“An t-eagal ... an t-eudach ...”
Le IAIN MAC A’ PHEARSAIN
CHROM mi gus an iuchair a bha deiseil ’na mo làimh a chur an toll na glaise. Cha b’ ann idir le smeurach air thuairmeas a dh’ amais mi oirre. Bha mi cho eòlach ’s gun cuimsichinn oirre le mo dhà shùil dùinte.
An uair a dh’ fhosgail mi an dorus bhuail fàileadh an sgadain mi. ’S ann an uair-sin a chuimhnich mi gur e Di-Màirt a bh’ ann. B’ e sin a là a bhiodh Ealasaid a’ tadhal am bùth an éisg air a rathad dhachaidh ás a’ bhaile. “An Diabhal!” mhionnaich mi fo m’ anail. “Cha do chuimhnich mi riamh gur ann a-nochd a gheall sinn a dhol a chéilidh air Calum. ’S ann orm a tha e dh’ fheitheamh!”
Chroch mi mo chòta ’s chaidh mi a-steach dh’ an chidsin. Bha gàire tlachdmhor Ealasaid a’ deanamh co-fhuireach riùm mar a b’ àbhaist. “Tha thu dhachaidh tràth a-nochd, mar ìongnadh” ars ise.
Cha tug mi a’ mheirg bhàrr m’ fhiacaill gus a freagairt. Bha mi a’ dol fo m’ smaointinn fiach gu dé a chanainn rithe.
“Tha do bhiadh deiseil. Feumaidh sinn cabhag a dheanamh ma tha dùil againn a bhith aig tigh Chaluim roimh sheachd uairean.”
Dh’ fhairich mi m’ fhuil ag éirigh ’nam aodann.
“Ealasaid, thoir maitheanas dhomh. Chaidh e glan ás mo chuimhne gun do gheall sinn tadhal air Calum. Chan urrainn dhomh a dhol ann a-nochd. Tha mi uabhasach duilich. Gheall mi gun toirinn am Fear Ruadh a-mach anns an eathar a-nochd a rithist. Chan fhaod mi dhol air ais air m’ fhacal. Feumaidh sinn céilidh Chaluim fhàgail gu oidhche eile.”
Bha Ealasaid ’ga mo dhùr choimhead. “Mas ann mar sin a tha cha ghabh e leasachadh” ars ise air a socair. Cha tubhairt i ’n còrr.
Stad na briathran ’nam amhaich fhéin cuideachd. Cha b’ e sud freagairt ris an robh dùil agam. Cha b’ ann cho sìobhalta sud a chleachd Ealasaid a briathran a lìobhraigeadh. Bha mi nis cleachdte ri sgoladh a teanga.
“Tha mi duilich, Ealasaid” thubhairt mi a rithist “Bheir sinn a-steach an call oidhche eile.”
“A dh’ aithghearr?” Bha frionas a’ tighinn air a guth.
“Seadh, a dh’ aithghearr. Bithidh a h-uile oidhche againn dhuinn fhéin air an t-seachdain so tighinn.”
“Ach bha mi ag ullachadh ’son a dhol a-mach a-nochd” thubhairt i.
“Tha fios ’am, Ealasaid, ach glac beagan foighidinn. An déidh a-nochd bithidh mi còmhla riut a h-uile oidhche.”
Bha fios ’am dé an ath cheist a bha a’ tighinn.
“Carson a tha am Fear Ruadh ’gad iarraidh cho tric?”
“Chan urrainn dhomh sin innseadh.” Agus theagamh gun tainig stad annam mus do fhreagair mi. “Tha e a’ cur feum air an eathar, agus thig orm fhéin agus air Dunnchadh tighinn ’na cois. Chan eil fios ’am dé tha e a’ dol a dheanamh a-nochd. ’S ann fo liùirich a tha e ’g obair. Mar sin chan aithne dhòmhsa dé tha ’na bheachd nas motha nas aithne dhuit fhéin.”
“Ceart gu leòr” ars Ealasaid “Chan eil agam air ach a bhith ’nam bhànntraich airson oidhche eile. Cuiridh mi crìoch air Gairm ’s théid mi chadal tràth. Ach ma bhitheas tu a’ dol a-mach air an oidhche mar so chan fhada gus am bi mi ag eudach riut.”
“So an oidhche mu dheireadh” gheall mi.
Gun an còrr a ràdha dh’ éirich mi agus bhaganaich mì mi fhéin le còta trom mu choinneamh fuachd na gaoithe a dh’ fhàg a’ Challuinn.
“Ma bhitheas mi ’nam shuain an-uair a thig thu steach, dùisg mi” chuala mi an-uair a bha mi a’ dùnadh an doruis.
Cha mhór nach robh an t-aithreachas orm a’ dol a-mach. Smaoinich mi mar a thubhairt i “Chan fhada gus am bi mi ag eudach riut.” Ach bha e nise ro fhadalach gus tilleadh. Bha soluis na h-acarsaid ’na mo shealladh.
Bha Dunnchadh air an t-eathar fhaighinn air flod an-uair a ràinig mi.
“Greas ort,” dh’ eubh e “fiach am faigh sinn a-mach ris an t-sruth. Tha cabhag air na tròbhasaich so.”
Chithinn an dà dhùbhradh an toiseach an eathair—am Fear Ruadh agus a chompanach.
Bha A’ Mhaighdean Mhara air bhioran gus an cuan a thoirt fo a ceann. Bha na buill a’ dìosganaich. An-uair a dh’fhuasgail mi iad leum mi sìos ri taobh Dhunnchaidh. Bha esan air sròn an eathair a chur ri muir.
“C’àite bheil iad a’ dol a-nochd?” thubhairt mi fo m’ anail an-uair a bha sinn cuidhteas an acarsaid.
Shaoileam gu robh faileas na coinnle-bianain anns na sùilean aig Dunnchadh an-uair a fhreagair e.
“Chan aithne dhòmhsa ach gu bheil am Fear Ruadh a’ dol a dh’ fhiachainn a-mach innleachd ùr. A réir na treallaich a thug iad air bòrd chanainn gu bheil iad a’ dol a sgrùdadh an aigil. Tha Stein suas ris
“Có th’ ann an Stein?”
“Companach an Fhir Ruaidh. ’Se bhith a’ dol sìos a ghrùnnd a’ chuain is ceàird dha. Bithidh e a’ lorg bhàtaichean a chaidh a chur fodha ri àm a’ chogaidh.”
“Dé is ceàird do ’n Fhear Ruadh fhéin?” dh’ fhoighnich mi an ceann greise.
“Tha e ag obair ann an Colaisde. ’Se am Professor a their iad ris anns an tigh-òsda.”
“Chan eil móran a’ dol mu ’n tigh-òsda nach cluinn a’ chluas as buidhre” thubhairt mi. Ach cha do fhreagair mo charaid.
Bha soluis a’ bhaile a nis ás ar sealladh. Bha tulgadh an eathair a’ cur an céill gu robh sinn air doimhneachd. Luthaiginn a bhith ri taobh an teine. “Dé tha sinn a’ deanamh an so co-dhiùbh?” arsa mise riùm fhéin “Carson nach tàinig iad a-mach ri solus an là ma tha iad airson acfhuinn ùr fhiachainn. Shaoil mi gun cuala mi an t-ainm Stein roimhe. ’S dòcha gur ann an leabhar a chunnaic mi e.”
Dhùisg briathran Dhunnchaidh mi ás mo smuaintean.
“Am bheil fhios agad càite ’n do dh’ iarr iad an tabhairt?”
“Chan eil, mur ann gu slige na luinge air an robh an t-uisge-beatha.”
“Chan ann, ach an iar air Bogha nan Steàll.”
Choimhead mi air mar nach bithinn a’ toirt móran géill dha. “Chan fhaigh iad móran a sgrùdadh an sin. Tha doimhneachd thar tomhais anns a’ bhad sin. ’Se duine ás a chiall a dheanadh oidhirp air a dhol chun an aigil an sin.”
Thug Dunnchadh sùil air an uaireadair mun do fhreagair e. “ ’Se sin a shaoilinn-sa cuideachd” ars esan.
Choimhead mi air an dithis a bha ’nan crùban an toiseach an eathair. “Am bheil Stein a’ fuireach anns an tigh-òsda còmhla ris an Fhear Ruadh?” theann mi air ceasnachadh a rithis.
“Tha,” fhreagair Donnchadh. “ ’S e gille gasda tha ann.”
Bha frioghan math air tighinn air a’ chuan a nis. Thug A’ Mhaighdean Mhara gorrochdadh aisde. Leig mise mo làmh an tacsa ris an tigh-chuibhle.
“Tha e laghach tachairt ris,” lean Dunnchadh air bruidhinn. “Ach cùm so agad fhéin. Aig a’ cheàird fhéin chan eil duine anns an dùthaich a thig suas ris. Ach, mas fìor an sgeul, tha e cumail ri bean an Fhir Ruaidh. Bithidh e còmhla rithe nuair a gheibh iad am Professor air falbh o ’n tigh.”
“Am bheil fhios aige?”
“Tha amharus math aige.” Tha e ’g eudach rithe ach chan eil dearbhadh sam bith aige air a’ ghnothaich, tha iad ag ràdha.”
“Cha bu chòir dha a fàgail air a baghaiste fhéin cho tric,” arsa mise.
Thàinig nàdur de phlìneas air.
“Dé tha a’ bhean agad fhéin a’ deanamh a-nochd?”
Cha do fhreagair mi idir e. Cha mhotha na sin a leig mi a bhriathran mu mo chluasan. Dh’ fhàs mi eu-shocrach.
Bha a’ ghealach a nis ag éirigh, a’ cur soills’ air an t-sìorraidheachd
Chithinn an acfhuinn sgaoilte mi-ràbhail aig a chasan—pìoban fada, ròpan, clogad mór duaichnidh le aon sùil, agus toic eile air chumadh fuamhair a bhiodh air an anail a thilgeil. Deise daibhidh, ar leam.
Bha mi sìor fhàs an-fhoiseil. Bha dubadaich an eathair a’ toirt ceann goirt dhomh. “Nach buidhe do Ealasaid aig blàths an teine,” smaoinich mi. “Mur a b’ e gu robh sinn a’ teannadh ri ar ceann-uidhe ’s beag a shaoilinn ’s tilleadh dhachaidh. Nam b’ urrainn.”
Chluinninn Dunnchadh a’ rothaigeadh an uaireadair.
“A bheil sinn faisg air ar ceann-uidhe?” chuala mi, a’ clisgeadh leis mar a chaidh an t-samhchair a bhriseadh. ’S e am Fear Ruadh a bha bruidhinn.
“Dìreach gu bhith aige; beagan mhionaidean eile,” fhreagair Dunnchadh.
Bha a’ ghealach a nis a’ deanamh soills’ chuibheasach.
“Faodaidh tu an t-astar a ghearradh sìos,” dh’ éigh am Fear Ruadh.
Fhad’s a bha e bruidhinn mhothaich mi do Stein a’ gluasad.
Bha e a’ dùr-choimhead an Fhir Ruaidh, a shùilean biorach a’ dol troimhe. Ar leam nach b’ ann le brosgul. An ann a’ toirt a chreidsinn orm fhéin a bha mi gur ann a’ dreamadh fhiaclan a bha e? Bha soillse mhùgach na gealaich a’ mùchadh lainnir na fuatha a bh’ anns na sùilean aige.
“Saoil có ris a tha bean an Fhir Ruaidh coltach?” smaoinich mi.
Cha robh cumhachd a nis a’ gluasad na Maighdinn Mhara ach onfhadh nan tonn.
Thàinig am Fear Ruadh air a shocair a-nuas chun an tigh-chuibhle.
“Tha sinn a’ dol a dh’ fhiachainn ìnnleachd nach do dh’ fhiachadh riamh roimhe,” ars esan. “Tha mo charaid a’ dol sìos mìle no dhà gu grùnnd a’ chuain. Tha an deise air a deanamh son gu fuiling i cumhachd na doimhneachd.”
“Cha b’ fhuilear dhith,” arsa Dunnchadh, nuair a thionndaidh am Fear Ruadh a chùlaibh. “Dheanadh cumhachd a’ chuain pliasg de rud as treasa na bodhaig duine dà mhìle shìos.”
“Dé nan diùltadh an acfhuinn obrachadh?” smaoinich mi.
“Dh’ fhairich mi m’ fheòil air chrith air mo chnàmhan.
Ghabh sinn ealla ri na seabhaltaich ag ullachadh na h-uidheam. Cha tuirt duine seach duine smid. Bha am Fear Ruadh a’ feadaireachd fo anail fhad ’s a bha e a’ cuideachadh an fhir eile ’na dheise. Cheangail e na brògan troma gu diongmhalta, dùrachdach air a chasan. Shocraich e an clogad m’ a cheann, ’g a theannachadh le spàirn, mar gun biodh eagal a bheatha air gum fuasgladh e.
Thòisich an daibhear air struchdadh a chasan a dh’ ionnsaigh beul a’ bhàta. Thog e aon ultach coise thar a bheòil. Thog e an t’éile. Am prioba bha e ás an t-sealladh, gun air fhàgail dhe thòrachd ach na builgeannan a bha a’ streap gu uachdar an uisge, a’ strì ri spreadhadh á bith. Bha aitheamh is aitheamh de ròp ’s de phìob rubair a’ dol le sraon ri beul an eathair.
Sheall mi air faileas na gealaich a’ briobadaich air bhàrr nan tonn. Mhothaich mi bilean Dhonnchaidh a’ gluasad. Cha deanainn a-mach dé bha e ’g ràdha. Bha aodann cho geal ris an anart.
Bha am Fear Ruadh a’ dùr amharc air an inneil a bha air a bheulaibh, solus anns gach oisein dheth—fear dearg agus fear uaine—a’ lasadh suas an ruthaidh a bha ’na aodann. Bheireadh e sùil air fhiaradh air na ròpan agus na pìoban a’ taomadh a-mach air cliathaich na Maighdinn Mhara. An sin shealladh e gu dùrachdach air na bearraidean a bha ’n lùib an inneil.
Ghluais e eadar mi agus an solus uaine. “Tha so air a dhol triullainn” ars esan, ’s a’ gluasad air ais far an robh e roimhe. Mhothaich mi nach robh air fhàgail ach an solus dearg.
Leum Dunnchadh gu taobh an Fhir Ruaidh.
“Dé thachair?” dh’ éigh e.
Bha am Fear Ruadh a’ sìor choimhead air an t-solus dhearg. Mu dheireadh fhreagair e, gun a shùil a leigeil bhàrr an t-soluis.
“Chaidh e triullainn,” ars esan le guth an-iochdmhor. “Tha cumhachd a’ chuain cho làidir aig an doimhneachd ud.”
“Ach Stein?” arsa mise. “Am bi e ceart gu leòr?”
B’ e an gugh fuar puinnseanta a fhreagair a rithist. “Tha e cho marbh ri sgadan,” thubhairt e. “Phronnadh an cuideam ud e ’na phluisg mar gum pronnadh tu maothag eadar do dhà bhois.”
Dh’ fhairich mi an dìobhairt a’ tighinn orm.
“Chan eil fhios ’am ciamar a thachair e,” bha am Fear Ruadh ag ràdh. “Cha ghabh e leasachadh tuilleadh. ’S fheàrr dhuinn a thoirt am bàrr na bhios ann dheth.”
Cha robh na faclan ach gann ás a bhial nuair a bha e tarraing an ultaich air ais do ’n eathar. Thòisich e air fuasgladh a’ chlogaid.
“Dé do bheachd air a sud?” chuala mi Donnchadh a’ sainnseagraich ’nam chluais.
“Tha amharus math agam,” fhreagair mi, “nam b’ urrainn dhomh a dhearbhadh.”
Fhad ’s a bha mi ’bruidhinn bha an clogad air fhuasgladh. Cha robh móran ri fhaicinn. Ach bha fàileadh na feòla ’s na fala làidir ’na mo chuinnleinnean. Dh’ fhairich mi mi fhéin a’ fàs fann. Chuala mi Dunnchadh ag éigheach. “A mhortair!”
Bha mo chasan a’ lùbadh fodham. Thainig sgleò air mo fhradharc.
Dh’ fhairich mi mi fhéin a’ toirt gothadh gu aon taobh. Bhuail mo cheann le brag air an tobhtaidh. . . . .
An uair a thàinig mi thugam fhéin bha mo bhathais gu sgàineadh. Sheall mi thugam is bhuam agus chunnaic mi Dunnchadh a’ norradaich ann an cathair mór ri taobh braidseal teine.
“Càite bheil mi?” dh’ fhoighneachd mi.
Thionndaidh e timcheall. “A-stigh againne,” ars esan. “Am bheil thu ceart gu leòr a nis? B’ fheàirrd thu cadal. B’ fheàrr leam gu faighinn-sa cadal, fiach an caillinn mo chuimhne greiseag.”
“ ’S fheàrr dhomh falbh dhachaidh” thubhairt mise.
“Sin is iomchuidhe dhuit,” fhreagair esan. “Bidh Ealasaid a’ gabhail fadachd. Tadhail am maireach.”
Bha i fuar a-muigh ach thug mi mach mo bhlàths a’ coiseachd cho luath ’s a bheireadh mo chasan mi. Mu dheireadh, fhuair mi mi fhéin aig dorus an tighe, a’ cur na h-iuchrach air mo loman shocair an toll na glaise.
Bha dorus an t-seòmair chadail sraointe fosgailte. Mhothaich mi cuideachd gu robh an solus laiste. Chaidh mi steach air mo chorra-biod, mar ghadaiche na h-oidhche. Bha Ealasaid ’na suain chadail, a làmh a-mach air uachdar a’ chuibhrige agus Gairm air tuiteam ás a corragan. Thog mi e agus thug mi sùil gu dé bha i leughadh. “Am Putan Dearg,” chunnaic mi. Smaoinich mi a rithis air an t-solus dhearg agus air an t-solus uaine, agus an sin air an t-solus dhearg ’na ònrachd. Dearg—cunnart. Da-rìreadh! Bha an tuaineal a’ tilleadh ’nam cheann a rithis.
Thionndaidh mi na duilleagan mar gum biodh duine coimhead airson rud ’s gun fhios aige dé bh’ ann.
“Bàs anns a’ Bhuaile,” chunnaic mi air an duilleig. “Seadh, bàs,” shaoil mi, “nam faiceadh iad am bàs a chunnaic mise nach ann aca bhiodh an aisnis.”
Sheall mi air Ealasaid. Bha i ’na suain chadail. Bu cheacharra dhomh a dùsgadh.
| title | “An t-eagal ... an t-eudach ...” |
| internal date | 1962.0 |
| display date | 1962 |
| publication date | 1962 |
| level | |
| reference template | Iain Mac a’ Phearsain in Gairm 39 %p |
| parent text | Gairm 39 |