An Dudach

ANNA FHRISEAL

THA i an crochadh ’na h-àite àbhaisteach. Agus, gach uair a chì mi i, bheir i gu geur ’nam chuimhne mar a thachair—rud air an cuala sibh iomradh ged nach do thuig sibh brìgh an t-seanachais. Ach bhon a chaochail m’ athair ’s dòcha gu faod mi an sgialachd ìnnse gun dragh a chur air duine sam bith, ged a tha fios is cìnnt agam nach creid a’ mhórchuid mi, na bu mhotha na chreid iad aig an àm.

Bha m’ athair anns a’ mhonadh an là ud a’ cur ribeachan, an-uair a thàinig e a-steach air gu robh rudeigin neo-àbhaisteach mu aodann creige thall mu ’choinneamh. Aig bun na creige bha na drisean agus an raineach a’ fàs cho dùmhail ’s a bha iad riamh, ach, os an cionn, bha sgoltadh anns a’ chreig nach b’ àbhaist a bhith ìnnte. Air éiginn, rinn e a rathad a-steach troimh na drisean is eile, agus a-steach gun deach e do uaimhe àird fharsainn.

An toiseach, cha b’ urrainn dha móran fhaicinn, ach air dha a shùilean fàs cleachdte ris an doilleireachd, nach ann a chunnaic e rud a theab a chur á cochull a chridhe. Bha e an impis teiche le bheatha an-uair a chunnaic e rudeigin eile—dùdach an crochadh aig bial na h-uamha. Gu h-obann chaill e buileach glan an t-eagal a ghabh e roimh na cruthan móra, gach aon air uilinn, a’ spleuchadh air gun ghluasad—iad fhéin ’s an coin phabach mhóra mu ’n casan cho stòlda ris na closaichean fhéin. Ghrad thuig m’ athair gu robh f’ a chomhair fuasgladh na seann sgeòil. Bha an Fhéinn an sud, an suain fo na seann gheasaibh.

Rug m’ athair air an dùdaich! Shéid e aon uair i. Shéid e dà uair i. Ach gun bhuil. Ar leis gu robh tiamhaidheachd is briseadh dùil an déidh nochdadh anns na sùilean móra a bha ’ga dhùr choimhead. Dh’ fhiach e le uile neart aon uair eile, agus, air an treas ionnsaigh thug e buaidh, agus an-uair a lìon fuaim na dùdaich an uamh feuch gach uile chruth ’na dhuine a rithist agus na coin a’ ruith gu sona a-null ’s a-nall.

Thòisich othail ris am b’ fhiach othail a ràdha. Tabhanadh nan con. Na daoine a’ dùmhlachadh timcheall air m’ athair, a’ breith air làimh airsan agus air a chéile, a’ bruidhinn mar nach sguireadh iad a chaoidh, gun sùil ri freagairt.

Bha dithis co-dhiùbh aig nach robh gnothaich mór ris an othail. Air an dara fear, bha coltas gruamach, mì-gheanail, a thug air m’ athair smaoineachadh gum b’ e so Conan, “Aimlisg na Féinne.” Air an fhear eile, bha coltas ùghdarrais shèimh, ’ga chomharrachadh, ar le m’ athair, mar Fhionn fhéin. Agus sin mar a bhà, mar a chaidh a dhearbhadh an-uair a chuir an duine so e fhéin agus a chompanaich an aithne do m’ athair.

Cha do chuir e iongnadh sam bith air m’ athair na coigrich a bhith meirgeach ròcanach ’nan cainnt an toiseach, agus cha b’ fhada, co-dhiùbh, gus an robh na facail a’ ruith gu siùbhlach. Agus ged nach cualas a leithid sud de Ghàidhlig bho chionn mìle bliadhna bha i so-thuigsinn do m’ athair gun spàirn mhór sam bith.

Sin, matà, mar a thàinig thugainne gu Sealladh-cùil aoighean cho annasach agus a bha riamh againn. Cha mhór nach robh mo mhàthair bhochd gun bhial gun teanga air dhi fhaicinn mar a bha an teaghlach air meudachadh. Ach air dhi a bhith tùrail, ìnnleachdach, chaidh aice air dhòigh air choreigin air suipeir fhoghainteach ullachadh. Gu fortanach bha an t-sloc bhuntàta làn, agus ged a bha e follaiseach nach b’ aithne do na coigrich buntàta no tea no iomadh rud eile a fhuair iad againne, ghabh iad ris a h-uile dad mar an tuagh ris an t-samhaich cheart. Bha eadhoin Conan gruamach a’ gabhail air gu robh a h-uile dad r’ a thoil.

An déidh a’ chiad fheasgair ud, cha robh an imcheist bu lugha air mo mhàthair a thaobh na dh’ itheamaid. Cha robh a’ phoit riamh gun na chumadh i de choineanan, no de iasg, no de eòin seilge, agus, air uairibh, sitheann-féidh nach d’ fhuarar le cead an uachdarain tha eagal orm! Agus gu dé an t-iongnadh? Nach b’ ainmeil na sealgairean an Fhéinn riamh gun tighinn air an cuid chon. B’ e na féidh fhéin na creutairean air am b’ eòlaiche iad, oir b’ e na tuirc-allaidh agus na madail-guil air am bu trice am biodh iad an tòir ri ’n ciad làithean.

Leis gu robh tigh cuimseach mór againn cha robh sinn gann de sheòmraichean cadail, ach bu léir nach deanadh na leapaichean feum sam bith do dhaoine cho luirgneach sud, agus b’ fheudar dhaibh cadal air an làr. Bu chùis nàire sin do mo mhàthair gus an do ghabh i thuice fhéin gum bu dual dhaibh cadal air an làr an là a b’ fheàrr a bha iad.

Leis an fhìrinn ìnnse, ré nan ciad oidhcheannan ud, bha an là a’ glasadh mus deachaidh neach fo na cabair againn a chadal air leabaidh no air làr, oir bha na h-uiread r’ a ràdha agus bha ceistean agus freagairtean a’ dol air ais ’s air adhart bho thaobh gu taobh.

Chuir m’ athair tombaca agus uisge-beatha an aithne do na coigrich, agus bu taitneach am faicinn, casan sìnte a-mach, pìob anns gach bial, agus gloinne dheisearach anns gach làimh, air an socair gu buileach glan. Cha robh iad riamh sgìth a dh’ éisdeachd ris a h-uile dad a b’ urrainn dhuinn ìnnse mu na lìnntean eadar an cur fo gheasaibh agus am fuasgladh. A chionn gu robh mu ochd lìnntean diag ann, bha iad cho fad air chùl na naidheachd agus gum bu neònach mura maireadh an aithris iomadh uair dhuinn.

B’ e sinne a bha fo gheasaibh agus sinn ag éisdeachd ri ’n seanachas-san mu na làithean gaisgeil a dh’ aom cho fad air ais. Chuala sinn mu ’n draoidheachd chumhachdaich leis an do chaochladh iad ann am prioba na sùla bho laoich bheòthail an tréine an neairt gu sgoinn mharbhanta. Ach cha d’ fhuair sinn riamh a-mach carson a thachair sin.

Chuala sinn mu’n là oillteil air an tainig, do ’n uamha, an duine nach do shéid an dùdach ach dà uair. Shéid e aon uair agus dh’ fhosgail an sùilean. Shéid e an dara uair agus ghluais iad deiseil gus éirigh cho luath ’s a shéideadh e an treasa srann. Ach, an àite séideadh, nach ann a ghabh e an t-eagal agus a-mach leis ’na dheann a’ fàgail na Féinne air h-uilinn. Dh’ fhàgadh iad mar sin na bu mhiosa na bha iad riamh.

Labhradh Fionn gu tric mu a mhac, Oisean, nach robh còmhla ri càch an-uair a bhuail an tubaist iad. Dh’ ìnnseamaid dha na b’ urrainn dhuinn, eadar mhath is dona, agus tha cuimhne agam cho muladach

Leis na sgialachdan a bha a’ dol, chuireadh seachad na feasgair gu luath, taitneach. Coltach ri m’ athair bha Gàidhlig na Féinne so-thuigsinn do’m mhàthair ’s dhomh fhéin cuideachd. Feumaidh nach eil atharrachadh cho mór anns a’ chainnt ’s a tha anns an litreachas troimh na linntean.

Bhiodh ceòl againn cuideachd. Sheinneadh iad òrain mhóra—feadhainn a b’ aithne dhuinn agus feadhainn nach b’ aithne. Agus bha iad teòma fa leth air cluiche na clàrsaich, agus aig ar céilidhean feasgair rachadh i mun cuairt bho làimh gu làimh. Agus an réidio! Cha leig mi leas ìnnse an t-iongnadh a chuir e orra a’ chiad turus a chuala iad e.

Fad an t-siubhail bha an dùdach an crochadh os cionn an teallaich, le coltas grinn oirre bho chuir mo mhàthair gleansa aisde.

Bha iad ’nan cuideachadh mór do m’athair an obair an earraich a bha air deireadh ri lìnn droch thìde a’ gheamhraidh.

Sin mar a chuir iad seachad an tìde—ag obair ’s a’ sealg fad an là, ’s a’ còmhradh ’s a’ ceòl fad na h-oidhche. An toiseach, co-dhiùbh. Ach chaidh an naidheachd fad is farsainn gu robh creutairean annasach a’ fuireach còmhla ruinn, agus shaoileadh sibh gun do chrom leth an t-saoghail òirnn. Thàinig feadhainn bho ’n Bh.B. C. agus feadhainn bho S.T. V. Thàinig fir naidheachd, fir dhealbh, fir ealain agus fir fanaid. Agus cha robh aon seach aon aca cìnnteach an e cùis mhìorbhuil a bha fo ’n comhair no an robh cuideigin a’ tarraing an coise.

Thainig Fred MacAmhlaidh agus rinneadh “Clàir ás gach Ceàrn” nach cualas riamh a leithid. Ach b’ esan an aon fhear ris an do ghabh iad, oir treun ’s ged a bha ar n-aoighean cha robh iad ach fiata fhathast a-measg choigreach. Mar sin theicheadh iad bho ’n mhór-chuid. Bu bheag orra, gu h-àraidh, luchd togail dhealbh—am beachd, ’s dòcha, gur e draoidheachd air choreigin a bha fa-near dhoibh. Là a bh’ann dh’ fhàs Conan cho searbh de ’n ghnothaich ’s gun do rug e air fear camara agus thilg e e fhéin agus ’inneal do dh’ allt còmhla! Sin mar nach fhaca sibh dealbh dhiubh riamh, ged a bha feadhainn ag ràdha gun do thog iad dealbhannan agus nach tainig iad riamh a-mach.

Thòisich an spòrs an-uair a thòisich na Geamachan thall ’s a-bhos, oir cha robh dad a b’ fheàrr a chòrdadh riutha na bhith a’ faicinn dhaoine móra tomadach a’ ruith ’s a’ leum ’s a’ tilgeil chabar mar a bha iad ri ’n ciad chuimhne fhéin. Thòisich iad fhéin a’ fiachainn. Agus b’ iad fhéin a bha ealanta anns gach seòrsa lùth-chleas. Air mo thaobh-bhòrd tha cuachan agam fhathast a choisinn iad.

Thàinig am foghar, agus, aig toiseach an Dàmhair, am Mòd Nàiseanta. Thàrlas gum b’ ann am Baile-Chaolais, glé dheiseil dhuinn, a chumadh e a’ bhliadhna ud. Leis gu robh an teaghlach againn fhéin ’nar buill de ’n Chomunn Ghaidhealach, bha còir againn air an fhurmailt a thugadh le Pròbhaist Bhaile-Chaolais a fhrithealadh. Ach, gun sinne iarraidh, thugadh cuireadh do ar n-aoighean cuideachd.

Bha iad uile an làn dheise Ghaidhealaich, agus air dhoibh a dhol a-steach do ’n t-seòmar thosdaich a h-uile duine. Agus bu bheag an

Chaidh leigeil leotha a dhol a-steach airson nan comh-fharpaisean, ged nach do chuir iad an ainmean a-steach do ’n oifis, seach gur h-e coigrich a bh’ annta, oir bha daoine a’ gabhail riutha a nise ged nach robh aon duine anns an rìoghachd ach sinn fhéin a bha a’ creidsinn có iad. Rinn iad sguabadh uabhasach an comh-fharpuis an Orain Mhóir agus anns a’ chomh-fharpuis airson òrain nach robh riamh roimhe an clò. Chaidh iad chun nan céilidhean agus chun nan cuirmean, agus chòrd an t-seachdain glan riutha ged a bha e a’ cur iongnaidh orra cho tearc ’s a bhathas a’ cleachdadh na Gàidhlige.

An déidh a’ Mhòid chaidh an ùine seachad gu sìtheil airson greis, ach cha do lean cùisean mar sin fada.

Beag air bheag, bhuail e òirnn gu robh rudeigin ceàrr air ar n-aoighean. Chan eil e furasda a chur an céill gu dé a bh’ ann, ach ’s ann a bha tuar leth-chadalach a’ tighinn orra, tuar eadar-dhealaichte bho ’n bheòthas a bha annta a cheana. Agus, mar a chaidh na làithean seachad, bu tric a gheibheadh a’ chadalachd làmh an uachdair, ionnas agus gun gabhadh iad norrag eadhoin an teas mheadhon ràdha. Thàinig a’ chuis gu aon-cheann beagan roimh ’n Nollaig. Là a bh’ ann, cha do thìll iad o chuairt-seilge. Ach, gus an tàinig an dorchadas, cha robh sinn ro iomagaineach; bha iad eòlach air na monaidhean a nise, agus bha na coin leotha co-dhiùbh.

Ach, air a’ cheann thall, chaidh m’ athair a-mach ’gan iarraidh.

Thug rudeigin air dèanamh air an uamha far an do thachair e an toiseach orra.

Bha iad an sin! Agus na coin aig an casan, dìreach mar a bha iad a’ chiad turus a chunnaic e riamh iad, air an sìneadh a-mach gu socrach an àite a bhith air an uilnean. Bu léir dha gu robh iad air tuiteam, air adhbhar air choreigin, fo na seann gheasaibh a rithist.

Là an déidh là, dh’ fhiach m’ athair ri an ath-bheothachadh leis an dùdaich, ach ged bu léir dha nach robh iad cho trom ’nan cadal ’s a bha iad roimhe, cha deachaidh leis. Mar sin, le cridhe trom, mu dheireadh thall, dhùin e an uamha le clachan móra, ach a’ fàgail beàrna an sud ’s an so troimh an faigheadh a’ ghaoth.

Tha m’ athair a nise marbh, agus chan eil cuimhne aig móran air na “strainnsearan,” mar a theirte riutha, a thàinig uair gu Sealladh-cùil. Ma throgras sibh faodaidh sibh sùil a thoirt air ais air na paipearan a thug iomradh orra aig an àm, cuid dhiubh le fanaid. Ach is ann agamsa a tha an aon dearbhadh. Tha an dùdach an sud fhathast mar a lìomh mo mhàthair i, os cionn an teine, agus, có aige tha fios, ’s dòcha gun séid mi i là de na làithean gun fhios dé a thachras.

[Sanas]