---

[383]

An Comunn Gaidhealach—No Comunn Ur?

Le DOMHNALL IAIN MACLEOID (Ard-hàsaig)

MUS téid gu math le duine ann an gnothaich sam bith, feumaidh dearbh-chinnt a bhith aige anns a’ chiad dol-a- mach air ciod dìreach a tha e a’ cur roimhe agus air an dòigh as freagarraiche gu sin a thoirt a-mach. Feumaidh fhios a bhith aige cuideachd air a chomasan fhéin, gus nach cuir e cus roimhe agus nach caill e e fhéin, nas mò, ris a’ chudaige ’s an saoidhean r’ a fhaotainn.

Bidh duine fada nas cùramaiche mu na nithean sin a bhith aige ann an cùis air a bheil a shlàinte no a bheatha fhéin an crochadh. Bu chòir do shluagh a bhith an nì ceudna ma tha a bheatha—chan e a bheatha gu litireil ach a bheatha mar shluagh air leth—an cunnart. Ann an oidhirp sam bith a nithear airson slàinte an t-sluaigh sin, tha feum air an deagh fhaiceall mus cuirear gu droch fheum am beagan neirt a tha air fhàgail ann: ma chaillear an neart sin, chan eil dòchas dha thaobh, oir cha dig ath-bheothachadh a chaoidh ach o ’n taobh a-stigh.

Chan eil àicheadh air gu bheil ar sluagh-ne—na Gaidheil—anns a leithid sin de shuidheachadh, agus gu feum iadsan a tha a’ strì airson a ghleidheadh an deagh fhaiceall: tha feum air ceannard math a stiùireas sinn air a’ chùrs as giorra gu ceann-uidhe a ghabhas ruigheachd.

Tha an Comunn Gaidhealach a’ sìor éigheachd mu an oidhirpean gus a’ Ghàidhlig a bhrosnachadh ’s a chumail beò, ach coma le duine fhoighneachd ciod dìreach a tha iad a’ ciallachadh leis a sin! An e a’ Ghàidhlig fhaighinn air ais do na h-uimhir de na sgoiltean Gaidhealach gach bliadhna, no a neartachadh air a’ Ghaidhealtachd le, can, a bhith a’ cur daoine òga air ais chun na Gaidhealtachd ’nam maighistirean-sgoile (dh’ fhaodadh iad, ’s dòcha, airgead a thairgsinn do dhuine sam bith a dhèanadh sin)?

Cha toir iadsan freagradh sam bith do na ceistean sin; agus chan eil an dòigh-obrach dad nas cneasda. Chan eil galar air a’ Ghaidhealtachd an diugh móran nas miosa na an cleachdadh a tha aig Gaidheil a bhith ag ionnsachadh na Beurla do an cuid-chloinne air chor ’s gu bheil a’ Ghàidhlig, ma ’n duirt iad, “fad-air-ais”: is e an dòigh a

---

[384] tha aig a’ Chomunn air an galar so a bhacadh “ceilidh” a chumail an Glascho, mòd am Peairt, “suaridhe” eile am bad eile, agus òraid mhór aig gach té dhiubh sin mu “sheann-mhaise” na Gàidhlige agus gum bu chòir do dhaoine a bruidheann. Is anns a’ Bheurla a bhios an òraid so mar as trice.

Chan eil an Comunn idir, matà, a’ deanamh an dleasdanas mar phrìomh luchd-brosnachaidh na Gàidhlig. Tha iad ag itealaich ro àrd; chan eil iad air càil cinnteach, rianail a chur rompa fhéin, ceann-uidhe bliadhnail, can, gu ’m faodadh iad fiachainn. Cha mhotha na sin a rinn iad riamh, a réir choltais, sgrùdadh orra fhéin is na tha iad a’ dèanamh gun fhios nach fhaodadh iad dòigh a lorg nas soirbheasaiche na na dòighean a tha aca an dràsda airson an cuid obrach a dhèanamh is a’ Ghàidhlig a neartachadh—dh’ fhaoidte, eadhoin, gur ann a tha na tha iad a’ dèanamh a’ milleadh cùise a chionn ’s gu bheil an òrain ’s an n-eile a’ tàladh meanmna nan Gaidheal, fhad ’s a tha an cànan a’ bàsachadh is an dùthaich air a reubadh.

Mar sin, bu chòir a bhith glé shoilleir cho feumach ’s a tha a’ Ghàidhlig ’s a’ Ghaidhealtachd an diugh air buidheann-stiùiridh air choreigin a chuireas roimhe nithean àraidh agus a nì na nithean sin ann an dòigh chiallach. Oir tha ar cànan, ar litreachas agus ar cleachdaidhean—na trì rudan a chomharraicheas aon shluagh bho fhear eile—air an cur an dìmeas le móran Ghaidheal agus tha sinn am mór-chunnart gum bi sinn air ar slugairt a suas anns an t-sluagh mhór Shasunnach a dh’aithghearr.

Tha an Comunn Gaidhealach mar nach biodh iad a’ faicinn dòchas sam bith air ar son, agus is ann a tha na céilidhean ’s na h-òrain ud aca rudeigin mar an ìocshlaint a bheirear do dhuine a tha a’ bàsachadh—tha i a’ toirt mionaidean faochaidh dha ’s a’ greasadh na crìche.

Ach chan eil a’ chùis idir buileach cho dorcha sin, oir tha a’ chànan lùthmhor, làn-brìgh fhathast an àitean, agus tha litreachas a’ tighinn am follais (bu mhì-nàdurrach mura bitheadh ’s a’ chànan idir beò), tha na nithean air an robh meas aig na Gaidheil o shean (mar fialaidheachd is ceartas) fhathast measail: tha beagan beothachaidh san t-sluagh fhathast, agus bu mhath leam ruith air dhà no trì de nithean a shaoileas mi a ghabhas dèanamh, agus a bu mhath a dhèanamh gus an rong so altram ’s a mheudachadh.

Tha feum, thuirt mi, air ceannard—air “buidheann-stiùiridh, ”aig am bheil an deagh fhios an dà chuid air laigse is air neart na Gàidhlige; a tha deònach air sgrùdadh a dhèanamh air na h-adhbhair

---

[385] airson staid ar cànain, oir, an uair a gheibh iad sin a-mach, bidh fios aca dé as freagarraiche a dhèanamh gus a cuideachadh. Is ann air a’ phong sin as motha coire a’ Chomuinn Ghaidhealaich oir cha do dh’ fhiach iad riamh domhainn a-steach dh’ an chùis; chan eil iad ach a’ bearradh is a’ dèanamh brèagha duille na craoibhe gun ghuth nach bi i a chaoidh fallain gu ’n cuir iad talamh m’ a freumhaichean ’s m’ a bun.

Is e sin a’ chiad rud—buidheann fhaighinn a rannsaicheas a-mach dé a dh’ fhàg a’ Ghàidhlig mar a thà i: an e na sgoiltean, an e nach robh Bìoball Gàidhlig aig an Eaglais gus an ochdamh linn deug, an e gun do chuidich iad sin is iomadh adhbhar eile gus toirt air na Gaidheil am misneachd a chall annta fhéin ’s na bhuineas dhaibh.

Is e an dara nì, a dhèanamh cinnteach gu bheil comas aig a’ Chomunn so atharraichean a dhèanamh ann an iomadh àite. Bu mhath leam buidheann, no comunn, fhaicinn ris an éisdeadh Bàrd na Sgoile, na h-Eaglaisean, Comunn nan Croitearan agus am B.B. C. An uair sin, nan dèanadh iad a-mach gur e, can, cur-fàs na Gaidhealtachd a bu mhò coir airson an suidheachadh anns a bheil a’ Ghàidhlig, dh’ fhaodadh iad Comunn nan Croitearan a bhrosnachadh gus daoine òga a tharraing air ais do na croitean le duaisean-airgid, dh’ fhaodadh iad ionnsaighean a thoirt air luchd na Pàrlamaid mu dheidhinn so, air a’ Bh.B. C. gu T.V. is réidio cheart a thoirt do ’n Ghaidhealtachd airson a dèanamh càil-mhor do dhaoine òga; dh’ fhaodadh iad fiachainn r’ a shealltainn do chuid de na h-Eaglaisean gu bheil an dòighean ’s an riaghailtean ro-chruaidh an diugh do fheadhainn a bhlais air subhailcean“affluent society, ”far nach eil smachd sam bith air a chur air òigridh.

Dh’ fhaodadh duine iomadh feasgar a chur seachad ag àireamh na rudan a dh’ fhaodadh buidheann de ’n t-seòrsa so a dhèanamh an uair a nithear a-mach, an toiseach, dé a chaidh ceàrr anns an toiseach. Ach tha so cinnteach: nach eil a dh’ fheitheamh air a’ Ghàidhlig ach am bàs mur a dèanar oidhirp gus a leithid so de bhuidheann a chur air chois.

A thaobh cùl, cha ruigeadh a leas dùil a bhith ri airgead o ’n Phàrlamaid ann an Lunnainn agus saoilidh mi gu feumadh an Comunn so earbsa á coibhneas daoine saidhbhir aig a bheil ùidh anns a’ Ghàidhlig. Tha an Comunn Gaidhealach a’ deanamh an gnothaich air an deagh chuid airgid a sgioblachadh, ach ma thà ’sann le mòdan is céilidhean air a bheil blas na Beurla glé làidir agus is neònach leam nan tigeadh na h-uimhir chon a’ Mhòid Nàiseanta fhéin nam b’ e fìor-

---

[386] cheòl Gaidhealach agus breitheamhan-ciùil Gaidhealach a bhiodh aca.

Chuir Iain A. Mac-a- Phearsain, á Uibhist, a bheachdan fhéin air staid na Gàidhlige sìos ann an Gairm an earraich—dh’ ainmich e dòigh no dhà air am faoidteadh a’ Ghàidhlig a neartachadh air a’ Ghaidhealtachd fhéin. Tha feadhainn eile, cuideachd, air a bhith a’ deanamh so o chionn ghoirid, ach chan eil duine toirt misneachd sam bith do na daoine so mura bheil luchd Gairm fhéin—agus chan eil a leithid de sheasamh aig Gairm fhéin an diugh ann an latha anns a bheil cho beag de dh’ ùidh aig daoine ann an litreachas Gàidhlig. Is ann airson sin, matà, a bu mhath leamsa buidheann fhaicinn le ùghdarras is comasan—buidheann nàiseanta mar a tha an Eirinn, can—airson gach misneachd is cuideachadh a thoirt do dhaoine mar Mac-a- Phearsain is luchd Gairm. Chumadh an Comunn so rompa fhéin is roimh a luchd-cuideachaidh an aon cheann-uidhe so: a’ Ghàidhlig a neartachadh leis na beag is beag( ’s chan e a deanamh brèagha airson nan Gall mar tha an Comunn Gaidhealach a’ deanamh).

Chan e nach eil cuid ann an diugh a chanas riut nach eil ann ach amaideas a bhith a’ strì airson na Gàidhlige co-dhiù—gum buin i do ’n tigh-dhubh ’s do ’n teagaisg Chalvineach, ’s an uair a theid iad sin seachad, nach cluinnear an còrr tuilleadh mu dheidhinn na Gàidhlige. Tha cuid eile a chanas, le Profeasair Swann, nach eil ann ach gòraiche a bhith a’ strì ri cleachdaidhean is cànan phobull a chumail gun mheasgadh ’na chéile agus a dhol ’nan aonan. Tha e glé shoilleir nach eil anns a’ chainnt sin ach beachdan an t-sluaigh mhóir, bhragail Shasunnaich leis am bu mhath gach pobull eile a chur fo sgéith fhéin—ach, an déidh sin, éisdidh Gaidheil riu. Bha an Gaidheal riamh buailteach air e fhéin fhaireachdainn suarach is amaideach an coimeas ris an t-Sasunnach (cha do chuidich Compton Mackenzie leis a so) agus chan eil so air a dhearbhadh cho cinnteach le rud sam bith ’s a tha e leis an sgalartaich a bhios air muinntir a’ Chomuinn Ghaidhealaich air àrd-chlàirean nam bailtean móra—iad ag agairt buadhan na Gàidhlige ’s nan Gaidheal. Ma chuirear buidheann a chaoidh air chois de ’n t-seòrsa a dh’ ainmich mi, is dòcha gun tig iad chun a’ cho-dhunaidh so an uair a chì Gaidheil gu bheil iad cho math an iomadh dòigh, mar phobull, ris na Goill, agus gum faod duine a bhith tuigseach, foghluimte gun fhacal Beurla, is dòcha nach bi iad cho deònach air leigeil le an cànan féin a dhol bàs cho luath. Chan e dìth neirt sam bith a thaobh na cànain fhéin is coireach ach dìth misneachd a luchd-bruidhne.