Rud Nach Fhaic Suil
CAILEIN T. MACCOINNICH
“CHA do dhealbh duine riamh innleachd, cleas no ceisd nach do lorgadh aig neach air choreigin eile eagnaidheachd a bha comasach coinneachadh ris an t-suidheachadh. Dhearbhadh sin tric a thaobh uidheam sgrios a lorgadh le aon ríoghachd an àm cogaidh; cha b’ fhada gu’n amaiseadh rìoghachd eile air dòigh a cur gu neo-bhuil. Tha nì ceudna fìor mu innleachdan luchd dòibheart. Saoilidh gach fear is té a tha deilbh uilc gun do lorg iad an cleas coimh-lionta gu dol ás o shùil gheur an lagha—gus an dearbh deireadh na sgeòil dhoibh nach e an lagh idir a bha air a mhealladh ach iad fhéin.”
Bha Cathal a’ liubhairt an t-searmoin àbhaistich air eagnaidheachd an lagha, amaideas luchd droch-bheart agus cothromachd duais an uilc. Cha b’ annas sin oir b’ i bheòshlaint a bhith cur nan ciontach fo chìs; chan e mhàin gun d’ rinn e ainm dha féin sa’ chùirt lagha, ach uair is uair bha gleusdachd a chomhairle ’na mheadhon air meirleach no mortair a chàradh an crògan greimeil nam maor.
“Ach dé mu ’n fheadhainn a chaidh ás o’n lagh—na coirich nach d’ fhuaradh riamh?” Bha mi deònach iteag a chur ás an sgéith aige.
“Fìor gu leòr,” fhreagair e, “ach chan eil sin a’ breugnachadh mo bharail idir.” “Ciamar sin,” arsa mise.
Rinn e gàire. “Tha mi ’g aideachadh gu bheil cuid fa sgaoil an diugh a bu chòir a bhi am prangas—air neo an àite ’s miosa—ach tha iad saor, chan ann air sgàth nach robh mearachd ’nan cleasan ach a chionn nach do thachair do ’n mhial-chu lagha cheart a bhith air an tòir. Chan urrainn a h-uile fear-sgrùdaidh ceilg san tìr a bhith sàs anns gach eucoir a nithear shìos is shuas air feadh na rìoghachd. Sin suim na cùise.”
Cha robh feum a bhith connsachadh no deasbaireachd ris. Bha e air a shnìomh ’s air a dhealbh an gleusdachd nam fear-lagha. Ged bhiodh tu làn chinnteach gu robh e ceàrr cha robh dòigh air a mhearachd a dhearbhadh. Ach bhuail smuain mi agus thog mi paipeir naidheachd na maidne o ’n bhòrd.
“Tha thu air do chùnntais am measg an luchd sgrùdaidh as feàrr san dùthaich. Faiceam dé nì na buadhan somharraichte agad de ’n chùis so,” arsa mi fhéin agus theann mi leughadh dha ás a’ phaipeir, naidheachd cho neònach ’s a thàinig riamh ’nam rathad.
Bha chùnntas air a clò-bhualadh fo ’n ainm-chuspair ‘An Tarbh a Ghabh an Iteag’, agus b’ i so an sgeul, an aithghearrachd.
Cheannaich tuathanach á ceann a tuath Shasuinn tarbh air an tug e còrr is cóig mìle deug not. Thugadh am beathach dhachaidh thun na tuath an déidh a chur fo airgead-urrais airson a luach. Mu mhìos an déidh an tarbh a cheannach dheònaich an tuathanach, Seòras Greumach, a chur suas gu tuath a bhràthar Uilleam faisg air baile Obar-Dheathain. B’ e sin beagan is ceithir uaire fichead mun do nochd an naidheachd anns a’ phaipeir.
Chaidh an tarbh a chur sa’ bhocsa, a tharraing air carbad rothaid mu dhà dhusan mìle gu stéisean Cheanndail far an deach a chur air
Chaidh dithis sgalag air an tuath fo mhionnan gu robh an tarbh sa’ bhocsa ’fàgail na tuatha, chaidh triùir luchd frithealaidh stéisean fo mhionnan ceudna gu robh am beathach air bòrd nuair a dh’ fhàg an t-each-iaruinn Ceanndail ’s bha fhios aig an t-saoghal nach robh ladhar na adhairc dheth an làthair a’ ruigheachd Charalaibhs.
“Sin agad e, a sheòid,” arsa mise, ’s mi lìbhrigeadh a’ phaipeir thairis do Chathal, “Innis thusa dhòmhsa ciamar a chaidh tarbh anns an robh suas ri tunna chudthrom a spìonadh beò slàn bhàrr each-iaruinn a bha siubhal aig còrr is leth-cheud mìle san uair—na có a rinn a leithid a dh’ euchd. Cha chuala mi leithid on sgaoil Pegasus a sgiathan os cionn Helicoin air beinn Pharnassus na o ’n àm a chunnaic Eachann Leódhasach an t-Iùdhach Sgiathach air mòinteach Lìonadail.”
Fhad ’s a bha mise ri goileam mar sin bha mo charaide a’ mion-sgrùdadh a’ phaipeir, a bheul druidte gu teann ’s claisean domhainn na smuain ’na bhathais. Mu dheireadh thog e cheann ’s sheall e orm.
“Seadh,” arsa mi fhéin, “Dé tha an eanchainn mhór a’ deanamh dheth?”
“Tha amharus math agam dé thachair,” fhreagair e, “ach mar as trice chan eil móran stàth an amharus gun dearbhadh. Nach e sin a bhios tu fhéin ag innse dhòmhsa nuair thogas mi ball reusanachaidh nach bi còrdadh riut.” “Dé mu dheidhinn an t-amharus a chur gu dearbhadh,” fhreagair mi, “tha mi faicinn gu bheil Buidheann an Airgid Urrais a’ tairgse mìle not do neach sam bith a lorgas an tarbh.”
Bha Cathal greiseag ’na thàmh ’s an sin dh’ éirich e ’na sheasamh. “Glé mhath” ars esan, “chan eil àm colach ris an àm tha lathair ’s cha chòir dìmeas a dheanamh air slighe sam bith nuair tha mìle not aig a ceann.” Bha còrr is trì fichead mìle eadar sinn is baile Charalaibhs ach fad ás ’s ga robh e cha b’ fhada ’ga ruigheachd. Bha Cathal aithnichte an iomadh ceàrna, ’s le còmhnadh prìomh mhaor a’ bhaile fhuair sinn cead dol a-steach do ’n stàbull mhór far an robh bocsa na tubaist ’s e fhathast air a’ chairt a thug á Ceanndal e. Bha e gun bheantainn ris, ’s dithis mhaor ’ga gheàird cho cùramach ’s ged bhiodh tarbh na còig mìle deug not fhathast ’na bhroinn. Dhìrich Cathal gu mhullach, chaog e shùilean ris gach toll is fosgladh a bha sna cléithean ri chliathaich, shnàg e mun cuairt air, ’s fo dheireadh chaidh e steach ’na bhroinn. Cha robh e fada gun tigh’nn a-mach. “Fhuaras an tuathanach ’na shuain air an ùrlar a-measg na connlaich,” arsa fear
Thug e taing do na maoir airson am modh is thionndaidh e air falbh a’ crathadh a chinn. Bha amharus agam nach fhac e móran a chuidich e, ge be dé an comhdhùnadh a ràinig e mun d’fhàg e an tigh. Ghlac mi misneachd gu ceisd a chur air. “Am faodar fhoighneachd dé a chunna tu mu ’n bhocsa?” “Chan fhaca nì,” ars esan, “ni mò a bha dùil agam nì fhaicinn. Chan ann an so a tha fuasgladh na ceisde ged tha fhianuis fhéin aig a’ bhocsa ’ga thogail. Faodaidh gur fheàrr dhuinn an Greumach fhéin fhaicinn—tha mi tuigsinn gu bheil e fhathast anns a’ bhaile.” Thog sinn oirnn a rithist.
Lorg sinn an tuathanach an tigh-òsda, beagan astair o ’n stéisean, ’s ged a bha e fhathast rud beag tuainealach an déidh a dhroch ghiollachd bha e deònach gu leòr ar faicinn ’s ceisdean a fhreagairt. “ ’S ann o Bhuidheann an Urrais a bhios sibhse?” ars esan nuair a chuir e fàilt’ oirnn.
“Chan ann,” arsa Cathal, “ach on tha iad a’ tairgse mìle not do neach air bith a gheibh robhas air an tarbh tha mise cho togarrach riutha fhéin air a thòir.” Dh’ innis e sin có sinn agus fàth ar turuis. Theann na ceisdean. Aig ceann uair a thìde ar leam nach do leudaich mo charaid móran air na bh’ aige dh’ eòlas air a’ chùis a cheana.
“Có bha maille riut ’ga thoirt thun an stéisein?” dh’ fhoighnich Cathal. “Cha robh ach mi fhéin ’s mo bhràthair. Thainig esan a-nuas á Obar-Dheadhain am feasgar sin fhéin le dà dhamh a cheannaich mi uaithe o chionn thrì mìosan. Chuir e aghaidh air an dachaidh cho luath ’s a fhuair sinn an tarbh air bòrd—bha agh òg aige tilleadh sa’ bhocsa san tainig na daimh ’s bha cabhag air gu bhith air ais.”
“Dìreach sin,” arsa mo chompanach; “carson nach do thìll thu maille ris sa’ charbad rothaid.”
“ ’S an tarbh fhàgail gus an t-slighe dheanamh leis fhéin air an astar ud? A charaid, cuimhnich dé chosg am beathach dhòmhsa ’s na biodh iongnadh ort nach fóghnadh na bu lugha dhomh na bhith maille ris sa’ bhocsa fad na slighe.” Bha Cathal sàmhach car greiseag. An sin theann e air ceasnachadh a rithist. “Cha robh mar sin aig do bhràthair ach iasad de ’n tarbh?”
“Cha robh,” ars am fear eile, “ ’s cha leiginn air iasad e gu duine beò, eadhoin mo bhràthair, gun mi fhéin ’na cheann.”
“Dìreach sin—chan eil mi ’n dùil gu bheil aobhar an còrr dragh a chur oirbh. Móran taing airson ur cuideachadh agus latha math leibh.” Thog Cathal ad agus rinn sinn le chéile gu bhith falbh. Ach stad mo charaid aig an dorus. “Aon nì beag eile,” ars esan, “robh am beathach doirbh a chur air bòrd?”
“ ’S esan nach robh sin. Ainmhidh socair, somalta. Rinn e nuallan na dhà nuair bha am bocsa ’ga thogail air bòrd an eich-iaruinn, ach cha robh an còrr bruaillean ann tuilleadh. Bha e cho fìor shocair, ged bha cheann ceangailte ri cliath a’ bhocsa, ’s gur ann a thuit neul eadail orm greiseag an déidh Ceanndal fhàgail.”
“Tapadh leibh,” arsa Cathal, agus air a’ phong sin dhealaich sinn ris an tuathanach.
“Càite nis?” arsa mise, ’s mi fàs rudeigin sgìth dhe ’n ghnothaich. “Dìreach air an tigh,” fhreagair esan, “Chan eil aobhar dol thun na tuath ’s ni mò tha aobhar a dhol gu stéisean Cheanndail. Ma tha mo reusanachadh ceart, agus tha mi ’n dùil gu bheil, ni na maoir an còrr. Tha an gnothach soilleir gu leòr dhòmhsa ’s cha mhór an rud dhoibhsan dearbhadh na cùise a lorg aon uair ’s gun cuir mise air an t-slighe iad.”
Chaidh sinn dhachaidh, ’s cho luath ’s a ràinig sinn theann Cathal ri labhairt air a’ fón ri oifis nam maor an Caralaibhs. Nuair a bha e deas tharraing e chathair gu taobh an teine agus las e phìob. Rinn mise an nì ceudna oir bha fhios agam gu robh deireadh na sgeòil ullamh gu bhith tighinn gu solus. Cha dubhairt mi diog ach dh’ fheith mi ris fhéin gu teannadh.
“Tha trì nithean mu ’n chùis so a tha somharraichte, ’s cha ghabhadh thairis orra ach duine dall. An toiseach, beachdaich air an àm a thaghadh airson an tarbh a chur air bòrd.”
“Deich uairean as d’ oidhche; dé tha anabarrach mu thimcheall sin? Tha mi tuigsinn gu bheil gach ainmhidh nas socraiche air an oidhche ’s mar sin nas fhasa làimhseachadh.” Cha ghéillinn a’ phuing dha idir.
“Faodaidh gu bheil,” ars esan, “ach tha còrr is leth-dusan each-iaruinn a’ ruith troimh Cheanndail gu Caralaibhs ré an latha. Carson nach do thaghadh aon dhiubh sin? Carson nach deach am beathach a chur gu tuath air slighe rothaid? Bha bocsa chruidh aig Uilleam Greumach a’ tilleadh air a’ charbad rothaid ’s tha mi cinnteach gum b’ fhurasda an t-agh a chur thuige air an t-slighe-iaruinn uaireigin eile. Ach tàth thusa so suas ris a’ chòrr de ’n ghnothaich ’s chì thu gu bheil brìgh àraidh aige. Cha deach an tarbh idir atharrachadh o aon bhocsa gu bocsa eile aig an stéisean mar tha gnàthaichte. Leig oifis na slighe-iaruinn a chead leis a chionn nach tug e mach Urras orrasan ann a thaobh tèarainnteachd a’ bheathaich air an t-slighe. Bha cheud Urras a’ coinneachadh gach tubaist a dh’ fhaodadh tachairt cia bith dé an t-àm na ’n t-àite.”
Sheall e orm ach dh’ fhan mi sàmhach. Bha puing aige an sud gun teagamh. Chùm e roimhe. “Rud eile, an do mhothaich thu riamh cho leisg ’s a tha luchd frithealaidh stéisein no cidhe gu dol an luib eich no tairbh ma ni cuideigin eile an roinn as cunnartaiche de ’n obair. Tha mi làn chinnteach nach robh na portairean aig stéisean Cheanndail na b’ fhaisge air an tarbh ud na thug an éiginn orra— ’s tha mi cheart cho deimhinn nach do chuir na Greumaich éiginn mhór orra.”
“Bheil thu ciallachadh gu robh làmh aig na bràithrean sa’ chùis?” Bha e toirt dhomh beagan a bharrachd ’s a b’ urrainn mi shlugadh.
“Bhà,” ars esan, “agus mar eil mise air mo mhealladh dearbhaidh na maoir sin an ùine nach bi fada. Bha ’n tarbh aig Uilleam sa’ bhocsa a’ tilleadh gu tuath—faodaidh air a dhath gu seòlta—agus agh maille ris gu bhith a’ mealladh maor sam bith a dh’ fhaodadh a bhith coimhead a mach airson tarbh a’ siubhal leis fhéin. O, bha na balaich gleusda, ach cha robh iad gleusda gu leòr.” Rinn e gàire beag mar gum biodh e deanamh dealbh dhe na seòid air a bheulaibh sa’ chùirt lagha.
Ach bha mise fada o bhith sàsaichte; “Dé mu ’n bheathach a bha air an each-iaruinn? Dé a chunnaic na poirtearan sa’ bhocsa? Dé
“Tha do cheistean cothromach—agus farasda ’m fuasgladh. Bha samhla tairbh ’sa bhocsa; seice air a deanamh suas gu seòlta an cruth a’ bheathaich bheò. Am bùirean a chualas—tha e farasda a dhèanamh le neach a thogadh am measg chruidh. Chuala mise feadhainn a dheanadh gairm coilich no ceileireadh eòin cho nàdurra ’s nach eil duine beò a lorgadh an dealachadh.
Glé mhath mata. Cho luath ’s a dh’ fhàg an t-each-iaruinn Ceanndail chaidh mo laochan gu gnìomh. Dh’ fhosgladh an t-seice, thugadh aisde a’ chonnlach agus sgaoileadh i maille ris a chòrr de ’n straibh air ùrlar a’ bhocsa. Rinn e pasgan de ’n t-seicidh agus sheòl e mach i aig àite air choreigin air an t-slighe far an robh e cinnteach an togadh a bhràthair Uilleam i. Thug e balgam á botul beag de chungaidh-cadail, ’s an déidh am botul a shradadh a mach cuideachd, shìn e e féin ’s chaidil e ‘air leabaidh chruaidh na sop.’ M’ fhacal-sa dhut, bidh an naidheachd sa’ phaipeir agad ro dheireadh na seachdain. ’S e sin, mas fhiach na maoir lagha na tha iad a’ cosg do ’n rìoghachd.”
An ceann dà latha bha mi air ais an oifis Chathail ’s paipear naidheachd an latha ’nam làimh. Bha deireadh na sgeòil an sin dìreach mar a thubhairt e. Rinn e gàire nuair a nochd mi san dorus. Ghabh mi steach. “Seadh,” ars esan, “bha e cho math nach do chuir thu geall.”
Ghlacadh Uilleam chan ann air an rathad a dh’ Obar-Dheathain ach aig cidhe Airdroisein ’s e cur dà dhusan damh mór air bòrd bàta airson Eireann. ’Nam measg bha ’n tarbh, a dhath air atharrachadh gu snasail, mar thubhairt Cathal. Ar réir colais bha e gu bhith air a reic an Eirinn. Bha an dithis bhràithrean fo chìs aig an lagh a’ feitheamh cùrtach.
“Bha thu ceart,” arsa mi fhéin, “ach tha aon nì an duabhar orm fhathast; dé bha thu ciallachadh nuair thubhairt thu gu robh am bocsa a’ togail fhianuis fhéin?”
Rinn e lasgan. “Nam bu tuathanach thusa bhiodh fhios agad nach bi beathach cruidh an crò na ’m prangas uair an uaireadair gun an t-ùrlar a shalach. Chan e dé bha sa’ bhocsa a ghlac mo shùil ach an rud nach robh ann,” Thog e bileag liath bhàrr a bhùird ri thaobh. “Mìle not an luchd Urrais; duais mo shaothrach, ’s ma phàidheas buachar tairbh cho math dhan a h-uile fear, chan eil aobhar gearain aige—seachd àraid buachar nach robh ann.”
Chaidh an coileach a bha aig Murchadh Tàillear air chall (bhiodh na balaich dhubha a’ deanamh cus air) agus is ann air Tormod mór Dhòmhnaill Mhurchaidh a bha amharus aige, agus an uair a choinnich Tormod ris thuirt e,
“Can thusa, a Thormoid, mar a chanas mise, ‘Mas e mise a mharbh an coileach na cuirim-sa aghaidh nam bonn air an fhonn chianda’ .”
“Cha chan mise sein idir!” arsa Tormod.
“O, a Thormoid, tha an coileach agamsa far an robh e an raoir.”
| title | Rud Nach Fhaic Sùil |
| internal date | 1961.0 |
| display date | 1961 |
| publication date | 1961 |
| level | |
| reference template | Cailein T. MacCoinnich in Gairm 36 %p |
| parent text | Gairm 36 |