Cladhach Tobhtaichean Srath Nabhair

Le NIALL MACLEOID (Na Hearadh)

ANN an toiseach an t-samhraidh a chaidh seachad shiubhail sgiobadh de oileanaich a’ chruinneolais bho Oilthigh Ghlaschu gu Srath Nabhair ann an Dùthaich Mhic Aoidh.

Bha dòchas le beagan cladhach eòlas fhaotainn air caithe-beatha na muinntir chòir a chaidh fhuadach bho’n dachaidhean anns an naoidheamh linn deug.

Chan fheumadh fuireach na b’fhaide, oir bha na làraich aig seann bhaile Rosail ri dhol fo choill ann an ùine ghoirid.

Bha iad ann de gach seòrsa, a dhà dheug de nigheanan agus de bhalaich fo chomhairle agus stiùradh an dà dhotair litreachais, an Dotair Horace Fairhurst agus an Dotair Seán O Corcoráin.

Tha làrach baile Rosail air a suidheachadh mu cheithir-deug de mhìltean shìos Srath Nabhair, agus tha an tigh aig Pàdraig Sellar ’na sheasamh fhathast am fianuis a làraich. Ach chan eil sgeul air fhéin.

Tha Rosal uaine fhathast, mar àirigh mhór am meadhon cuan fhraoich. Tha e smaoindeanach air madainn thràth samhraidh a bhith nad sheasamh feadh nan tobhtaichean ’s nan tòrr chlach ann a so, leis a’ ghaoth nad aodann. Tha gaoth làidir a’ séideadh anns an dùthaich so daonnan, gu h-àraid ris a’ chladach chreagach mu thuath, far an deachaidh a’ chuid mhór de shluagh an t-sratha a ghriosad.

Gu h-ìosal fothad tha Abhainn Nabhair, làn de bhradain. Mu cheithir mìle gu deas tha làrach dà bhaile eile, Grum Mór agus Grum Beag, falamh de dhaoine ach le ioma tobhta. Mìle mu thuath de Rosal tha Saghair (Syre) agus an tigh geal aig Pàdraig Sellar.

Ann an Rosal chan eil ceò ri fhaicinn, chan eil guth no gàire ri chluinntinn. An dràsda ’s a rithist éiridh cearc-fhraoich nad fhianuis, agus cluinnear mèil na caora-ghil.

Bha ’m baile fhéin mu thrì fichead àicear de mheudachd, air a dhùnadh a-steach le gàrradh cloiche mu ’n iomall, agus is e sin an aon ghàrradh a tha ri fhaicinn. Chithear na feannagan ann a sin mar a bha iad riamh.

Tha e air aithris gu robh trì-deug de theaghlaichean anns a’ bhaile so, cruinn ’nan trì torran feadh na làraich. Bha e coltach gur h-e àiteachd maille ri maitheas an talamh-a- muigh a bha ’na chaithe-beatha aig a’ mhuinntir so. Bha coltas gur h-e obair tuathanais a bha an so gu léir. Cha robh sgeul air ceàrdach, sgoil, tigh-òsda, air neo muileann. Bha ’n eaglais a b’ fhaisge grunn mhìltean air falbh, ach bha tigh-leughaidh a bh’ aig an Urramach Dòmhnall Sage ri làimh aig Achadh an Eas.

Is e an Dotair Fairhurst a bha an ceann na cuideachd a chladhaich na tobhtaichean. Lorgadh gu robh a’ chuid mhór de na togalaichean ’nan aon tigh fada, le tigh-còmhnaidh anns an aon cheann, agus bàthach anns a’ cheann eile. Dlùth ris an tigh bha sobhal, le oisein chruinn, agus am pàirt eadar gach dhà air neo trì tighean bha àth bheag airson tiormachadh a’ choirce.

Mar bu trice bha làrach an tighe fhada a’ ruith ri bruthach beag leis a’ bhàthaich aig ceann shìos an tighe. Cha robh sgeul air balla-tarsainn eadar an t-àite còmhnaidh ’s a’ bhàthach, agus bha leac-an-teinntein am meadhon an ùrlair le cabhsairean mu thimcheall. Ann an ceann shuas an tighe bha seòmar beag agus dh’ fhaodadh gur h-e so an t-àite cadail. Lean an aon dorus bho meadhon a’ bhalla fhada troimh ’n bhàthaich dh’ an àite chòmhnaidh. Bithidh cuimhne aig cuid mhór anns a’ Ghaidhealtachd fhathast air an t-seòrsa thighean so, gu h-àraid muinntir an taobh an iar.

Ach a nis anns a’ chladhach lorgadh nach robh coltas làidir idir air na ballaichean. Bha dà throigh de chloich ag éirigh bho ’n ùrlar agus an còrr air a thogail le sgrathan. Bha cabair ghobhlach a’ dìreadh bho ’n ùrlar a neartachadh a’ bhalla so airson druim an tighe (a bha air a thughadh) a chumail.

Anns a’ chladhach fhuaradh pìosan beaga de dh’ iarann agus de chnogain criadhadh de fhìor chriadha mhath.

Shaoileadh air coltas lag ballaichean Rosail nach b’ urrainn iad a bhith ’nan seasamh airson ùine mhóir sam bith, agus gur h-e eadhon baile a bh’ ann air ùr thogail. Ach tha e soilleir, aon uair gu robh na tighean falamh, leis na clachan air an cur gu feum ann an tighean eile, gun deigheadh an làrach nach robh air a cladhach gu doimhne mhór sam bith ás an t-sealladh ann an ùine ghoirid.

Cha robh nì ri shealltainn gun deacha teine a chur ri tobhta ann an Rosal, agus tha e coltach gun do dh’ fhalbh an sluagh gu dòigheil anns a’ bhliadhna 1818. Bha so ceithir bliadhna an déidh Sellar a dhroch chliù fhaighinn. Bhitheadh luchd an àite m’ an àm so eòlach air a dhòighean. Ged a bha feadhainn mar Dòmhnall MacLeòid an clachair dligheach airson cur an aghaidh an dol-a- mach so, dh’fheumadh iad sealltainn ri an teaghlaichean.

Bha sgiobadh oileanach fo stiùradh an Dotair O Corcoráin a’ cladhach tigh-fo-thalamh air a’ cheart làrach. Bha so a’ dol air ais ann an aois gu linn an iaruinn, agus air do chàrna a bhith air a lorg ri thaobh chaidh a’ Chrè-Umha-aois a chur ris a’ chàrna. Bha daoine a’ fuireach air Rosal bho chionn ùine fhada. An diugh chan eil anam ann.

Anns an leabhar ùr aig an ùghdar Iain Grimble mu dheidhinn na tìre so tha òran le Ruaraidh MacThómais. Is e so fear de na ruinn:

A Shrath Nabhair ’s a Shrath Chill Donnain,
Is beag an t-iongnadh ged a chinneadh am fraoch àlainn oirbh,
A’ falach nan lotan a dh’ fhàg Pàdraig Sellar ’s a sheòrsa,
Mar a chunnaic mi uair is uair boireannach cràbhaidh
A dh’ fhiosraich dórainn an t-saoghail-sa
Is sìth Dhé ’na sùilean.