Bantrach Choinnich Mhóir

Le ANNA NICCOINNICH

BHA taigh Bantrach Choinnich fo sgàil na beinne, dlùth ris a’ chladach. Tha mi an dràsda fhéin ’nam inntinn a’ coiseachd dhachaidh as an sgoil a nuas frith-rathad lùbach a’ bhaile, an rathad beag laghach ud a tha gabhail sìos mu Cheann na Cléidh gu ruige Plocropol. Chithinn ise ’na suidhe air carraig bhig anns a’ chladach agus i ag iasgach: bha i bòidheach, le sùilean glé ghorm agus gruaidhean àrda le rudhadh fallain. “Gabh a steach,” chanadh i, “bidh mi stigh le cudaigean ann am mionaid no dha. Cuir air an coire.” Dh’ ullaichinn am bòrd an tac an teine agus mus biodh an coire càil ach air goil bhiodh i staigh leis an iasg. Is iomadh àite thadhail mi air feadh an t-saoghail bho ’n uair sin ach biadh cho milis no cho suaimhneach a riamh cha do ghabh mi. Air an fhionnairigh bhiodh i sniomh agus bhiodh iomadach seanchas aice. “Bha,” ars’ ise, “maighistir-sgoile Gallda ann an seo ris an canadh iad Mgr. Robastan, agus bha e anabarrach math air an fhidhill. Dh’ fhaighnich e dhiom là, “Am bi sibh a’ faireachdainn na tìde fada?” “Cha bhi, Mhgr. Robasdain; fhad ’s a bhios pailteas clòimhe agam do mo chuibhill, pailteas tè airson na poite bige, agus Crìosda còmhla rium, carson a dh’ fhairichinn an tìde fada?”

Cha robh móran idir de ’n Bheurla aig Bantrach Choinnich ach saoilidh mi gun robh gliocas agus feallsanachd nan linntean bho chian agus nan linntean ri teachd anns na briathran iriosal, ciatach sin! Is beag a bha dh’ iomradh agam-sa an uair sin gum bithinn ag eadar-theangachadh nam briathran sin ann an cànain eile, do mhnathan ann an tìr fada fada a Ceann a’ Chléidh, —ri cladach Choromandel ann an ceann a deas nan Innseachan; agus air dhomh innse dhaibh ’nan cànain fhéin thubhairt iad rium, “Bha an sgeul ud a thug thu dhuinn air do bhancharaid anns na Hearadh Nerthiana”: (is e sin air eadar-theangachadh àluinn). Cha robh guth aice-se, a bharrachd, gum biodh snàilean òir de dhàimh spioradail air a shnìomh eadar i fhéin is iad-san.

Na h-Innseachan

Bheir mi nise cuairt sibh troimh ’n tìr mhaisich seo, tìr na gréine. Chì mi fhathast air cùl an taighe a’ chraobh cho làn de bhlàthan geala is gun robh i dòrtadh gu socair gun sgìos a sìthean gu làr mar bhrat de òg-shneachd fad chaoin shuaimhneach an latha. Chì mi càraid de leanabanan donna ’gan tional ’nan glaic a réir doigh na cloinne. Seall suas rithe agus chì thu gu bheil mu choinneamh gach sìthein a tha i sileadh fear eile fàs ’na àite. Thall fo bhur comhair tha chraobh ris an can sinn “Lasair na Coille” a’ sgaoileadh a mach bhrataichean sgàrlaid, a’ toirt dùbhlain do theas an latha. Seo an tìr far am faic sinn fo chomhair ar sùl ann an dubh na h-aon oidhche, an uair a dhòirteas na tuiltean, an dìthreabh a’ tighinn fo bhlàth mar an ròs. Bidh an talamh gu léir fo bhlàth agus na h-eòin uisge, geal mar an sneachd, air bruaich gach lòin. Glé fhaisg tha fearann Arcot far an do chuir Clive an cath, agus a réir eachdraidh bha mac do Rob Donn

Ach gu tric thigeadh boillsgeadh dìomhair do-rannsachail de mhothachadh ionadail f’ a chomhair m’ inntinn gach ceum de mo shlighe. Chan e mhàin gun robh gach lochan de dh’ uisge sèimh far an robh an lotus agus an duilleag-bhàite ri bruadar a’ toirt ’nam chuimhne lainnir gheal agus sanais nan lilidhean air lochan na Hearadh air an t-slighe gu Gàradh an Lòin agus Sgadabhagh, chithinn taighean tughaidh mar anns na h-Eileanan an Iar ach gun robh iad seo fo sgàil nan craobhan pailme. Bhiodh deatach ghorm os an cionn an uair a bhiodh na mnathan ag ullachadh biadh an fheasgair; cha robh annas sam bith ann dhomh ’gam faicinn a’ fasgnadh le criathair dhuilleach; bhiodh an t-sùist agus a’ chlach-bhràthann air cùl an tallain. Bha an crùisgean ’ga chleachdadh agus cragannan de chrèadh ruadh airson uisge mar a bha anns na h-Eileanan linntean air ais. Bha saobh-chreideamh làidir ’nam measg agus bha na h-aon chleachdaidhean leigheis aca is a bha againne airson tinneas-an-rìgh agus a leithid sin. Is minic a chunnaic mi balach beag le bonn coltach ri airgiod ceangailte air sreing mu amhaich; bha rannan ghisreagan aca cuideach ris an canadh iad mantra.

An Cànain is an Ceòl

Bha e aithnichte gu leòir gun robh càirdeas aig a’ Ghàidhlig ris a’ chànain aca gu h-àraidh far an robh Sanscrit a’ bristeadh a steach. Ann an àiteachan sònraichte bha an aon seòrsa stéidheadh orra. Cluinneamaid beagan de ’n cheòl aca. An seo far a bheil a’ ghrian gu drilseach a’ dòrtadh a nuas troimh dhoire nam meanbh-chraobh cluinnidh sinn gliongadaich glagan nan gobhar agus am buachaille cluich air feadan a measg nam preas. Suas troimh ’n bhaile tha ceòl eile—an ceòl-pòsaidh, am pìobair air thoiseach agus a’ chomhailteachd ’na dhéidh. Tha cuireadh againn gu taigh-na-bainnse agus gheibh sinn carthannas agus fialaidheachd mar anns na h-Eileanan fhéin. Chì sinn gnìomh-òrain bho ’n chloinn, a’ cur an céill gach car a nì iad bho dh’ éireas iad anns a’ mhadainn gus an sgeadaich iad an ceann le sìtheanan aig am an fheasgair. Tha e soilleir gu bheil buntanas aig stéidh-chiùil na Gàidhlige ri dòigh a’ chiùil aca-san. (Chuir mi focail Ghàidhlig ris an fhonn Innseanach, ghleidh mi cuimhne orra agus chuir mi ann an dealbh-chluich iad. Cha d’ rinn luchd-sgrùdaidh a’ Mhòid a mach nach e fonn Gàidhlig a bha ann!)

Théid sinn do ’n eaglais Innseanaich air là na Sàbaid. Is eireachdail an sealladh e a’ faicinn nam mnathan ag éirigh gu seinn le an trusgain shoilleir dhaite gorm, sgàrlaid, òr-bhuidh, agus anns an dèanamh leth-choltach ri earasaid na Gàidhealtachd bho shean. Seinnidh iad an aona sailm thar an t-sia fichead a réir an t-seann nòis Innseanaich—fonn beothail, bonnanta, drileanach, àlainn. Bhiodh cuireadh againn an còmhnaidh chun nam bainnsean agus air réiteach an Arkonam is iad na h-aon bhriathran àbhachdach a bha aig na bodaich a réir rian agus deas-ghnàth na cuirme is a chuala mi aig na bodaich ann am Màraig.

Chì sinn òganach a’ tighinn a mach a bothan-dhuilleag oir is e buth fear-turuis anns an fhàsach a tha aige. Togaidh e bho thaobh an rathaid-mhóir cuinneag mheirgeach agus a mach leis an òran, a’ bualadh na cuinneige aig an aon am. Is e òran-snìomha a tha aige, agus ann am fonn, ann am beairteachd, ann an gluasad, bha e comh-fhreagart òrain-shnìomha Gàidhealtachd na h-Albann no na h-Eireann.

Bha e r’ a fhaicinn gun robh iad mar shluagh air an callachadh is air an ciùineachadh troimh na linntean. Thachair bean rium agus mi air turus, là, agus ars’ ise, “Thàinig sibh astar fada; feumaidh sibh tighinn a steach gu biadh,” dìreach mar gun canadh bean a Caolas Sgeire-buidhe. A rìs aig am tional nan cnothan-talmhainn an uair a thachair cailleach rium le sgeileid chnothan. Bha ise bochd agus is e sin na bha aice de bhiadh an t-saoghail, ach chuir i a dòrn do ’n sgeileid a thoirt dhomh earrann diùbh. Bha iorraim agus caoineadh aca, aig am bàs an luchd-dàimh, air a’ cheart mhodh agus sheòl is a chanadh na seann mhnathan anns a’ Ghàidhealtachd iad.

Is iad seo seallaidhean beaga air an dàimh dhìomhair a bha mar aobhar nach do mheas mi mi fhéin a riamh mar choigreach ’nam measg. Tha deilbh bheò a dh’ fhanas agam agus a thaisgeas mi mar earras luachmhor a ghnàth; na pàisdean a’ cur an làmh ri am bathais a’ cantainn gu socharach Salaam, na mnathan le ’n trusgan de iomadh dath agus cragannan buidhe air an gualainn; gabhaidh iad sìos gu lòn na duilleig-bàite a dh’ iarraidh uisge; tha gàir air an aodann agus na cragannan a’ dealradh ris a’ ghréin. Chì mi na caileagan a’ dol mu ’n cuairt mar fhlùirean beò, criosan airgid a’ dèanamh ceòl binn mu chaol an cas, a’ seinn an gnìomh-òrain le deagh-ghean is le maise; tha sìtheanan geala ’nan cuailein dorcha . . . .

Ach cluinnibh seo. Còisir de chloinn na sgoile ann an Arkonam a’ seinn “Buain na Rainich”! Dh’ ionnsaich mi dhaibh e; thog iad e gu furasda. Seo a’ chànain iomlan, cànain a’ chiùil, a thogas gu sàmhach agus gun ro-chùram drochaidean òir bho dhuine gu duine agus bho rìoghachd gu rìoghachd

(Bha Anna NicCoinnich an toiseach ’na ban-mhaighstir sgoile anns na Hearadh. An déidh sin bha i bliadhnachan a’ teagasg anns na h-Innseachan, agus an diugh tha i dèanamh obair mhór is fhiachail an ceòl is an Gàidhlig an Sgoil ’Ic Neacail an Steòrnabhagh.)