An Sgeilp Leabhraichean

Gaelic -speaking Children in Highland Schools. (The Scottish Council For Research in Education). University of London Press, Ltd. 10/6.

Chaidh a’ chomhairle ris an canar“The Committee on Bilingualism . . . . ”ath-stéidheachadh bho chionn sia bliadhna gus sgrùdadh a dheanamh air na ceistean cudthromach a tha co-cheangailte ri dà-chainnteas ann an Alba.

Ged a tha na ceistean sin a’ buntainn ri iomadh grunnan anns an dùthaich, leithid nan Innseanach ’s nam Poles a tha air an dachaidhean a dheanamh ’nan ceudan timchioll nam bailtean móra, is ann air a’ Ghaidhealtachd fada, fada, as lìonmhora an dragh agus as cudthromaiche na ceistean.

Tha an leabhar so air a stéidheachadh air dà rannsachadh a chaidh a dhèanamh—aon ann an 1957 anns na ciad-sgoiltean, agus aon eile ann an 1959 a-measg na cloinne aig an robh eòlas air choireigin air Gàidhlig air a’ chiad bhliadhna anns na h-àrd sgoiltean.

Chan eil mise a’ leigeil orm gu bheil aithne mhór agam air cùisean foghluim no air riaghladh sgoiltean no air cuspairean co-cheangailte ri òrdachadh teagaisg no ionnsachaidh, agus is iad daoine a tha sgileil annta sin uile a chuir na sgrùdaidhean sin agus an leabhar so an uidheim. Ach a chionn ’s gu bheil ùidh agam ann an cùisean a bhuineas do’n Ghàidhlig, tha ùidh agam anns an leabhar so, agus tha an leabhar a’ cur uallach orm.

Canam, anns a’ chiad dol a-mach, nach eil freagairtean no móran cho-dhùnaidhean an so. Chan e sin an seòrsa leabhair a th’ann. Tha e a’ cur an céill mar a tha cùisean an diugh agus a’ fàgail nan co-dhùnaidhean ’s nam freagairtean (ma tha iad ann) aig feadhainn eile.

Air duilleagan 18 agus 19 tha an leabhar a’ sealltainn dà mhap—tha a’ chiad fhear breac le Gàidhlig, mar a bha i aig deireadh na naoidheamh linn diag, bho chrìoch Pheairt chun a’ Bhuta Leódhusaich. Anns an dara map (1951) tha am breacadh air sìoladh air falbh gus nach fhaicear e ach anns na h-iomaill a siar agus anns na h-Eileanan-a- Siar. Ach tha fios againn gur ann mar sin a thachair.

Seallamaid a nise air dà eiseamplair air an taghadh as an dà rannsachadh a dh’ainmich mi. An toiseach anns na ciad-sgoiltean (a’ bhliadhna 1957) agus air a’ chiad chlas so an àireamh ás a’ cheud ( % ) aig an robh a’ Ghàidhlig mar chainnt mhàthaireil.

Siorramachd Earra-ghaidheal 3.3 %
Sirramachd Inbhirnis 15. 9%
Siorramachd Rois 20. 2%

Sin na Siorrachdan gu h-iomlan, ach seallamaid air na h-eileanan anns na Siorrachdan sin far an sùilicheamaid a’ Ghàidhlig a bhith na bu

Eileanan Earra-ghaidheil 19. 1%
Eileanan Inbhirnis 67. 7%
Eileanan Rois 57. 5%

Tha an clàr a tha a’ toirt dhuinn nam figeirean sin cuideachd a toirt dhuinn nam figeirean airson a’ chiad seachd clasaichean, agus tha e a’ cur an céill, anns gach Siorrachd, gu robh barrachd air an t-seachdamh clas aig an robh a’ Ghàidhlig mar chainnt mhàthaireil. A’ cur an céill, ma throgras sibh, gu bheil an àireamh a tha a’ dol do’n sgoil leis a’ Ghàidhlig mar a’ chiad chànain a’ sìor dhol nas lugha a h-uile bliadhna.

Seallamaid a nise air clann nan eileanan (ann an 1959 an turus so), aig an robh Gàidhlig mar a’ chiad chànain, air a’ chiad bhliadhna anns an àrd-sgoil.

Eileanan Earra-ghaidheil 26%
Eileanan Inbhirnis 72%
Eileanan Rois 56%

Tha so a’ dearbhadh a rithist gu bheil an àireamh de chloinn a bha a’ dol do’n sgoil le Gàidhlig mar chainnt mhàthaireil air a bhith a’ sìor dhol an lughad, can bhon bhliadhna 1948 an-uair a rachadh a’ mhór-chuid de’n fheadhainn a bha a’ tòiseachadh anns an àrd-sgoil ann an 1959 do’n sgoil an toiseach aig aois cóig bliadhna.

Chan eil mise ach a’ taghadh eiseamplairean a tha furasda an tuigsinn, agus chan eil anns an fheadhainn so shuas ach, mar gum bitheadh, bun-stéidh nan rannsachaidhean. Ann an clàran eile, tha an leabhar a’ fuasgladh cheistean leithid. “Cia meud leanabh aig an robh athair agus màthair a bha a’ cleachdadh Gàidhlig anns an dachaidh? Cia meud leanamh aig an robh màthair aig an robh Gàidhlig agus athair aig nach robh?” “Cia meud athair agus màthair aig an robh Gàidhlig ach a dh’ ionnsaich Beurla a mhàin do’n chloinn?” Bha 162 dachaidh de’n t-seòrsa mu dheireadh sin ann, no 22% .

Tha aon rud cinnteach. Tha an leabhar so a’ dearbhadh gu bheil suidheachadh na Gàidhlige nas miosa na bha dùil aig móran againn, agus, ma nithear rannsachadh eile de’n aon seòrsa ann an sia no seachd a bhliadhnachan eile, bithidh, a réir choltais, an eachdraidh eagallach buileach.

Tha mi an dòchas gu ruig an leabhar so An Comunn Gàidhealach agus gach aon chomunn eile a tha a’ strì airson beatha na Gàidhlige, agus gun tarraing e iad fhéin agus Comhairlean an Fhoghluim còmhla feuch am bheil leigheas idir air a’ chùis. Air mo shon fhéin dheth, a dh’ aindeoin cho mì-chàileil ’s gu bheil an leabhar ’s na tha aige r’a ràdha, bu mhath leam meal an naidheachd a chur air a’ chomhairle a dheasaich e, airson cho ciùin, sgileil, onarach ’s a chaidh iad mu’n gnothaich.

Ma tha duine déidheil air gréim fhaighinn air an leabhar bithidh sinn toilichte gach cuideachadh a thoirt bho Oifis Gairm.

FIONNLAGH I. MACDHOMHNAILL.