iad le chéile gun iochd, gun truas, gun tròcair.

Toiseach an Earraich dh’ fhàg i an taigh agus chaidh i mach gu cladach Dhìbeadail. Bha làraichean àirigh a h-athar ann an sin agus chuir i r’ a chéile na dhèanadh bothan a bheireadh fasgadh dhi bho na siantan. Thug i turus no dhà dhachaidh do ’n bhaile agus thug i leatha mach na dh’ fhóghnadh dhi de bhiadh is de àirneis. Thionndaidh i an talamh timchioll a’ bhothain is chuir i buntàta. Bha maorach gu leòr air na creagan, is iasg locha is aibhne is mara aice, agus rud a b’ fheàrr idir—fhuair a h-inntinn mu dheireadh tomhas de shìth is de fhois. Cha robh stoirmean a’ Chuain Siair gu daonnan ’na cluasan. Bha am muir sear mar bu trice sèimh, sàmhach agus ged nach toireadh i a chaoidh maitheanas do ’n fhairge dhi-chuimhnicheadh i an dràsda is a rithist a mì-rùn dha.

Chaidh a’ bhliadhna seachad is thàinig an geamhradh is an droch thìde a rithist. Uairean bheireadh i làithean gun dhol a mach air dorus a’ bhothain a bha i air a dhèanamh cho seasgair is a b’ urrainn di. Bha an teine mònach am meadhon an làir gun dhol as. Bha na trì caoraich a thug a h-athair dhi cho tric a staigh is a bha iad a muigh. Ach aon oidhche nach ann a thàinig stoirm, ar leatha nach cual i a leithid, eadhon air an taobh an iar fhéin—a’ ghaoth a’ séideadh gu garbh-chruaidh o ’n ear-thuath, beucail is sluaisreadh a’ chuain ag ulartaich ’na cluasan, an sneachda is an t-uisge am measg a chéile a’ stealladh a steach eadar na sgrathan. Shaoil leatha air uair am measg an onfhaidh gun cuala i éigheach is sgriachail ach bha de eagal oirre is nach b’ urrainn di carachadh. Thilg i i fhéin air a glùinean air beulaibh na leapa, ach bha a cridhe fhathast cho cruaidh, fuar, nach éireadh facal ùrnuigh as.

Thàinig a’ mhaduinn. Dh’ éirich a’ ghrian o chùl beanntan na mór-thìr. Cha robh air a’ ghaoith ach osag. Bha na h-uillt ’nan leum chum a’ chladaich, agus lean i sìos bruaich aoin diùbh gus an d’ ràinig i bàrr na lighe. Sheall i sìos chun na tràighe agus air a leth-taobh anns an tiùrr chunnaic i eathar. Cha b’ e cumadh sgoth Nisich a bha oirre idir. Chrom Annag sìos gun a sùil a thoirt dhith gus an do dh’fhairich i am mol le a casan. Ghabh i null is thug i sùil thar beul mór an eathair. Stad cha mhór a cridhe ’na com! Ceangailte air clàr, agus an clàr fhéin air a cheangal ris an tobhta, bha naoidhean balaich, a dhà shùil ghorm ’ga geur-choimhead. Chuir i a mach a làmhan agus dh’ fhosgail i am brata a bha suainte mun cuairt air. Thog i e, is chuir e ioghantas oirre cho blàth is a bha na làmhan beaga a chuartaich iad fhéin mu h-amhaich. Thug i sùil mun cuairt ach am faiceadh i neach eile beò no marbh air an tràigh ach duine cha robh am fradharc.

Dhìrich Annag suas agus a gàirdean paisgte mu ’n leanabh. Bha a

---

[191] cridhe làn gàirdeachais. Cha bhiodh i ’na h-aonar tuilleadh! Air bàrr na lighe sheall i rithist sìos chun na mara. An e aithreachas a ghabh na tonnan móra shìos fòipe a thug dhi a nis cuspair do ’n tugadh i a gràdh an àite a’ chuspair a thug iad bhuaipe? Thàinig taiseachadh gu a cridhe agus gàire gu a bilean.

An Cuan Siar ’na chabhaig gu cladach.
(Dòmhnull B. MacCulloch.)

Cha d’ fhuair balach a riamh altrumas na b’ fheàrr, na bu ghaolaiche, no na b’ fhurachaile na Alasdair Beag. Cha robh sùil Annaig a’ tighinn dheth agus nan tigeadh duine an rathad ruitheadh i leis steach do ’n bhothan mu ’n deidheadh a thoirt bhuaipe. Ghàireadh i ris is sheinneadh i dha. Agus bha Alasdair Beag cho bòidheach, laghach, solt, is nach b’ e ioghnadh sam bith ged a bhiodh cridhe Annaig a’ lìonadh le gràdh gach uair a shealladh i ris.

An uair a bha an leanabh mu thrì bliadhna dh’ aois, is e nis cho bonnail air a chasan, chan iarradh e ach a bhith ruith is a’ riagail timchioll an taighe. Cha robh de eagal air a mhàthair (oir ’se “mhàthair” a bh’ aige oirre, is dé eile bhiodh aige oirre ach sin?) ach gun deidheadh e ro dhàna air na creagan. Bha i air caora is uan a thoirt dha agus dh’ aithnicheadh e anns an treud iad. Leanadh an t-uan e agus uair no dhà rug a mhàthair air-san a’ leantuinn an uain sìos chun na tràghad far am biodh na caoraich a’ cromadh a dh’ itheadh na feamad. Rinn i boineid snàtha dearg dha, is cha deidheadh e mach air dorus as aonais.

Aon latha, is e a muigh is ise a staigh, nach ann a chuala i e a’ còmhradh ri cuid-eigin. Leum i chun an doruis agus chunnaic i Alasdair ’na shuidhe an uchd fir agus an dithis ag amharc air deilbh a bha ann an leabhar a bha aig an duine ’na làimh. “Dé tha thu ag iarraidh? ,” ars ise ris an duine. “Chan ’eil mise,” ars an duine, “ag

---

[192] iarraidh càil. Tha mi air an t-slighe a Nis agus mi a’ dol a reic nan leabhraichean seo ann.” Shìn e thuice am Bìobull a bha ’na làimh. “Cha ghabh,” thuirt Annag is i a’ gabhail gréim air làimh a’ bhalaich is ’ga tharruing thuice fhéin. “Is fhada bho sguir mise a leughadh an leabhair sin, no chreidsinn anns an Tì sin tha sibh ag ràdh as ùghdar dha.”

Thill i steach an taigh is Alasdair ’ga leantuinn. ’Na làimh bha crois bheag a fhuair e o’n fhear-reice. Thàinig e steach oirre an toiseach a’ chrois a thoirt bhuaithe agus a tilgeadh do ’n teine ach bha eagal oirre gun goirticheadh sin an leanabh, agus dh’ fhàg i aige i.

Beagan ùine an déidh seo, mu thoiseach an t-Samhraidh, nach ann a dh’fhàs Alasdair Beag tinn. Bha Annag gus a dhol dhith fhéin le iomagain. Thug i oidhche an déidh oidhche gun chadal ach mu dheireadh thòisich am balach beag a’ dol am feabhas. ’S ann oirre a bha an t-aoibhneas an latha a dh’ iarr e oirre an t-uan beag a thoirt suas gu beulaibh na leapa agus am boineid dearg a thoirt dha ged nach robh e fhathast cho math ’na beachd-se is gum faodadh e éirigh. Bha fhios aice cho fad is a thug an tinneas sìos am balach beag, is gum feumadh e mathachadh nach b’ urrainn dhi-se thoirt dha. Dh’ fheumadh i fhàgail agus a dhol chun a’ bhaile a dh’ iarraidh gach nì a chuidicheadh Alasdair air ais gu shlàinte a rithist.

Dh’ fhalbh i tràth ’s a’ mhaduinn ann an dùil gum biodh i air ais mun dùisgeadh am balach. Is ioghantach gun do shiubhail duine riamh an t-slighe eadar Dìbeadal is am baile cho luath is a shiubhail Annag i a’ mhaduinn a bha siud. Fhuair i gach nì a bha i ag iarraidh is thill i gun anail a leigeadh. Cha robh coltas na maidne a’ còrdadh rithe. Bha an t-adhar dorch, bagarrach. Bha cudthrom mór air na niùil. Dé nan dùisgeadh Alasdair is ise gun sgeul oirre? Ruith i, is leum i na féithean a bha roimhpe. Chaidh na casan aice a ghearradh leis na clachan is leis an fhraoch ach dé bu mhò oirre sin? Mus robh i letheach slighe bha an iarmailt os a cionn mar gum biodh e air a sgoltadh is air a sgàineadh leis an dealanaich, agus bha an tàirneanaich a’ toirt crith air a’ mhòintich fo a casan. Dh’ fhosgail na niùil is thaom is dhòirt an t-uisge nuas. Ach chum Annag oirre is mu dheireadh thàinig i am fàire a’ bhothain. Cha do lagaich a ceum gus an d’ ràinig i an dorus. Thilg i steach roimhp’ e, ag éigheach ainm an leanaibh. Ach cha robh Alasdair r’ a fhaicinn. Bha an leabaidh falamh.

Thug i sùil air an stòl a bha aig beulaibh na leapa far an robh aodach Alasdair air a phasgadh. Cha robh an t-aodach ann, agus cha robh am boineid dearg fo ’n chluasaig far na chuir Alasdair fhéin an raoir e. Ruith i a mach. “Alasdair! Alasdair!” dh’ éigh i. “Càite bheil thu, mo naoidhein ghràdhaich?” ’Se Mac Talla nan creag is nan cnoc a mhàin a fhreagair a glaodh, eadar fuaim nan tàirneanaich. Ach ’na cluasan bha, cuideachd, geumnaich uamharr na mara aig bonn nan creag nach robh ceud slat air falbh bhuaipe. Lean i an t-allt chun a’ chladaich mar a lean i e a’ mhaduinn a fhuair i Alasdair. Air bàrr na lighe sheall i sìos a rithist. Bha a’ mhuir ’na làn àirde a’ bualadh is a’ briseadh bàn fòipe. Dh’ éigh i ainm a’ bhalaich a rithist is a rithist, ach cha robh freagairt ach gàire fanoid na faorge. Mhothaich i do nì-éigin geal air sìneadh gorm a bha aig bonn na creige. ’Se uan Alasdair a bh’ ann agus r’ a thaobh am boineid beag dearg nach deach am balach

---

[193] beag a riamh a mach as aonais. Fhad ’s a bha i ’ga choimhead thàinig tonn a bu dàine na càch is rug i air a’ bhoineid is ann an trota bha e a’ seòladh air ais is air adhairt air uachdair na mara.

Thionndaidh Annag agus choisich i air ais gu dorus a’ bhothain. Cha robh i mothachail air càil a bha timchioll oirre—air an teine a bha a’ losgadh gun sguir os a cionn, air an tuil a bha dòirteadh as na speuran, air an tàirneanaich a bha bùrail is a’ beucail ’na cluasan. Cha b’ iadsan na naimhdean aice-se idir. Cha robh aice-se ach an t-aon nàmhaid—an t-uilebheist a bha aig bonn nan creag; a’ chùis-uamhais a bha an dara uair air a fàgail falamh.

Chaidh i steach agus leig i i fhéin sìos air làr a’ bhothain. Chan ’eil fhios dé cho fada is a thug i an sin, ’na sìneadh gun ghluasad. Ach mu dheireadh mhothaich i gun robh an iarmailt air sìtheachadh. Bha gach nì sàmhach ach fuaim an uillt air taobh a muigh an taighe. Sheall i chun na h-uinneige agus chunnaic i nì-eigin a’ deàlradh r’ a taobh ann an solus na gréine a bha a nis ag oidhirp air i fhéin a bhruthadh sìos far an robh na niùil a’ tanachadh. Bha an nì seo cho geal ann an dorchadas an taighe is gum b’ fheudar dhi a làmh a chur r’ a sùilean. Dh’ éirich i is rug i air ’na làimh is chuir i r’ a bilean e—crois Alasdair. Dé an goirteas a thug sin gu a cridhe! Ghlaodh i ’na h-àmhghair, dh’ fhàisg i a làmhan r’ a chéile is an uair a sheall i ris a’ chrois a rithist bha an fhuil oirre far an robh i an déidh a làmh a ghearradh. Leig i i fhéin air a glùinean agus chrom i a ceann. Thòisich a bilean a’ gluasad, gu mall stadach an toiseach, is i ag oidhirp air ùrnuigh a chur suas do ’n Ti sin a chaidh a lot air a’ chrois agus E neo-airidh air a phianadh. Ach ise! Nach ann air a lotadh a bha ise airidh? Shaoil leatha aon uair gun robh Alasdair, a leannan, r’ a taobh ’ga brosnachadh ’s ’ga cuideachadh. Thaom na deòir bho sùilean—deòir a dhiùlt chun a seo a thighinn. Bhris a cridhe ach anns a bhriseadh sin shlànuicheadh e.

An ceann ùine chaidh i null chun na leapa is shuidh i. Dh’ fhairich i gluasad mu casan agus air dhi amharc sìos chunnaic i ceann bàn a’ tighinn a mach—ceann Alasdair. Cha d’ thubhairt i facal ach ghlac i ’na h-uchd e. Bha a cheann fhathast fliuch o ’n am a ruith e dhachaidh o bhàrr na creige an uair a chaill e a’ bhoineid agus a chrùb e steach fo ’n leabaidh an uair a chuir an tàirneanaich eagal air. ’Se bha an déidh an cadal a dhèanamh staigh ann an siud! Tharruing Annag r’ a broilleach e, chrom i a ceann car tiota agus, an uair a thog i a rithist e, bha a’ ghrian air dorchadas an latha a sgaoileadh. Rinn i gàire.