---

[333]

Mar a Theich Sinn as a’ Champa

DOMHNALL IAIN MACDHOMHNAILL (Uibhist-a- deas)

RIAMH bhon chuala sinn gu robh sinn ’gar cur a dh’obair do mhèinn-shalainn bha sinn a’ cur ar cinn ri chéile gun teicheamaid a’ chiad chothrom a gheibheamaid. Ged a bha sinn cinnteach nach toireadh an teicheadh so an taobh a-mach do chrìochan na Gearmailt sinn—cha robh airgead no paipearan-aithnichidh againn—bha sinn cinnteach gu sàbhaladh e dhuinn a dhol a dh’obair trì cheud troigh fo’n talamh ann am mèinn-shalainn Merkers, a’ mhèinn anns an robh roinn mhór de bheairteas òir na Gearmailt an tasgadh aig Hitler.

Bha sinn an déidh ruith air caochladh sheòrsachan obrach roimhe sin, agus ’sann air tilleadh á càmpa-dìoghaltais, neo mar a theireadh iad fhéin Straf-Lagar, a bha sinn, an déidh trì mìosan a dhèanamh airson teicheadh á cuarraidh-chlach.

Bha sinn fortanach a’ chiad latha ràinig sinn Merkers, oir ’sann os cionn an talmhainn a chuireadh a dh’obair sinn, ach bha deagh fhios againn nach b’ fhada gus an cuirte sìos sinn, agus nuair a thachradh sin cha bhiodh an cothrom teichidh idir cho fìor mhath. Dh’obraich sinn a’ chiad latha bho shia uairean sa’ mhadainn gu sia feasgar, agus bha sinn fad an latha a’ gabhail beachd air suidheachadh an àite, agus air gach cothrom a bha fosgailte dhuinn.

Bha Seòras (Geordie Skead)— ’sann á Lìte bha Seòras—airson feuchainn air falbh an latha sin fhéin, ach bha mi fhìn is Uilleam Mac-Thómais—gille mhuinntir Inbhir-Nis—airson leigeil leis an oidhirp gus a’ mhàireach. Bha fortan ’nar fàbhar là-rne-mhàireach cuideachd oir bha ceò gu math trom ann—chan fhaiceadh tu ach beagan shlatan romhad—agus mu chairteal na h-uarach an déidh ar cur an gréim san obair, rinn sinn an comharra ri chéile ’s ghluais sinn a-null air ar socair gu cùl seana charbad chruidh a bha aig làimh. Nuair a fhuair sinn an carbad eadar sinn ’s an geàrd, thug sinn na buinn dhi a-stigh do dh’ uaigneachd a’ cheò agus ann am beagan mhionaidean bha sinn a-stigh sa’ choillidh dhumhail a bha mu astar lethcheud slat bho’n charbad.

Lean sinn oirnn a-stigh na bu doimhne sa’ choillidh agus an ceann uair a thìde shuidh sinn sìos a chur ar comhairle ri chéile feuch gu dé an ath ghluasad a bhiodh ann. Cha bhiodh e sàbhailte siubhal a dhéanamh ri solus an latha— ’se samhradh a bh’ann—agus cho-dhùin sinn gu feitheamaid ri tighinn dubhar na h-oidhcheadh. Cha robh biadh againn ach beagan chocolat, agus mun dàinig am feasgar cha robh sin fhéin againn.

Nuair a chiar an latha mu dheich uairean thog sinn oirnn ’s rinn sinn ar rathad a-mach ás a’ choillidh, a’ seachnadh na rathaidean móra cho math ’s a b’ urrainn dhuinn, ach nuair a thainig marbhan na h-oidhcheadh mhiontraig sinn chun a rathaid mhóir, agus chùm sinn air adhart ag earbsa anns an fhreasdail na bu mhotha na ann an gliocas. Chaidh cùisean leinn gu réidh, agus beagan an déidh ceithir uairean sa’ mhadainn chunnaic sinn baile beag romhainn, stìopal àrd na h-eaglais ’na chomharra-tìre ’na theis-meadhoin, mar as gnàth ann am bailtean beaga dùthchail tir mór na Roinn-Eòrpa.

---

[334]

Bha ’m baile beag ’na chadal, agus mar mheirlich san oidhche ghluais sinn gu fàillidh furachail troimhe, ’s thainig sinn a-mach air an taobh eile dheth gun droch thachartas sam bith. Bha e nis mu chóig uairean, agus bha fios againn gum biodh luchd-obrach a’ tòiseachadh air gluasad agus bha sinn dìreach a’ dol a dh’ fhàgail an rathaid-mhóir nuair a chuala sinn srann aigmotor -bike.Cha robh ùine againn air sinn fhìn fhalach, ’s cha robh ann dhuinn ach leantail oirnn ag earbsa gu saoileadh e nach robh annainn ach triùir dhe na Frangaich shaora. ’Sann a’ tighinn ’nar coinneamh a bha e, agus nuair a bha e dol seachad chunnaic sinn gun sheall e gu geur oirnn le sùil gu math amharasach, ach chùm e air adhart.

Chuir so iongnadh gu leòr oirnn, oir chunnaic sinn rudeigin eile timcheall air anns an dol seachad nach do chòrd ro mhath idir ruinn: b’e sin am bràisde-suaicheantais a bha ann am broilleach na seacaid aige, am bràisde a bha sealltainn có a’ bhuidheann dha robh e. Bha fios is cinnt againn nach robh fàthamas no iochd ri fhaotainn bho fhear sam bith a bha giùlan suaicheantas nan Nazi, agus mar sin chuir e iongnadh oirnn a dhol seachad. Ach cha d’ fhuair sinn cus meòraichidh a dhèanamh air a’ chùis nuair a dh’fhairich sinn fuaim a’ mhotor-bike a’ tilleadh air ais, agus stad mo liagh ri ar taobh.

Dh’fhaighneachd e có sinn, ann an Gearmailt, agus air eagal ’s gu faodadh beagan Beurla bhith aige fhreagair mise ann an Gàidhlig e, ged a thuigeadh ’s a bhruidhneamaid a’ chànan aige-san cha mhór cho math ris fhéin. Thug e oirnn tilleadh air ais a-stigh dh’ an bhaile, ’s e fhéin a’ tighinn gu socair air ar cùl. Bha sinn a’ faicinn nach robh reusan esan a chur an dàrna taobh, ged a bha e furasda gu leòr sin a dhèanamh, o chionn bha sinn a’ faicinn cròidhleagan dhaoine ’na seasamh aig oisein an taobh a’ bhaile bhig mu cheud slat bhuainn. Chuir esan càch ’na faireachadh an toiseach mun do thill e a thoirt na h-aghaidh oirnne. Nuair a ràinig sinn far an robh na daoine eile ’na seasamh, chuir fear mór dubh a’ bhràisde a-stigh do sheòmar-suidhe tigh-òsda sinn, agus thàinig na fearaibh eile a-stigh còmhla ris.

Bha suidheachain is bùird air feadh an t-seòmair, agus shuidh sinne sìos far na dh’ iarr esan oirnn air an dara taobh, agus shuidh càch mu ’r coinneamh air an taobh eile, agus gunna aig gach fear ’ga chumail stuaidhte ruinn.

“An e so a’ chrìoch?” arsa sinne ri chéile. Thuig sinn gu robh an t-àm atharrais-aineolais a chur an dàrna taobh, agus dh’ iarr sinn brath a leigeil a dh’ionnsaigh a’ cheannard-airm a b’ fhaisge. Bha fios againn nan tigeadh saighdear nach robh math dhaibhsan turas a ghabhail ruinn, ach aig an aon àm bha sinn a’ faicinn gu robh sinn ann an làmhan nam fìor Nazis, agus gun dìon an airm Ghearmailtich againn. Ann a faclan eile, bha e soilleir gu leòr dhuinn gu robh sinn ann an cunnart ar beatha.

Chuir an suidheachadh anns an robh sinn geilt gu leòr oirnn, ach cha robh sinn a’ dol a leigeil fhaicinn dhaibhsan gu robh laigse sam bith annainn. Chuala sinn am fear a ghlac sinn a’ bruidhinn air a’ fón ris a’ phoilis, ach bha eagal oirnn gur e fear dhe ’n Ghestapo a thigeadh, ’s mar a milleadh sin a’ chùis, cha dèanadh e co-dhiùbh dad na b’fheàrr i. Dh’ innis sinn gur e prìosanaich Bhreatannach a bh’annainn, agus thug

---

[335] sinn dhà ainm a’ chàmpa ás na theich sinn. Thuirt e gu robh fios aige gur eEnglische Sweinhundena bh’ annainn, agus thainig e nall g’ar n-ionnsaigh le pìos de ròpa ’na làimh. Cheangail e làmhan Sheòrais an toiseach ri chéile air a bheulaibh, agus cheangail e na làmhan agam fhìn ’s aig Uilleam air an alt cheudna. Fad ’s a bha sin a’ dol air adhart, bha càch a’ cumail nan gunnachan cochte ruinn, air eagal ’s gun deanamaid gluasad sam bith gus na bùird a thionndadh orra. Thuirt e ruinn an sin gu robh e dol g’ar ceangal ri cùl càr, agus a’ dol g’ar slaodadh fad an rathaid chun a’ champa.

Cha robh e comasach dhuinne dad a dhèanamh ach éisdeachd ris anns an t-suidheachadh a bh’ann. Thionndaidh e mun cuairt an so le cuip de rubair dùbailte ’na làimh, agus ghabh e dhomh fhìn leatha mu ’n cheann. Bha mi fortanach mo dhà làimh a bhith air mo bheulaibh, ged a bha iad ceangailte, oir rachadh agam air m’ aodann ’s mo shùilean a dhìon o na stràcan. Bha ’chuip a’ lùbadh mu’n cheann ’s mu na cluasan agam, agus air m’fhacal-sa bha na stràcan goirt, ach diog cha do leig mi ás mo bheul, ach a’ cumail mo dhà làimh, ceangailte mar a bhà iad, suas ri m’aodann. Nuair a thug e greis mar sin ormsa, thionndaidh e air Uilleam, a bha ’na shuidhe ri mo thaobh. Tharraing e a’ chiad shràc gun fhios do dh’Uilleam, mun d’fhuair e aodann a gheàrd le a làmhan, agus lùb am pìos dùbailte de cheann na cuipe air uachdar na sùil aige. ’S gann gun creideadh neach mura biodh e ’ga fhaicinn cho luath ’s a dh’ at sùil Uilleim a-mach ás a cheann, agus sruth faladh aisde. Shàbhail e e fhéin air na stràcan eile, ach bha an t-sùil aige ann an droch shuidheachadh.

Nuair a bha a chòir fhéin dhe ’n dochann aig Uilleam, thàinig e gu Seòras. A’ chiad shràc a fhuair Seòras, bhuail e e fhéin ris an ùrlar a’ leigeil air gu robh e ann am paiseanadh. Cha do dh’ obraich sin na bu mhotha, oir dh’ eubh esan air fear de chàch, agus chùm am fear sin Seòras suas air ghruaig gus gum faigheadh esan a chuipeadh mu ’n cheann.

Bha Seòras air a chuid fhéin fhaighinn, agus an Gearmailteach a’ tighinn an dàrna turas a-nall g’am ionnsaigh fhìn, coltas an fhìor mhortair ’na dha shùil, sgian chaol bhiorach an turas so ’na làimh, nuair a dh’fhosgail an dorus agus nochd dà shaighdear á geàrd a’ chàmpa ás na theich shin a-stigh chun an ùrlair. Cha robh sinne riamh roimhe no ’no dhéidh cho taingeil do Dhia dà shaighdear Ghearmailteach fhaicinn ’s a bha sinn anns a’ mhionaid ud. Bha sinn air aithneachadh gur e dóruinn-chràidh a bha gu bhith ann an turas so leis a sgithinn agus nach biodh iochd ri shealltainn.

Dh’ eubh fear dhe na saighdearan dh’ an fhear dhubh e stad gu luath, agus na làmhan againne fhuasgladh. Chaidh so a dhèanamh, agus thionndaidh na saighdearan— ’se oifigeach a bh’ ann a fear dhiubh—air an fhear dhubh an uair sin, agus chaidh a chunnartan innse dha, ann am briathran nach robh faoin, a thaobh turas a ghabhail ri prìosanaich Bhreatannach a bha, air réir laighe-sìos lagh Geneva, fo chùram an airm Ghearmailtich. Bha am fear dubh a’ cumail a-mach riutha nach robh sinn ’nar prìosanaich aon uair ’s gun do theich sinn ás a’ champa ach ’nar saighdearan Breatannach agus ’nar nàmhaid dh’ an Ghearmailt

---

[336] , agus gur ann anns an t-suidheachadh sin a bha sinn nuair a ghlac esan sinn.

Chaidh sinne thoirt air falbh co-dhiùbh, aig na saighdearan, agus thug iad air ais chun a’ chàmpa sinn—a’ mhèinn-shalainn aig Merkers. Cha dug iad a-stigh idir sinn, ach dh’fhàg iad ’nar seasamh a-muigh sinn fo gheàrd, agus an ceann dà uair a thìde dh’ fhalbh iad leinn air ais gu Mühlhausen, am baile ás na dh’fhalbh sinn gu Merkers. Chaidh Uilleam a chur dh’ an ospadal gun dàil. Ged a bha cnapan air na cinn aig an dithis againne uiread ri uighean chearc, bha sinn cho slàn fallain ’s a bha sinn roimhe. Cha do chaill Uilleam fradharc na sùil idir, ach gu robh an t-amharc a’ sealltainn na bu mhotha na an te eile. Mar dhìoghaltas airson teicheadh, thàinig oirnn latha air fhichead a dhèanamh air uisg is aran ann a seòmar beag prìosain, ach chaidh againn air ar puing fhìn a chur an céill— ’se sin, cha do dh’obraich sinn anns a’ mhèinn-shalainn, ’s cha do chuidich sinn oidhirp-chogaidh na Gearmailt.

Ma tha neach sam bith aig a bheil Gàidhlig agus a’ faotainn Gairm, a’ còmhnaidh faisg air Uilleam no air Seòras, bu thoigh leam an aisnis so a bhith air a h-eadartheangachadh dhaibh, ged a tha mi glé chinnteach nach do dhìochuimhnich iad fhathast gnùis a’ Ghearmailtich dhuibh aig a robh a’ chuip.

[Sanas]