Mod Thorgaboil

Le TORMOD MACNEILL

THACHAIR rudan uabhasach a’ bhliadhna a bha am Mòd Nàiseanta ann an Torgabol, an Eilean Scàrasaigh. Is beag an t-iongnadh, gu dearbh, ged a thigeadh car ann an sròin nan urracha móra nuair a bhuaileadh samh na Gàidhlig ’nan cuinnleanan. Fhuair iad de Ghàidhlig a’ bhliadhna sin na ghàrraicheadh Moffat-Pender fhéin, is tha pàirt de na dreunachan a chaidh an sàs an uair sin nach do charaich ás an aodannan fhathast, ged is iomadh ceann a chaidh an aid dhuibh ’s am bonaid iteagach bho ’n là sin.

Bha sin anns a’ bhliadhna Anno Mundi 3959 (a réir cunntais na seann Eaglais Chruithnich), anns an Fhaoilleach. “Faoilleach air droch chladach”— ’s ann an uair sin a chaidh an seanfhacal atharrachadh. Agus gus a’ chùis a dheanamh na bu mhiosa, droch Fhaoilleach. Eadar lamraigean gun rèileachan agus sitigean gun Izal, agus tea air a treas tarraing—ach cha leig an gaorraiseachadh leam smaoineachadh air a h-uile h-uabhas a bhuail luchd a’ Mhòid eadar shròin is shàil.

Ge be dé chuir am Mòd a Scàrasaigh cha bhi fhios againn gu sìorraidh. Dearg amadan, is dòcha, a fhuair àite gun fhios do chàch air an Ard Chomhairle, is dùil aige gur h-e na Goill a bu chòir a bhith falbh bho ’n tighean gu Mòd, an àite na Gaidheil. B’ e sin lagh nan linntean a chur bun-os-cionn, ach ’s ann aig Coinneamh Ghàidhlig a chaidh an rud a chur an dara taobh. An rud a nithear anns an dorcha bheir an solus am follais e, agus ’s e sin a thachair nuair a chaidh deasbad shuarach na coinneimh ud eadartheangachadh gu Beurla. Ach bha an ceòl a nis air feadh na fìdhle: bhathas air brath a chur gu luchd a’ Choimitidh ann an Torgabol gu robh am Mòd Nàiseanta a’ tighinn thuca air an ath Fhaoilleach, agus gu robh a làn thìde aca tòiseachadh air airgead a thional.

Is na creid nach robh feadhainn ann a thuirt gur h-e deagh phlana a bh’ ann. Bha eadar deich agus fichead mìle anam air Eilean Scàrasaigh, agus Gàidhlig aig a h-uile duine aca, ged a bha an sgoil a’ toirt freanadh aisde mus biodh iad ullamh dhith. Ach bha i a’ tighinn thuca a rithist nuair a chuireadh iad cùl ris an fhoghlum. Bha feadhainn de na h-Ard-Chomhairlich ag ràdh nach b’e droch rud idir a bhiodh ann nan deidheadh am Mòd gu Scàrasaigh: gun cluinneadh muinntir an eilein na h-òrain Ghàidhlig air an gabhail ceart, agus gu faiceadh iad neart a’ Chomunn dlùth air an dachaidhean fhéin. Bha dòchas àrd aig Fear-gairme Comunn na h-Oigridh gun stéidhicheadh e feachdan ùra air an Eilean, agus gun ionnsaicheadh na gillean camanachd, an àite bhith falbh nan sitigean ri ball-coise ’s ri caithris-na-h- oidhche.

Bha aobhar-dòchais eile aig an Ard Chomhairle. Bha an Gaidheal mór sin, Ministear Stàite nam Fo-thìrean thar Muir (chan eil sin idir a’ ciallachadh an Cuan Sgìth), air dà chòisir Ghàidhlig a stéidheachadh ann am Buganda, agus bha e a’ pàidheadh nam faraidhean aca chun an ath Mhòid.

Chuir an Coimitidh ann an Torgabol seachad a’ bhliadhna sin gu math dripeil. Cha d’ fhuair iad móran cothrom air airgead a chruinneachadh gus a robh am feur aca anns na sìgean agus am buntàta air a thogail, agus bha droch amharus orra an Oifis a’ Chomuinn ann an Glaschu gum biodh saibhlean fàsa aca an sin an ath bhliadhna. Ach cho luath ’s a bha obair an fhoghair ullamh ghairm Clàrc a’ Choimitidh coinneamh anns an tigh-sgoile, agus thòisich iad a’ taghadh fo-chomhairlean, a réir iarratas na h-Aird-chomhairle. Thaghadh Sandaidh Sheòrdaidh mar Fhear-gairme Fo-chomhairle nan Tallachan. Bha e ’na bhall de ’n choimitidh a bha strì ri talla fhaighinn ann an Torgabol, agus mar sin bha beachd aige air dé bha roimhe. Thaghadh Bean Chaluim Doll gu bhith os cionn Fo-chomhairle na h-Aoigheachd. Cha robh ach an aon tigh-òsda anns a’ bhaile, ach bha ise eòlach air luchd nan òrduighean a phacaigeadh a-steach anns an tigh aice fhéin, is cha robh duine air an sgìre a bha cho èasgaidh rithe air seid a dheanamh nuair a theirgeadh na leapannan.

Coma leibh co mhiad fo-chomhairle a bh’ ann. Bha iad cho lìonmhor ris na sligean. Ach airgead? Ciamar a rachadh aca air airgead a thogail? Sgrìobh am maighstir-sgoile gu Carnégie, a thug iasad dha fhéin nuair a bha e anns an Oilthigh, ach cha robh rian aig Carnégie air rud a thoirt seachad. Sgrìobh e an uair sin gu Gulbenkian ’s gu Rockfeller ’s cha d’ fhuair dad. Chuir iad an sin cuairt air a’ bhaile is fhuair iad ceithir puinnd ’s a deich. Chùm sin ann a stampaichean iad greis, is iad a’ sgrìobhadh thall ’s a-bhos. Cha robh là nach robh litir a’ falbh a shireadh airgid, is a h-uile dha no tri lathaichean thigeadh diùltadh.

Bha droch eagal air Sandaidh Sheòrdaidh, leis mar a bha cùisean, nach fhaigheadh iad na dhèanadh talla, is gun talla aca. Ach an latha so nach ann a thainig fios bho ’n fhear a bha os cionn stàite Eirinn (bha iad ag ràdh gur h-e Spàinneach a bh’ ann), a’ gealltainn mìle not bho ’n Riaghaltas acasan, a chionn rud cho annasach a bhith aca ri Mòd air a’ Ghaidhealtachd. Chuir so spionnadh eagalach ann an Sandaidh, agus mus d’ fhuair càch an anail bha e a’ cur a dh’ iarraidh talla mór fiodha. B’ e sin Mòd an àigh do Thorgabol: fhuair iad an talla a bha a dhìth orra o chionn deich bliadhna.

Cha do rinn càch gearain mu ’n talla, ach air do ’n mhìle falbh cho aithghearr dh’ fhàg sin iad le tuilleadh airgid a chruinneachadh gus cosgais a’ Mhòid a phàidheadh, agus beagan iomlaid a chur gu Oifis a’ Chomuinn an Glaschu. Dé nis a dheanadh iad? Bha e feumail gur h-e bana-Shasunnach a bh’ ann am Bean a’ Mhaighstir-sgoile. Thuirt ise ris an duine aice gum bu chòir dhaibh rafail a dheanamh. Bha fhios nach còrdadh so ris a’ Mhinistear, ach gus nach biodh an gnothach cho trom air a chogais-san, dh’ aontaich iad gun cuireadh iad na ticeardan rafail uile air falbh gus na bailtean móra, far a robh iad eòlach air a bhith reic an leithid. Chlo-bhuaileadh na mìltean dhiubh, agus sgapadh air feadh Ghlaschu, is Dhun Eideann, is Obar Dheadhain, is Duns is Lunnainn iad. Cha robh duine de Ghaidheil mhóra nam bailtean sin nach d’ fhuair lethcheud leabhar, agus bha iad ’gan creic ri chéile an sin gus na sgreamhaicheadh a h-uile duine a bh’ ann. Ach cheannaicheadh iad na leabhraichean, air eagal gu saoilte spìocach

Co-dhiùbh, ged nach do theirig mo sheanchas, chaidh an geamhradh seachad, is thàinig Faoilleach. Bha na tuinn bhorba ’gan sgailceadh ris na creagan àrsaidh liatha a bha mar bhalla-dìon air seann fhonn Scàrasaigh, agus bha na seann leacan os cionn Thorgaboil a’ freagairt gu mùgach corra ghathan fann na gréine. Thainig an sin an t-uisge: boinneag an sud ’s an so an toiseach, ’s an uair sin cnap, is chùm i oirre a’ sileadh gus na dhrùidh i air na cruachan mònach ’s gus na sheac na cearcan gu ìre eireagan, ’s nach deanadh na coilich fhéin gairm. Chan deidheadh duine a-mach do’n t-sabhal a dh’ iarraidh tràth bhuntàta gun bhòtannan air agus còta m’ a cheann. Bha na saibhearan a’ cur thairis is bha an rathad-mór ’na aon lòn.

Sin an uair a thainig bàta-smùid Mhic-a- Bhriuthainn do ’n loch, is a thòisich luchd a’ Mhòid a’ taomadh do na h-eathraichean beaga a bha ’gan toirt gu ruig an lamraig. Fliuch ’s ga robh e, bha Fo-chomhairle na h-Aoigheachd rompa air an lamraig, agus Bean Chaluim Doll air an ceann, le oilisgean buidhe oirre agus umbairella os a cionn. Abair thusa sporghail air an lamraig nuair a thainig Ceann-suidhe a’ Chomuinn, na h-Iar-chinn-suidhe, an Rùnaire, an t-Iar-rùnaire, an t-Ionmhasair agus an Leas-ionmhasair, Fear-gnìomha na h-Airde Deise, Fear-gairme Chomunn na h-òigridh (le caman fo achlais) agus Fear-gairme Chlann an Fhraoich gu tìr. Chluinneadh tu gnùsd an sud is “oich” an so, ’s an dile-bhàite a’ tabhairt dhaibh mu na maiseachan-mullaich. Thug Bean Chaluim Doll ticeard an urra dhaibh, le ainm an duine aig am biodh iad a’ fuireach, agus àireamh an tighe.

Ach bha na treallaichean aca ri thoirt ás an eathar fhathast: ciste mhór làn de leabhraichean an Ionmhasair, is dà chiste eile làn de leabhraichean a’ Chomuinn: Ceud-fhuasgladh do na Daoine Leòinte, Cleasan Gaidhealach, Cobhair as na Speuran, agus Is Ann. Sin agus treallaichean Comhairle an Ealdhain ’s a’ Ghnìomhachais: crùisgeanan is truinnsearan is poitean is spliuchan Dhonnchaidh Bhàin. Sud a h-uile duine suas an rathad le eallach air a dhruim, is cha b’ fhada gus na ràinig iad na tighean.

“Bithidh biadh mu ’r coinneamh aig sia uairean, anns an Talla,” arsa Bean Chaluim Doll, “is fiachaibh gun tiormaich sibh sibh fhéin gu math is gun cuir sibh oirbh stocainnean tioram.”

“Bha dùil agam,” thuirt an Rùnaire, “gum b’ ann anns an tigh-òsda bhiodh sinn.”

“Smaoinich sinn,” arsa Bean Chaluim Doll, “gum biodh e iomchuidh na farpaisich a chur do ’n tigh-òsda, oir ’s ann an sin a tha am piàno.”

Cha b’ urra dhaibh a ràdh nach b’ e an ceartas a bha sin, is chaidh gach fear chun an tighe a bha air a chomharrachadh air a chairt fhéin. Bha na leapannan is na seideachan deiseil air an cionn, is abair gun d’ fhuair iad gabhail aca, is ceistean mu na càirdean an Glaschu. Bha so trom air an fheadhainn aig nach robh móran Gàidhlig, is bha pàirt de ’n Ghàidhlig a bh’ aca trom air muinntir Thorgaboil, ach fhuair iad

Bha brod a’ bhìdh a’ feitheamh orra an sin: buntàta is sgadan, trì sgadain an duine agus na thogradh iad de bhuntàta, agus ás déidh sin bòla stapaig agus tea làidir dhubh.

Fhad ’s a bha h-uile càil a bha so a’ dol air adhart bha càch air a thighinn air tìr is bha iad a’ dèanamh air an tigh-òsda is air gach tigh anns a robh oisean no seid air fhàgail. Bha iomadach seòrsa ann: feadhainn le móran Gàidhlig is feadhainn le beagan, feadhainn le féileadh orra is feadhainn le briogais, is feadhainn leis an dà chuid. Bha An Comunn air cuireadh a thoirt do Mhorair Chat a thighinn gu bhith air ceann fear de na cuirmean, a chionn cho bàidheil ’s a bha a shinnsrean ris na Gaidheil, a’ toirt feannagan dhaibh ri oir a’ chladaich. Chaidh esan do ’n tigh-òsda, is ged nach robh cairt aige bho Bhean Chaluim Doll (is gun fhios aice gu robh e tighinn) fhuair iad àite dha ann an clòsaid.

Thainig bàta eile le còisirean bho dheas, is bha driftearan a’ tighinn á sud ’s á so, ás na h-eileanan eile, le còisirean is le farpaisich. Mun tainig meadhon-oidhche bha Torgabol a’ cur thairis le luchd a’ Mhòid. Cha robh seòmar no sabhal nach robh làn leotha, cuid ag òl ’s a’ seinn is cuid eile le cur-na-mara orra fhathast. Bha farum aig a’ phiàno anns an tigh-òsda, is na còisirean a’ toirt an stiallaidh mu dheireadh air na h-òrain aca.

Bha Sandaidh Sheòrdaidh anns an Talla gus a robh e uair sa’ mhadainn, a’ crochadh tartain ris na ballachan, agus a’ cur an òrdugh badan fraoich (a chuir Calum Ceanadaidh thuca á Lunnainn) air an ard-ùrlair.

Co-dhiùbh, chaidh iad mu thàmh mu dheireadh, agus an uair a dh’ éirich iad an ath mhadainn bha a’ ghrian a’ soillseadh.

Bheireadh e ùine mhór ag innse gach nì a thachair air an t-seachdain sin. Chan urra dhuinn an so ach corra rud ainmeachadh de na bh’ ann. ’S e comharraidhean-chaorach a bh’ aig na farpaisich—bha luchd a’ Choimitidh na b’ eòlaich orra sud na bha iad air na figearan( ’s e cho duilich Gàidhlig a chur air feadhainn aca). Dh’ éigheadh Fear na Cathrach “Bàrr taisgeal is beum fòidh,” is thigeadh rùta ás na Hearadh chun an àrd-ùrlair; “Rubadh sa’ chluais taisgeil is dà bheum,” is thigeadh othaisg bhàn bharr Taobh Siar Leódhuis air adhart a ghabhail ‘Cha b’ ann dubh a bha mo leannan.’ Cha robh na comharraidhean cho math aig muinntir Ghrianaig, is mura b’ e gu robh tinneas na mara fhathast ’gan claoidh bha buaireadh air a bhith ann.

Leis a h-uile cail a bh’ ann cha do rinn na Deasaich cho math ’s a b’ àbhaist dhaibh. Bha iad fada bho ’n tigh, ’s cha robh an t-seinn aca a’ còrdadh ro mhath ri muinntir Thorgaboil, is bha eagal air na breitheamhan duaisean a thoirt dhaibh. “Tha là bochd air a thighinn air a’ Mhòd,” theireadh fear á Dun Eideann,” nuair nach d’ fhuair Grianaig no Glaschu duais idir.” Bha còisirean an sud nach cualas iomradh orra riamh roimhe: Scarastadh is Tolstadh-fo-thuath, An Scarp is Am Baile Sear, is iad a’ togail nan duaisean mar gum b’ e na gobagan ás an tràigh a bhiodh annta. Ach chaidh dà dhuais gu deas: Aithris Bàrdachd ann an Co-sheirm, agus roinn Norton Park agus Ard-sgoil

Ach ged is ann muladach a bha cùisean air feadh na seachdanach ’s ann air an oidhche mu dheireadh a rinn iad cuis-mhagaidh buileach de ’n Mhòd. Nuair a dh’ éirich Morair Chat gus òraid thoirteil a thoirt seachad ann an cànain a shinnsrean (a’ Bheurla), chan éisdeadh iad idir ris. Bha coigrich air a bheulaibh ’s air a chùlaibh oir ged is duilich dhuinn innse, ’s e luchd-Gàidhlig a bha air an àrd-ùrlair air fad: bodaich á Heisteadal nach do bhruidhinn Beurla riamh ach ris an each, agus na cailleachan a bha bruich an sgadain anns an Talla an oidhche eile. Nuair a thòisich e còmhradh shaoil iadsan gur h-e rud ris an can na Goill interval a bh’ ann, is thòisich a h-uile duine air seanchas. Ach is dòcha gu robh feadhainn ’nam measg cuideachd a bha eòlach air eachdraidh na Gaidhealtachd.

Cho luath ’s a shuidh am Morair, chaidh iad ’nan tosd, is thòisich na h-òrain an ceann greise. Tha mi cinnteach gun shaoil an duine bochd gur h-e mì-mhodh eagalach a bh’ ann, is gu dearbha ’s e sin a bh’ ann. Chaill An Comunn an oidhche sin ceatharnach smiorail nach cuireadh a làmh a chaoidh tuilleadh ’na sporan a thoirt cobhair do adhbhar na Gàidhlige.

Bha an t-sìde mhath air leantainn bho Dhi-màirt, ach bithidh Dihaoine uair no uaireigin an aghaidh an seachdanach, is mus robh meadhon-oidhche ann thòisich an tàirneanaich ’s an dealanaich, is bha fise-faise aca a’ dèanamh air na leapannan ’s air na seideachan. Mun d’ fhuair iad air a h-uile leabhar a chur a-steach do ’n bhàta an ath mhadainn bha i air drùidheadh air duilleagan nam breitheamhan, is tha iad ann á Grianaig is á Inbhir-pheotharain nach do lorg a riamh carson a chaill iad na comharraidhean airson Gàidhlig.

Nuair a bha iad a-mach an loch a’ mhadainn ud, mu aon uair deug, chuala iad crodh Thorgaboil a’ nuallan, ’s e air a dhol seachad air àm am bleoghain.