An Oigridh Agus A’ Ghaidhlig

Le IAIN MAC-A- PHEARSAIN

(Dh’ iarr sinn air Mgr. Mac-a- phearsain a bheachdan mu ’n chuspair so a chur an céill. —Fir-deasachaidh.)

THA e dualach ann an cùisean na Gàidhlige gu bheil nithean gu tric air am fàgail an urra ri daoine tha air tighinn gu sean aois no co-dhiù gu aois a’ mheadhon-latha. Tha e dualach cuideachd gum bi urracha-móra na Gàidhlige a’ deanamh tàire air beachdan dhaoine as òige na iad fhéin. Is dona an aithlis air a’ Ghàidhlig gu bheilear a’ cur glas-ghuib air na daoine òga a dh’ fhaodadh móran a bharrachd a dhèanamh air a son na tha iad a’ dèanamh.

Mura bheil bun de fhiasaig ghlais agus sgall gu d’ chùl ort tha cuid a nì tàire ort ma thogas tu do ghuth idir ann an cùisean na Gàidhlige. “Dé ’n t-eòlas a th’ aige-san,” cluinnidh tu, “ ’s gun e ach fichead bliadhna no cóig no deich ar fhichead!” Ach cha chùm sin an òigridh gun am beachdan a bhith aca, agus ’se an call nach eil na beachdan sin a’ tighinn am follais nas trice.

Is ann air an òigridh a tha beatha agus bàs ar cànain an crochadh. Tha e toirt misnich dhuinn a bhith faicinn gu bheil cuid de luchd-stiùiridh an Fhoghluim a’ fosgladh an sùl mu dheireadh thall a thaobh oileanachadh na Gàidhlige. Cha bhi cànan sam bith fallain mura bi e air bilean na h-òigridh agus cha mhotha na sin a bhios an eanchainn ’s an inntinn fallain mur eil iad air an leudachadh anns a’ chànain as dlùithe dhaibh—is e sin cànan na coimhearsnachd ’s chan e cànan na sgoile.

Bu mhath leam beagan smuaintean a chur sìos air beachd na h-òigridh air a’ Ghàidhlig. Faodaidh gum bi na smuaintean sin ladarna, a bharrachd air a bhith dàna, ach mar as ladarna iad ’sann as dòcha iad brag a thoirt air na seiceannan a tha iad a’ lorg.

Anns a’ chiad àite dé beachd na cloinne a tha fhathast anns an sgoil? Mar as trice tha beachdan na cloinne air an stéidheachadh air beachdan nam pàrantan no beachdan a’ mhaighstir-sgoile no beachdan duine sam bith a tha air tighinn gu aois. A dh’ aindeoin sin (no mar thoradh air a sin, ’se as dòcha) chì sinn iad a’ tighinn

Bithidh cuid a chanas, “Si a’ Ghàidhlig as fheàrr leam agus is ’s fheàrr a th’ agam.” Chan eil iad sin cho pailt ’s a bu mhath leinn iad a bhith, ach tha iad ann air a shon sin. Their cuid eile, “Gabhaidh mi Gàidhlig mar chuspair anns an sgoil, ach tha m’ athair ag ràdh gum bithinn cho math ás a h-aonais; gun cuir i bacadh air a’ Bheurla agam, agus gu robh esan air ìre na b’ fheàrr na ’n dubh-chosnadh a thoirt a-mach mura b’ e mar a chùm a’ Ghàidhlig air ais e.” Chan eil a’ bheachd so mar iongnadh. An uair a sheallas tu thugad is bhuat ’s a chì thu bancair gun Ghàidhlig, dotair gun Ghàidhlig, maighstir-sgoile gun Ghàidhlig, tha thu dualach a bhith toirt ort fhéin a chreidsinn gur e cion na Beurla agadsa as coireach nach eil obair mar sud agad. Tha móran anns na h-eileanan a’ creidsinn ma tha Beurla mhath agad gu bheil tuigse agus toinisg agad cuideachd!

Air an fheadhainn a chanas gun cuir a’ Ghàidhlig maill ort tha glé thric taobh eile. Nam bruidhninn-sa Beurla riutha chanadh iad, “A’ ghlaoic bhochd, mar a tha e leis an fhearas-mhóra.”

Cluinnidh tu deòthanach no dhà eile ag ràdh, “My father and mother speak Gaelic but I cannot speak it and I don’t want to learn it” .Chan eil Gàidhlig aca sin idir agus mar as trice chan eil a’ Bheurla aca ròine nas fheàrr na aig càch.

Thachair mi ri móran anns a’ chiad bhuidhinn, a chionn ’s gu bheil a’ Ghàidhlig riatanach fallain fhathast ann an Uibhist-a- tuath, far a bheil mi a’ deanamh oidhirp air teagasg Gàidhlig do chlann sgoile. Thachair mi ri corra dhuine anns an dara buidheann cuideachd. An toiseach chuir e iongnadh orm gum biodh a’ bheachd so aig uiread de ’n t-sluagh, ach a nis ’sann a tha e cur iongnadh orm nach eil barrachd a’ géilleadh do ’n dearbh bharail. Gabh eilean sam bith anns a’ Ghaidhealtachd agus cunntais cia mheud duine le Gàidhlig aig am bheil na h-obraichean ris am bheil daoine a’ coimhead suas, obraichean mar a dh’ ainmich mi cheana. Cha chuir e móran bruaillein ort an cunntais. Chan e gu bheil sinne a’ deanamh tàire air na daoine a tha gleidheadh nan obraichean sin. Tha feadhainn dhiubh cho tuigseach ’s gun dean iad oidhirp air cànan an t-sluaigh ionnsachadh, agus tha feadhainn dhiubh a’ dèanamh barrachd feum do ’n Ghàidhlig na tha a “càirdean” fhéin. Ach tha feadhainn eile ann cuideachd, agus tha e doirbh a thuigsinn carson a leigeas sinn a leas a bhith a’ dèanamh iomlaid ri tir-mór airson an leithid, mur nach biodh daoine

’Se sin cnag na cùise. Ciamar a bheir sinn air eileanaich tilleadh bharr tir-mór gus am beòshlaint a chosnadh anns na h-eileanan, agus gu bhith ’nan deagh eisimpleir do ’n òigridh? Chan eil mi ag ràdh gu bheil cosnadh ann dhaibh uile, no gum bi an cothrom aca gus an tàlantan a bhuileachadh, ach tha fios gu bheil cosnadh ann do mhóran nach gabh an cothrom air. Chan eil e furasda a’ cheist so fhuasgladh, ach nan deanamaid barrachd oidhirp air a fuasgladh bhristeadh e sìos am beachd breòite so gur ann a tha a’ Ghàidhlig a’ cur cas-bhacaidh air duine ann a bhith a’ sireadh a bheòshlaint.

Tha feallsanachd an eileanaich car coltach ri“pragmatism”an Ameireaganaich— “Gus am faic cha chreid”. Cha toir e móran cluaise do fhear a bhios a’ bragadaich air àrd-ùrlar an Glaschu mu chor na Gàidhlige. Tha e nas teòma na sin. Tha fios aige gu bheil am fear sin, a dh’ aindeoin a chuid bòilich, cho déidheil air T.V. ’s air Marks & Spencer ’s nach deanadh e a dhachaidh anns na h-eileanan air rud a chunnaic e riamh. ’Se so call mór na Gàidhlige—an fheadhainn a dh’ fhaodadh a bhith ga brosnachadh aig an taigh a bhun ’s a lorg, a bhith dèanamh an dachaidh anns na bailtean móra, agus iad an sin airson dà adhbhar, cion na deòin agus cion a’ chothroim.

Sin an seòrsa saoghail anns am bheil òigridh nan eileanan ag éirigh suas. Tha fios gu bheil buaidh aige air am barail air an cànan fhéin.

Tha corra bhliadhna o bha beachd neònach eile air a sparradh air an òigridh mus dainig iad gu aois cùisean a bhreithneachadh dhaibh fhéin. Is e sin, gu bheil e mì-nàdurra Gàidhlig a bhruidhinn ann an suidhichidhean àraidh. Tha móran chloinne caran socharach a thaobh Gàidhlig a bhruidhinn ris a’ bhan-sgoilear no ris a’ mhaighstir-sgoile, a chionn gu bheil iad a’ smaoineachadh nach eil e “buileach ceart” sin a dhèanamh. Uair is uair chunnaic mi balach ás an aon sgìr rium nach bruidhneadh facal rium ach Gàidhlig nan tachradh e rium air druim dearg an rathaid mhóir; ach nam bruidhninn Gàidhlig ris anns an sgoil, thuiteadh a shud ’s a shad air ’s bhruidhneadh e rium gu diùid ann am Beurla.

Cha do chuidich na sgoiltean fhéin leis an t-suidheachadh so; ’sann a chuir iad na seachd dunaidh air. An àite bhith leudachadh inntinn an leanaibh troimh a chiad chànan bhatar a’ sparradh na Beurla air gus an robh i a’ sgogadh air.

Ann an teagasg na Gàidhlig mar chuspair bha agus tha e mar chleachdadh a bhith ga meas mar chànan de nach eil air fhàgail ach an cnàimh ’s an craiceann. Is iongantach gu faigh thu fear-teagaisg sgoile anns an Fhraing a’ dèanamh leasan air Daudet agus a’ mìneachadh na Fraingeis ann am Beurla. Is iongantach gu faigh thu móran luchd-teagaisg Gàidhlig a’ dèanamh leasan air Cead Deireannach nam Beann ’s ga mhìneachadh ann an Gàidhlig! Chan eil mi cho cinnteach cuideachd gu bheil luchd-teagaisg nan cànan Ceilteach anns na h-Oilthighean a’ cleachdadh na Gàidhlige cho tric ’s a dh’ fhaodadh iad.

Anns na suidhichidhean sin a bheil e mar iongnadh ged a bhiodh an òigridh a’ deanamh tàire air a’ Ghàidhlig? Ma bhios iad ga cur air chùl anns na h-eileanan ’s motha buileach a leigeas iad leis an t-sruth i an uair a thogas iad orra gu tir-mór. Sgoilearan a dh’ fhàgas Uibhist no Na Hearadh nach bruidhneadh roimhe ach Gàidhlig ri chéile, cha bhi iad bliadhna am Port-righeadh no an Inbhir-Nis an uair nach deanadh iad còmhradh ri chéile ach ann am Beurla. Ma theid iad dh’ an cholaisde no dh’ an oilthigh ’s iongantach gum bruidhinn iad idir facal Gàidhlig ri chéile; agus an uair a thilleas iad chun na dachaidh ’s ann a bhios seòrsa de nàire orra ma thig orra Gàidhlig a bhruidhinn.

Ma tha mi air a bhith cur nan dubhan air na dathan thuige so bu mhath leam a radh gu bheil móran de ’n òigridh glé mheasail air a’ Ghàidhlig. Saoilidh mi gun deanadh iad am barrachd air a son nam faigheadh iad an tuilleadh misnich. Gu mì-fhortanach tha cùisean na Gàidhlig ann an làmhan sheann daoine, no co-dhiù daoine tha seann-fhasanta. Ma tha a’ chànan gus a ceann a thogail feumar barrachd a chur an urra ri daoine òga làmhcharach aig a bheil beachdan cothrom, adhartach. Cia mheud duine fo dheich bliadhna fichead a tha air Comhairle a’ Chomuinn Ghaidhealaich? Ged a bhitheadh iad ann am faigheadh iad móran éisdeachd?

Tha caochladh dhòghannan, saoilidh mi, air an gabhadh an òigridh brosnachadh gu bhith gabhail barrachd ùidh ann an sgrìobhadh agus bruidhinn na Gàidhlig.

A bheil am B.B. C. a’ deanamh na dh’ fhaodadh iad gu bhith leigeil le daoine òga an guth a thogail? Carson nach biodh prógram ann an Gàidhlig coltach riTop of the Formann am Beurla—co-fharpais eadar na sgoiltean anns a bheilear a’ teagasg Gàidhlig? Carson nach biodh deasbadan ann an Gàidhlig eadar Comuinn Ghaidhealaich nan Oilthighean air an craobh-sgaoileadh?

Carson nach eil barrachd cho-fharpaisean aig a’ Mhòd airson

Carson nach cuireadh Comhairlean an Fhoghluim anns a’ Ghaidhealtachd air chois càmpaichean airson sgoilearan (16-18) far am biodh, chan e mhàin fealla-dhà, ach deasbad is òraidean is conaltradh air cùisean a bhuineas do ’n Ghàidhlig? Thatar a’ dèanamh so anns a’ Chuimrigh. Saoil nach gabhadh e dèanamh an Alba cuideachd?

Chan eil an sin ach beagan bheachdan air dòghannan anns am faodamaid an òigridh a phiobrachadh mus tig giorra-shaoghail air a’ Ghàidhlig. Feumaidh sinn ceann an amuill a chumail ri cleachdaidhean an latha anns a bheil sinn beò. Chan eil sin ri radha gu feum sinn nithean luachmhor nan amannan a chaidh seachad a leigeil ris na gaothan. Tha sinn dualach an diugh a bhith leantainn a’ mhóir-shluaigh, co-dhiù, ’sann air slighe cheart no cheàrr a tha iad. Gu cunbhalach tha sinn a’ tréigsinn nan nithean as uaisle air sgàth nithean as suaraiche. Chan e an òigridh fhéin as coireach mas fheàrr leotha Mòrag á Dunbheagain na Mo Nighean Donn á Còrnaig. Dé an còrr a dh’ iarradh tu an uair a bhios an fheadhainn a tha gabhail orra fhéin a bhith strì ás leth na Gàidhlige a’ leigeil ris do ’n t-saoghal mhór an creuchdan agus a’ falach nan nithean as uaisle ’s as prìseile?

Ma tha ath-leasachadh gu bhith air a’ Ghàidhlig ’sann an lùib na h-òigridh a dh’ fheumas e tòiseachadh. Tha iomadach cnap-starra as an rathad. Cha do rinn mise fuasgladh air a h-uile ceist a chuir mi agus cha mhotha thairg mi leigheas airson nan creuchdan. Ach tha mi ’n dòchas gun gluaisear cuideigin eile gus mo bheachdan a theannachadh, no a riabadh ás a chéile anns an ath àireamh de Ghairm.