A’ Bhan-Shoisgeulaiche

IAIN MAC A’ GHOBHAINN

STAD a’ bhan-shoisgeulaiche, a’ coimhead an tigh-adhraidh. Bha e ’na theine. Timcheall oirre bha na craobhan, ’s mu coinneamh bha a’ ghrian a’ dol fodha. Cha robh fhios aice dé dhèanadh i: ’s mar sin stad i far an robh i, ’s a gàirdean deas timcheall air craoibh. Sheall i sìos ri a gàirdean ceàrr. Bha bocsa ’na làimh làn de àirneis banaltruim oir bha i air tighinn o bhith frithealadh leanabh dubh a bha tinn le fiabhras. Cha robh fhios am biodh e beò no marbh.

Chual i cnac nam maidean ’s iad a’ losgadh ach chan fhac i duine. Bha craobhan air taobh thall an tigh-adhraidh, ach cha ruigeadh an teine iadsan. Beagan slighe bho ’n ghréin a bha dol fodha bha a’ ghealach ag éirigh ’s an ionnaraidh ann. Bha a gàirdeanan rùisgte.

Cha b’ e boireannach òg a bh’ innte. Bha a ceann a’ liathadh ’s a h-aodann tana dorch. Bha a léine gheal fosgailt aig an amhaich, ’s a brògan làidir ged nach robh iad trom.

A’ sealltainn ris an teine bha i a’ smaoineachadh. Bha i a’ smaoineachadh air an sgoil bhig a bha dol suas ’na ceò. Bha i a’ smaoineachadh air na leabhraichean a bha nis a’ losgadh, ’s bha i a’ smaoineachadh air dealbh a h-athar air a’ bhalla.

B’ e Miss Scott a b’ ainm dhi, agus is ann á Albainn a thàinig i. Dh’ fhairich i dà dheur a’ tuiteam air a broilleach, ’s aig a’ cheart àm chual i ainmhidh air choreigin ag éigheach troimh ’n choille.

Bha a’ ghealach a nis bòidheach mu coinneamh, ’s an talamh cho geal ’s ged a bhiodh an latha ann. Cha do charaich i ás an àit anns an robh i.

“Miss Scott,” chual i an leanabh ’na h-inntinn ag ràdh. B’ e nighean bheag dhubh a bh’ innte, is cuideigin air ribean a thoirt dhi. Shuath Miss Scott an ribean le a làmhan. Bha fichead leanabh anns an sgoil ’s iad ’nan suidhe mu a coinneamh. Bha i a’ sealltainn dealbhan dhaibh. Bha aon aca a’ cur a h-òrdaig ’na beul airson an duilleag a thionndadh, ach chaisg Miss Scott i. Aig a’ cheart àm, bha iad cho neochiontach. Bhruidhinn té aca ’na cànain fhéin ’s fhreagair Miss Scott i gun smaoineachadh.

“ ’S e sin Crìosd,” ars ise.

Sheall iad ris. Bha cuideigin air an t-aodann a dhubhadh le peann-luaidhe, ’s theab i rudeigin a ràdh riutha ach stad i.

Carson a smaoinich i air an latha ud? O, bha cuimhn’ aice. B’ ann an latha ud a thainig am pàrantan g’ an iarraidh. Sheas a’ chiad fhear aig an dorus, a’ gluasad bho chois gu cois, ’s e a’ sealltainn ris an talamh. Carson a thainig e air tòir a nighinn, dh’ fhoighnich i dha? Thionndaidh e aodann air falbh—duine mór dubh a bha aig a’ cheart àm mar leanabh. Chaidh i air chrith a’ sealltainn ris. Chaidh iarraidh air, thubhairt e, bha a h-uile duine aca a’ tighinn air tòir na cloinne. Bha fhios aice fhéin dé bu choireach. Bho dhùisg na daoine ùra iad an aghaidh Bhreatainn, bha iad a’ tionndadh ’na h-aghaidh-se cuideachd. Sheas i a’ sealltainn ris, is esan a’ sealltainn ris an làr. Bha a’ chlann ’ga coimhead. Anns a’ mhionaid sin fhéin dh’ fhairich i fearg a’ brùchdadh troimh a corp mar fhìon.

“ ’S iad mo chlann-sa,” thubhairt i, cha b’ ann idir ann am Beurla ach ’nan cànain fhéin. Thog an duine dubh aodann mar nach biodh e ’ga tuigsinn.

“Gabh a-mach,” ars ise ris, “ ’s iad mo chlann-sa.” Agus nach robh i ceart? Bha i ’gan teagaisg anns gach cuspair. Bha fhios aca mu dheidhinn Chrìosd. Ghlanadh i iad, ’s fhritheileadh i iad. Nach e i fhéin a thog iad? Cheannsaicheadh i iad cuideachd.

Chual i na daoine dubha a’ bruidhinn ’nam measg fhéin ach cha robh i ’g éisdeachd riutha. Dé bh’ annta ach clann iad fhéin?

Bha i a’ smaoineachadh air an àm aig an tàinig i an sud an toiseach. Dh’ fhàg i a h-athair aig a’ bhàta, ’s sheòl i air falbh. Bha dithis eile còmhla rithe ach b’ e ise an aon té a bha a’ dol do Khenya. Chaidh na làithean seachad, ’s an triùir aca còmhla ri chéile. Cha robh iad a’ bruidhinn ris na fireannaich idir, ach a’ cluich ’s a’ dèanamh fealla-dhà no a’ leughadh còmhla ri chéile. Aig amannan bha i iomagaineach ’s gun fhios aice càit an robh i dol no dé a thachradh rithe. B’ann an 1932 a bha sin. Bha i ceithir air fhichead nuair a dh’ fhàg i ’n tigh.

Air dhi dol air tìr bho ’n t-soitheach, thog i a làmh ris an dithis eile, Màiri is Joyce. Bha iad ’nan seasamh aig beul na soithich. Dh’ éigh iad facal air choreigin ach cha do thuig i dé bha iad ag ràdh. Nuair a sheall i timcheall na laimrig bha duine dubh ri taobh, is ann a smaoinich i cho geal ’s a bha an dithis nighean taca ris. Thog an duine dubh a trealaich ’s lean i e.

Anns na làithean ud, bha soisgeulaiche anns an àit do ’m b’ ainm Clarence. Ach bha e tinn an latha ràinig i, ’s nuair a chaidh i steach far an robh e—ann an rùm anns an tigh-adhraidh—bha e ’na laighe fo phlaide air an làr.

“Tha mi duilich nach b’ urrainn dhomh do choinneachadh,” thubhairt e. Chuir an duine dubh an trealaich sìos ’s dh’ fhalbh e mar fhaileas. Chaidh i null chun na h-uinneig ’s lean i e le a sùilean.

Cha do chòrd e rithe gu robh Clarence tinn, oir bho ’n àm a dh’ fhàg i ’n t-soitheach dh’ fhairich i beatha làidir a’ bualadh timcheall oirre. Bha aodann Clarence ro-gheal.

Thionndaidh i air falbh bho ’n uinneig: “Chan eil difeir ann,” ars ise.

Bha Clarence a’ sealltainn rithe: “Bi mise dol dhachaidh a dh’ aithghearr,” thubhairt e.

Stad i. An robh sin a’ ciallachadh gum biodh i ’na h-aonar? Chòrd so rithe oir bha i cinnteach nach fhairicheadh i aonaranach anns an àit ud. ’S ann a bha i mar gum biodh i air tighinn dhachaidh.

“Tha mi duilich,” ars ise, a’ coimhead feusag Chlarence le beagan fuatha. “Am faigh mi beagan bùrn dhuibh?”

“Nam b’ urrainn dhuibh. Tha mi duilich dragh a chur oirbh.”

Bha e tinn ceart gu leòr, is aodann fliuch le fallus.

“Eil sibh air a bhith fada tinn?”

“Ceithir latha. Malaria,” ars esan, ag òl a’ bhùrn.

“An robh iad a’ sealltainn as ur déidh?”

Rinn e gàire. “Bhà. An dràsd ’s a rithist. Ach chan urrainn dhut móran spéis a chur annta. Dìochuimhnichidh iad a thighinn, uaireannan. Tha iad mar chloinn.”

Chòrd so rithe—gu robh iad mar chloinn.

“Chan urrainn dhut móran fhàgail an urra riutha. Chan eil tìde dhaibh-san mar a tha e dhuinne.”

Chunnaic i a shùilean a’ dùnadh, ’s dh’ fhàg i an seòmar. Cha robh i faireachdainn sgìth ach bha i airson a bhith ’na h-aonar. Sheall i mach air an uinneig a rithist ’s chunnaic i a’ choille mu coinneamh, ’s an abhainn. Bha dhà na trì thighean Africanach crùbte anns a’ ghréin. Chual i éigh ainmhidh anns a’ choille ’s chaidh i air chrith mar gum biodh isean beag milis ’ga mharbhadh.

Sheall i steach air an dorus ach bha Clarence ’na chadal, is aodann geal os cionn na feusaig.

*****

Dh’ fhalbh Clarence ’s bha i ’na h-aonar, ’s na bliadhnachan a’ dol seachad. Aig an toiseach, bha i mar gum biodh i ann am bruadar no ann an nèamh. Gach latha, bha i teagasg na cloinne, ’s iad cho modhail ’s cho toilichte. Rinn i suas dealbh-chluich dhaibh mu dheidhinn Iosa ’s thainig am pàrantan ’ga fhaicinn.

Bha i smaoineachadh gum briseadh a cridhe ’gan coimhead ’s iad sgeadaichte anns an aodach gheal a rinn i fhéin á gùintean a cheannaich i uaireigin dhi fhéin. Mu dheireadh, cha mhór gu robh luideag aice a chuireadh i mu druim. Chuir e iongnadh oirre a bhith coimhead a’ chlann bheag dhubh anns an aodach gheal. Bha na pàrantan ’nan suidhe air an talamh ag éisdeachd ris an dealbh-chluich ’s a’ ghrian bhorb anns an adhar. Timcheall orra bha a’ choille far an robh an deuchainn ’s am pian. Bha eagal oirre dhol do’n choille. Ach là-arna-mhàireach chaidh i ann . . . .
An oidhche sin fhéin, fhuair i dithis de ’n chloinn a’ sabaid airson a’ chrùin a rinn i do Iosa. Anns a’ chrùn bha leugan beaga gorma is dearg nach b’ fhiach móran. Thòisich a’ chlann a’ sgriachail, ’s a’ bualadh a chéile. Bha an còrr air a dhol dhachaidh. Thug i ’n crùn bhuapa, ’s thug i steach do ’n tigh e, is i faireachdainn fuachd ’na cridhe. An oidhche sin, dh’ fhalbh an crùn ás an tigh ’s chan fhac i e tuilleadh. Bha i air na h-uinneagan fhàgail fosgailt’ oir bha an oidhche teth. Cha chual i fuaim sam bith troimh ’n oidhche.

Là-arna-mhàireach thug i cuairt troimh ’n choille. Bha sgian bheag aice ’s gheàrr i pìos rùisg ás gach craoibh seach nach robh combaisd aice. Chunnaic i iseanan de gach seòrsa dath—purpaidh is dearg is uaine. Bha iad ’nan seasamh air na craobhan ’ga coimhead. Aon uair chunnaic i moncaidh mu coinneamh. Bha e mar bhodach a’ sealltainn rithe. Ach thug e leum ás nuair a thàinig i suas thuige.

Anns a’ choille, bha i air chrith, cha b’ ann le eagal ’na aonar, ged a bha fiamh oirre gun deidheadh i air chall. Bha na craobhan cho àrd, is bha i smaoineachadh gu robh sùilean nach fhaiceadh i ’ga coimhead. Dh’ fhaodadh gu robh daoine dubha ’ga leantainn. Cha bu chòir dhith a bhith air aodach geal a chur oirre, bha i smaoineachadh. Cha robh cuimhn’ aice an robh leòghannan an Kenya no nach robh. A’ chiad latha cha deach i fada, ’s dhùin i na h-uinneagan an oidhche sin.

Mar a chaidh na bliadhnachan seachad bhiodh i uaireannan a’ dol do ’n choille ach aon latha stad i dol ann. Thachair i air beathach a bha coltach ri leòghann. Sheall iad ri chéile anns an leth-dhorchadas. Bha i air cluinntinn gur e sin bu chòir dhi a dheanamh—sealltainn ’na shùilean. ’S ged a bha i air chrith rinn i sin. Dh’fhalbh e mu dheireadh, ’s chaidh i dhachaidh. Bha i toilicht’ an litir a fhuair i o h-athair an latha sin fhéin fhaicinn air a’ bhòrd. Cha robh móran aige mu dheidhinn nan daoine dubha.

Bhiodh a’ chlann a’ dol do ’n choille is dh’ fheuch i ri stad a chur air a sin. Ach cha robh iad a’ tuigsinn.

Chaidh na bliadhnachan seachad. Nuair a thainig i mach an toiseach bha i a’ smaoineachadh gun deidheadh i dhachaidh uaireigin a dh’ fhaicinn a h-athar—a bha ’na mhinistear—ach cha deach. Bha eagal oirre ’s a saoghal a’ fàs cho beag. Bha eagal oirre roimh na bhrùchdadh ás na sràidean. Cha robh fhios aice ciamar a chuireadh i seachad an tìde air an t-soitheach.

Smaoinich i uaireannan air a h-athair, is gu h-àraidh air an tigh mhór anns an robh an dithis aca a’ fuireachd o bhàsaich a màthair. B’ e duine mór a bha ’na h-athair, duine mór diadhaidh. Cha leigeadh e mach ás an tigh i cho tric ’s a dh’ iarradh i, ach bha e làidir airson sin. Bha feusag mhór dhubh air, ’s bha i smaoineachadh cho ao-coltach ’s a bha e ri Clarence. Cha robh a h-athair tinn a riamh. Cha robh ann anns na làithean ud ach iad fhéin, ’s bhiodh i ’na suidhe anns an eaglais ag éisdeachd ris moch is anmoch.

“Duine mór,” chanadh an coimhthional agus ’s e sin a bh’ ann, le fheusaig mhóir dhuibh ’s a dhà làimh thréin. Bhiodh e gu math dhi uair sam bith a bhiodh i tinn, ’s bhiodh sin glé thric leis a luathas-analach. Cha robh fhios aig an dotair dé bha ceàrr, ach chual i e a’ bruidhinn ri a h-athair aon latha. Cha tainig an dotair tuilleadh. An déidh sin, b’ ann ag ùrnuigh a bhiodh iad gu falbhadh an luathas-analach.

Aon oidhche le tàirneanaich is dealanaich dhùisg i ’s i gus a tachdadh. Chunnaic i a h-athair anns an dorus, is aodann mar gum biodh e fosgailt’ leis an dealanaich. Leig i sgriach aiste is stad e anns an dorus. Chunnaic i aodann ag atharrachadh fo a shùilean—an fheusag mhór

Chaidh i do ’n cholaisd ’s mu dheireadh bha i ’na ban-shoisgeulaiche. ’S mar sin chaidh na bliadhnachan seachad.

******

An latha sin fhéin—an latha a loisg iad an tigh-adhraidh—bha i air a bhith troimh ’n choille bho cheann gu ceann. Thainig fios mu leanabh dubh, ’s dh’ fhalbh i. Cha robh iad air fios a chur mura biodh e glé thinn. Chunnaic i an t-aodann aige a rithist ’s i ’na seasamh ris a’ chraoibh. Cha mhór gu faigheadh e air anail a tharraing is nuair a sheas i aig an dorus dhùisg e gu grad, a’ sgriachail. Cha robh e air duine geal fhaicinn a riamh gu sud fhéin. Smaoinich i: ’s ann a bhios mi mar dhiabhal ’na shùilean-san. B’ e fiabhras a bh’ air nach leigeadh dha anail a tharraing. Bha a mhàthair ri thaobh ’s i a’ sealltainn bho a aodann gu aodann Miss Scott le sùil féidh.

Ruith i troimh ’n choille an latha sin gun smaoineachadh. Ma bha éigh nan ainmhidhean ri chluinntinn cha chual i e. Cha do bhuail i ann an aon chraoibh, ’s cha tàinig eagal a-steach oirre. Sheas i anns an dorus a’ coimhead a’ bhalaich anns a’ bhothan bheag chrùbte. Bha a bhroilleach rùisgt’. Dh’ éisd i ri fuaim thioram nan sgamhanan. Cha robh càil air a shon ach blàths is blàths is blàths anns an tigh bheag ud. Air a cùlaibh bha an solus.

Bha rudeigin a’ buaireadh a h-inntinn ach chan fhaigheadh i air greimeachadh air. Bha aodann an leanaibh a nis ciùin ’s e ’na chadal is sheall i ris. Anns a’ mhionaid sin, bhuail a’ cheist uabhasach i: “A bheil mo bheatha mar bhruadar? Nuair a thainig mi so an toiseach bha gaol agam air na daoine so, ach dé na daoine chunnaic mi. An e am bruadar a rinn mi dhomh fhìn?”

CHA BHUIN IAD DHOMH, smaoinich i, ’s i a’ coimhead màthair a’ bhalaich ri a thaobh.

“So a mhàthair is chan e mise. Tha i ann an saoghal leatha fhéin. Dh’ fhiach mi ri a thoirt uaipe.” Aig a’ cheart àm, bha i ’n dòchas gum biodh e beò, is bha i toilicht,’ ’ga choimhead anns an tigh bheag chrùbte ud. Ge be air bith có leis e, tha mi ’n dòchas gum bi e beò, ars ise rithe fhéin.

Bha i airson a làmh a chur air gualainn na màthar, ach stad i. Dh’ fhairich i an sgian airgid fhuar ’na làimh eile ’s chuir i air ais do ’n bhocsa i. Cha leigeadh i leas i airson a’ choille tuilleadh. Aig an dorus, thionndaidh i, ’s dh’ fhàg i ’n tigh. Timcheall oirre chunnaic i feadhainn de na daoine dubha. Bha an aodannan dùinte ’s cha do rinn iad gàire. Cha robh fhios aice carson a chuir màthair a’ bhalaich ’ga h-iarraidh—an e ise an dòchas deireannach? Am biodh e beò? Bha i ’n dòchas gum biodh e beò ged nach buineadh e dhi. Nuair a smaoinich i, cha robh e idir cho briagha ’s a shaoil i ’n toiseach. Bha cheann salach—chunnaic i sin nuair a chrom i tarsainn air— ’s bha fhiaclan dona. Leis an fhìrinn innse bha fàileadh dheth. Thug so toileachas dhi, nach robh e cho bòidheach ’s a bha i smaoineachadh.

Bha a’ ghrian làidir ’na sùilean ’s chunnaic i ’n salchair a bha timcheall nan tighean nuair a leag i a sùilean chun na talmhainn, ach cha do rinn e dragh dhi. Cha b’ urrainn dhi sealltainn an aghaidh na gréin. ’S ann a smaoinich i cho truagh ’s a bha leugan a’ chrùin bhig a rinn i uair, taca ris.

Lean i oirre troimh ’n choille. Bha ’n t-slighe na bu ghiorra na bha dùil aice. Nuair a chual i fuaim nan ainmhidhean cha do chuir iad fiamh oirre. Cha do dh’ fhairich i càil ach gu feumadh i faighinn dhachaidh. Bha móran aice ri dhèanamh. Anns a’ mhionaid sin, chunnaic i ’n tigh-adhraidh ’na theine ’s a’ ghrian mu coinneamh ’s a’ ghealach ag éirigh. Stad i airson ùine mhóir aig a’ chraoibh, a gàirdeanan timcheall oirre. Sheall i chun an teine.

Smaoinich i air na leabhraichean a’ losgadh ’s dealbh a h-athar a’ leaghadh anns an dealanaich ùr ud.

“Chan eil mi a’ tuigsinn,” thubhairt i rithe fhéin. “Chan eil mi a’ tuigsinn.”

Ach bhà i tuigsinn. Bhà i tuigsinn. Ann an solus an teine, chunnaic i na tighean beaga Afracanach mar a bhà iad, truagh is salach. Chunnaic i am bùrn uaine timcheall orra. Bha an tigh-adhraidh ’na aonar. Cha loisgeadh càil ach e fhéin.

Dh’ fhàg i chraobh ’s chaidh i suas chun an teine. Dìreach nuair a ràinig i e, leum dithis dhaoine dubha mu a coinneamh. Dh’éirich na sleaghan ’nan làmhan. Aig a’ cheart àm, chunnaic i an aodannan làn nàimhdeis ann an solus an teine. Chunnaic i na fiaclan geala ’s na lipean air an slaodadh air ais. Rinn i gàire nuair a bhuail na sleaghan i, ’s a thuit i air ais do ’n teine.