Cha Dhiochuimhnich Mi Chaoidh

IAIN MACARTAIR

NACH tric a chuala sinn anns an tigh-chéilidh “Cha dhìochuimhnich mi chaoidh e gus an la théid mi nùll,” is cho fada ’s a ghleidheas mise mo cheudfadhan, fada no goirid ge ’m bi mo shlighe, cha dean mise dìochuimhne air bathadh mór Phabail gus an là théid mi nùll. Rinn e uimhir a dhrùidheadh orm is tha e cho fuaighte ’nam ìnntinn is gun tig gach sealladh co-cheangailte ris cho ùr thugam chun an là-an-diugh is ged a b’ ann an dé a bhiodh e air tachairt. Is beag an t-ìongnadh!

Chan eil am bàthadh ’na annas an àite sam bith tha ’n cois na mara is gu h-àraidh far a bheil beòshlainte an t-sluaigh an crochadh ri saoibhreas a’ chuain, is cha do sheachainn am baile againne a bharrachd air càch. Tha call mara oir ri oir ann am beul-aithris a’ chlachain againn, is cuid dhiubh dóruinneach da-rìribh, ach cha robh aon dhiùbh sin mar a bha am fear ud, le beatha cheathrar a dhol do ’n t-sìorruidheachd troimh an-iochdmhoireachd duine a leig le dhroch nàdur uimhir a bhuaidh fhaighinn air is gun chaill e a lionn-tà.

Tha am Ma’s- sgoile Ruadh a’ mìneachadh an ainn “Pabail” mar “papa-boeli” —baile an t-sagairt. Biodh sin mar a bhitheas e tha srath fharsaing a’ deanamh dà chruinn leth air a’ bhaile bhrèagha so is a’ sìneadh chun a’ chladaich le ‘iarach’ is ‘uarach’ ri dìreadh air gach taobh dhith. Tha an tigh againne air iomall a’ bhaile, aig bràighe a’ ghlinne le sealladh fhradharcach cho fada ri tir-mór.

Thug mi sùil chun na mara, a’ mhadainn ud, mar an àbhaist, is mhothaich mi do dhà bhàta-sgrìobaidh air acair anns a’ bhàgh. Bha an dearg ghaillionn air a bhith ann an oidhche roimhe sud, is bha sgrìob mhath fhathast air a’ ghaoith is i a’ tilleadh an aghaidh na gréine; a’ chuid bu mhotha de ’n là bha i séideadh o’ n ear-thuath bho thìr. ’S e là bh’ ann nach deidheadh tu ro dhàn air, a’ bagairt garraisich an dara h-uair is an ath mhionaid thigeadh boillsgeadh gréine a chuireadh snuadh eile air aognaidheachd an là. Bha sinn air a thighinn a steach do dheireadh an fhoghair; bha am buntàta san t-slochd, an coirce san iodhlainn, ’s a chreagachd seachad airson na bliadhna, is, mar sin, cha robh móran ri dheanamh ach fidealais timcheall na croite gu’n tigeadh àm na céilidh.

Cha b’e mise ’nam aonar a bha faireachdainn na tìde fada an là ud. Bha balaich Chléide air a bhith air bhioran fad na h-ùine, a’ feitheamh fèath a leigeadh bho phort iad. Bha na tighean acasan na b’ àirde is na b’ fhaisge air a’ chladach na ’n fheadhainn againne is cha robh càil a thigeadh no dh’ fhalbhadh taobh na mara nach robh fo ’n comhair. Bha an aire air na bàtaichean-sgrìobaidh is miann orra an ruighinn, ach fad an là cha robh de abhsadh air a’ ghaoith na chuireadh tu eathar. Ach ann an ciaradh an fheasgair leig a’ ghaoth fodha beagan is chunnaic iad eathar á Pabail Iarach a mach bho ’n Sgeir-Mhaoil, a’ dèanamh air an dara bàta, am “Buckingham.” Is ann ri so a bha na séoid a’ feitheamh is thog iad orra, cóignear aca, am fear bu shine bliadhna thar fhichead is am fear a b’ òige ceithir bliadhna[74]

Thug duine no dhithis anns a’ bhaile fianuis aig a’ chuirt an Dún-éideann gum faca iad iad ri dol sìos gu Port Lidhir, gun dh’ aithnich iad dé bha san amharc aca is gu robh fìor-eagal orra air an son, ged nach robh an là an uairsin cho bagarrach ’s a bha e air a bhith. B’ e an t-eathar thug iad leotha geòla Arcach le dà throigh dheug a dhruim, le cnagan fiodha is dà ràmh oirre. Bha am feur a’ fàs troimh chlosaichean sgothan móra an sgadain air an Sgaoilteach. Cha robh ach dà sgoth Niseach airson nan lìon-mhóra air a’ chladach ach bha grùnn gheòlaichean beaga ann gu ruith an t-saoidhein is an liùtha san t-samhradh. ’S e an t-aineolas no an t-éiginn a bheireadh ort lunn a chur fo shàil te aca anns a’ gheamhradh, ach bha na balaich tapaidh, lùthmhor le misneachd na h-òige is cha robh an t-slighe ach goirid. Fhuair iad an t-eathar air bhog is le buille ràmh is sgiùrsadh gaoithe cha b’ fhada gus na rinn iad an dara bàta-sgrìobaidh dheth, an “Carisbrooke.”

Bha an sgiobair, Frederick Thomsett, fo rùm an uair a cheangail iad rithe is a chaidh iad air bòrd ach dh’ éirich e is cha b’ e an gabhail aca a b’ fheàrr a fhuair na balaich. Mhallaich is riabhaich e do ’n droch àit iad mar thrusdairean a ghoideadh an nì nach fhaigheadh iad le faoigh. An déidh an innisgeadh dh’ òrdaich e air ais do ’n eathar iad ach sùil d’ an tug iad cha robh sgeula air an eathar. Bha am ball air briseadh is le sruth mara is siabadh gaoithe bha i deanamh astair maith air falbh bhuapa. Cha b’ e so a b’ fhasa; cha robh an dearg chuthach air an sgiobair chun an so. Co-dhiùbh thog iad an acair is chaidh iad air a losd. An uair a ghreimich iad oirre mu dheireadh thall bha i letheach mara, bha na bacan briste is ràmh ás a h-aonais.

Aig an dearbh àm so bha eathar Phabail Iaraich air tilleadh. Fhuair iadsan aoigheachd air leth bho sgiobair a’ “Bhuckingham.” Thugte air bòrd iad. Chaidh iasg a thoirt doibh, is an déidh greis conaltraidh chaidh an sgiobair a steach leotha air bòrd gus an d’ fhuair iad fasgadh an fhearainn is cha do chairich e gus am faca e gu tèaruinte air tìr iad. Nach b’ àraid gun tachradh air an aon fheasgar, san aon lagan bàigh, fo làimh dhithis choigreach leis an aon ùghdarras, dà ghnìomh cho calg-dhìreach an aghaidh a chéile is a thachair air an fheasgar ud, an ceathramh là de ’n Dàmhair, naoi ceud deug ’s a h-ochd deug ar fhichead—an t-aon uasal, truacanta, is am fear eile brùideil, aingidh, an-iochdmhor. Is iomadh dual tha ’n t-snàilinn a’ chinne-daonna.

Bha an oidhche ri tuiteam mus do ghreimich na balaich air a’ gheòla. Bha Thomsett air a chall fhéin gu tur leis an anmuinn. Thilg e dà bhioran maide is ràmh do ’n gheòla is thuirt e riutha mar a deidheadh iad air bòrd an turus so gun cuireadh e a h-uile mac aca thar cliathaich a’ bhàta. Bha na balaich tapaidh an corp ’s an ìnntinn is cha robh am fear a b’ òige gun eòlas mara ach bha eagal am beatha orra. Bha deagh fhios is cìnnt aca nach cuireadh iad a’ gheòla an ceann gu siorruidh le dà ràmh an aghaidh sruth tràghaidh gu deas fo shiabadh na gaoithe tuath, is am blabar a bha eadar iad agus tìr. Thuirt fear aca

so ris an sgiobair is ghabh sgioba a’ bhàta an taobh, is thuirt esan an uairsin gun tugadh e na b’ fhaisge air an fhearann iad ach gum feumadh iad a dhol do ’n gheòla. Cha robh an sgioba aig Thomsett air an dòigh idir ach cha do dh’ fhosgail a bheul ach aon duine aca is cha b’ e an taing a b’ fheàrr a fhuair e. Mar a dh’ aidich iad fhéin a rithist bha ùghdarras ro mhór aigesan is mar a thuirt fear aca, “Bha dùil agamsa gu robh e na bu léirsinniche na mise; gur ann aige a b’ fheàrr a bha fios.”

Chaidh am peantair a cheangal ri deireadh a’ bhàta is dh’ fhalbh iad. Dh’ eubh an sgiobair sìos gu robh e ag iarraidh tuilleadh astair ach dhiùlt fear nan einsean sin thoirt dhà. “Air sgàth Nì Maith,” ars esan, “dean air do shocair; tha beatha dhaoine an crochadh riut.” Cha robh na facail ach gann ás a bheul an uair a rinn a’ gheòla fiaradh gu deas, thug i sròin fòidhpe ann an cnap mara is chaidh i fodha. Dh’ éirich i ann am mionaid no dhà is an gille a b’ òige, Murchadh Caimbeul, crochte rithe. Thog iad esan o uachdar nan uisgeachan is chuir am bàta, le solus-lorgaidh, cuairt no dhà far na thachair an call ach chan fhacas dubh no dath nan ceathrar eile. B’ iadsan: Iain Stiùbhart. dìlleachdan gun athair gun mhàthair: Amhlaidh MacAmhlaidh; Alasdair MacMhathain is Coinneach Dòmhnallach aon mhac banntraich.

Lean Thomsett air gu muir mar nach biodh cothrom sam bith aige air na thachair. Chuir e fios chun a’ bhàta eile gun deach an t-eathar thairis air a slighe gu tìr is gu robh aon aca sàbhailte air bòrd. Dh’ fheuch e ri sgleò a chur air na thachair ach rinn na chunnaic ’s na chuala iad uimhir a dhrùidheadh air an sgioba is gu robh iadsan mar mheadhon air a thoirt gu Ard Chùirt Dhun-éidinn far an d’ fhuair e ochd mìosan a phrìosan airson a cheannairceachd. B’ e sgiobair a’ “Bhuckingham” a ghairm bata-teasargainn baile Steòrnabhaigh.

Bha iomagain air muinntir a’ bhaile nach robh na balaich a’ tilleadh is an oidhche air tuiteam, is cho luath ’s a chunnaic iad solus lainneireach a’ bhàta-sgrìobaidh a’ dol chuige is a’ siabadh a’ bhàigh dh’ aithnich iad gu robh rudeigin fada ceàrr. Thòisich an imrich chun a’ phuirt bho shìos is shuas, thall ’s a bhos ach cha robh càil air fèath no air fidreadh an uair a ràinig iad. Cha robh romhpa ach bàgh fuar, falamh, tuinn ghruamach le cìreanan geala is dùbhrachd an eilein mhóir eadar iad agus leus.

Is ann á Steòrnabhagh, ochd mìle air falbh, a thainig an naidheachd dhuilich an toiseach, gu robh a’ gheòla ’s na bha ’na broinn air an call ach aon duine, is cha robh fhios có. Bha meadhon oidhche ann mu ’n tainig fios cìnnteach. Ciamar a sheas na bha feitheamh na fios ris?

Cha do thasgadh móran theineachan sa’ bhaile an oidhche ud. Is gann tigh aig nach robh solus air uairean sa’ mhadainn.

Leig a’ ghaoth fodha aig tilleadh mara is bha là-rna-mhàireach cho ciùin is a bha an là roimhe cho stoirmeil. Cho luath ’s a bhris an là bha fir a’ bhaile air a’ chladach. Chaidh na h-eathraichean a chur a mach ceathrar no cóignear anns gach té is sgìrobain aca ged nach robh móran dòchais aca oir tha sruthan làidir, brasa, camagach tarsainn a’ Bhogha Mhóir is mu shròin Eilean a’ Chàis, ach cho fada ’s a bhiodh

an t-sradag an éibhleag an dòchais cha tugadh iad suas. Lean so fad an là gun tiotadh faochaidh; duine mu seach a’ gabhail àite an fhir a bhiodh a’ leigeil dheth a sgìos no a’ gabhail blasad bìdh.

Tha cuimhne ro mhath agam air an t-sealladh air a’ chladach an latha ud am beul na h-oidhche, ged tha dà bhliadhna thar fhichead bho ’n uair ud. Bha an cidhe dubh le daoine eadar bheag is mhór, sòluimteachd an adhraidh air pearsa is giùlan gach duine; sàmhchair Sàbaid a’ riaghladh air muir is tìr; sluaisreadh na mara is osann throm ri cur ris an t-sìth. Air iomall na cuideachd, air an fhaoilinn bha na mnathan ’nan seasamh ri sìor-fheitheamh mar a bha càch, ach cha bhuineadh dhoibhsan ach feitheamh le làmhan paisgte is an dèanadas aig na fir. Geòla mar a thigeadh a steach chìte a’ chuideachd ag aomadh gu oir a’ chidhe, sùilean geura a’ strì ri doilleireachd an eadar-sholuis, cuid dhiubh le làmhan paisgte mar gum biodh iad ag aslachadh gum faighte na bha talmhaidh de na bròin. Cha chualas smid ’ga ràdh ach chrathadh fear na tobhta-bràghad a cheann is thuiteadh spiorad na cuideachd as ùr. Thìll a’ gheòla mu dheireadh is theich an dòchas gu tur; cha robh an còrr ann a b’ urrainn duine a dhèanamh.

Chan eil teagamh sam bith agam nach b’e sud an oidhche a thainig mi gu ìre—oidhche chuir sgàile a’ ghliocais is sòluimteachd nan inbheach air faoineas, aotramas is aineolas m’ òige. Ann an call mo chomhaoisean a ghabh compàirt na mo lùthchleasan is a shuidh air an aon déile rium san sgoil thuig mi airson na ciad uaire gun robh guth a’ bhàis ris an òige mar an aois ged bu duilich sin a chreidsinn ann an lùthmhoireachd na h-òige. Chunnaic mi cho soilleir cuideachd cho dlùth is a bheireadh dóruinn daoine air a chéile, oir a dh’ aindeoin strì is buairidh mu chrìochan, mu phuill is mu innis bha muinntir a’ bhaile mar an aon teaghlach mu choinneimh a’ bhàis is bha an call a’ bruidhinn riutha air fad. Bha mi mothachail cuideachd, do mo thaobh fhéin, nach do rinn an gairm lughdachadh sam bith air mo spéis do ’n chuspair a lot m’ inntinn; gun robh tàladh is mealladh a cheart cho mór dhomh fhathast ann an cagair na mara le lioba-leaba aice air an tràigh. Is chunnaic mi rithist na mnathan air iomall na cuideachd le làmhan dìomhain is smaoinich mi orrasan a bha aig tighean a’ feitheamh ’s a’ caoidh is dh’ fhoghluim mi cho soilleir gum b’ e sud beatha a’ chuid mhóir de mhnathan a’ chlachain—Bha sòlas is deuchainn is gàbhadh am beatha an iasgair is an t-seòldair, ach cha robh sòlas dhoibhsan ach an tilleadh nam fear. Cha bhuineadh dhoibhsan ach a bhith feitheamh fo eagal—is ro thric am bròn.