---

[431]

An Sgeilp Leabhraichean

An Dubh is an Gorm, le Iain Mac a’ Ghobhainn (Roinn nan Cananan Ceilteach Oilthigh Obair-Dheadhain. 10/-).

“Tha an samhradh ann ’s an t-adhar gorm. Chan eil an saoghal dubh an còmhnaidh. Cha bhiodh e nàdurrach.”

Gu bho chionn ghoirid cha robh sgeulachd ghoirid anns a’ Ghàidhlig. Bha gun teagamh sgeulachdan ann agus bha cuid dhiubh goirid, ach ’s math tha fhios nach e sin a tha mi ri ciallachadh. Bha iad sgrìobhte mar a dh’ innseadh bodach seanchas ris an teine, seanchas cho fada is cho toinnte ri siaman. Bha iad air an calcadh le gnathasan-cainnte airson “blas” a thoirt orra—dé bha coltach ri “phìob ’na phluic” neo “anail ’na uchd” gu sin a dhèanamh? Bheireadh so beagan de bhlas na ceothaidh orra, ach glé bheag de dhreach litreachais.

Chan ann le gnathasan-cainnte—neoclichés—a bheothaichear an sgeulachd-ghoirid an Gàidhlig, ach le rosg cruaidh glan nach bi an urra ri dad airson a bhrìgh is a bhòidhchead ach a neart fhéin. Chan ann le seanchasan-siamain a dh’ùraichear am modh-sgrìobhaidh so ach le bhith a’ cur shuidhichidhean fo chomhair an leughadair airson gum faic e dha fhéin gu dé tha ri tachairt. Chan e innseadh an t-seanchais a th’ aig an ùghdair ri dhèanamh, ach an gnìomhadh, an suidheachadh a thoirt beò do ’n leughadair.

Tha an sgeulachd-ghoirid fìor mhath gu toirt a-mach suidhichidhean anns a bheil daoine air an toirt còmhladh, agus am buntanas a tha eatorra a shealltainn, ri beothachadh, ri bàsachadh, neo gun ghluasad. ’Se so cridhe sgeulachdan-goirid Mhic a’ Ghobhainn. Ann am Bùrn is Aran tha Iain mu choinneamh a’ Ghearmailtich, an coigreach a’ coinneachadh a mhàthar, am balach air bialaibh athar, an duine dubh còmhla ris a’ chaillich—dithis is dithis air an toirt còmhladh, agus an leughadair ri faicinn dha fhéin—troimh rosg ghlan—gu dé tha ri tachairt.

Thàinig Bùrn is Aran a-mach o chionn trì bliadhna, agus a nis tha Mac a’ Ghobhainn air sgrìobhadh An Dubh is an Gorm, leabhar anns a bheil fichead sgeulachd-ghoirid ann an Gàidhlig. Chan eil duine[432]

---

[433] ris na chòrd a chiad leabhar nach fhaigh an tuilleadh tlachd ás an fhear ùr.

Ged a shaoileadh fear-leughaidh gu bheil na sgeulachdan-goirid so glé sgapte—falbh bho Adhamh gu Napóleon, bho Mhac an t-Srònaich gu Abraham—tha iad ann a seagh uile glé fhaisg do chéile. Chan eil e gu diofar dé an t-àm no an tìr anns an suidhich Mac a’ Ghobhainn an sgeulachd—an linn Eden neo ar linn fhìn, an Israeil neo an eileanan maola na Gàidhlig— ’sann ri inntinn an duine a tha a ghnothaich. Seach gur ann, tha tìm, anns na sgeulachdan so—an àite a bhith ’na strianaig dhìrich—ri tionntadh ’s ri cur char-a- mhuiltein, toirt ceum air ais neo sinnteig air adhart. Chan eil cuimhne neo mac-meanmhainn ceanghailte ris an “an dràsda” ach ri falbh air ais ’s air adhart gun sgur.

Chì sinn san sgeulachd An cuan ’s na Faoileagan, Napóleon ’na shuidhe anns a’ chladach an Elba, ri coimhead ann an cop na mara blàr mór Waterloo a rithist, agus an t-sàmhchadas agus an dìomhanas ga chur ás a chiall. Nam biodh fiù aon duine aige a thuigeadh na chanadh e—bu mhath leis bruidhinn eadhoin ris an truaghan ud Wellington. Inntinn Napóleon.

Tha feadhainn as fheàrr de na sgeulachdan—mar Am Maor agus An Solus Ur—air a bhith ann an Gairm mu thràth, ach ’s math is fhiach iad a leughadh a rithist. Chan eil càil a sgrìobhas Mac a’ Ghobhainn nach lìrig an tuilleadh brìgh ás déidh an dara neo an trìtheamh leughaidh. Agus tha trì-deug de na sgeulachdan nach robh an clò roimhe.

An dùil a bheil ministear Gàidhlig ann a leughas Abraham is Isaac aon uair anns an eaglais an àite an t-Seann Tiomnaidh? “Chan eil mi a’ tuigsinn,” ars Abraham ris fhéin, “Carson a chaidh a thoirt dhomh?” Chaidh e air chrith le feirg.

Dh’ fhairich e sgian ’na phòcaid. Chaith e seachdain ga geurachadh. Neo Adhamh agus Eubha: “Tha mi ag iarraidh an ubhail,” ars ise. ’S sheall e rithe. Bha ainglean dorcha ’na sùilean, ’s thòisich e dol air chrith mar chraoibh an stoirm. Loisg e ann an teine a sùilean. Chunnaic e i a’ cur duilleagan nan craobhan timcheall oirre mar cheò ghorm timcheall na gréine.

Tha nimh eagalach anns A’ Chòmhradh, far a bheil ministear ri briseadh sìos balach òg a th’ air leabaidh a bhàis. Aig an deireadh chan eil air fhàgail ach an leabhar fuar dubh, nach blàthaich fiù teas na gréine. Tha alt anns an sgeulachd-ghoirid so cho math ’s a tha anns an leabhar. Tha i so glé cheanghailte ris An Dubh is an Gorm,

---

[434] an sgeulachd as fhaide a th’ anns an leabhar. Cha deach a leithid a sgrìobhadh ann an Gàidhlig chun a so. Chan eil innte ach litrichean. Trì litrichean deug a tha balach Gaidhealach ri cur dhachaidh ás an oilthigh—litrichean a tha sealltainn mar a tha e ri gluasad air falbh, le tìde, bho shean dhòighean na dachaidh, ifrinn is an dubh, agus ri faighinn sealladh air saoghal ùr, saoghal gorm. Tha an cuspair agus am modh-sgrìobhaidh an so ionmholta. Bithidh an cuspair dlùth ris gach duine a tha ri faicinn mar a tha saoghal nan eileanan ri caochladh. An òigridh ri tighinn a-mach ás an dubh do ’n ghorm.

Bu chòir danns a bhith anns an t-saoghal. Tha sin ceart, nach eil?
Bu chòir gorm a bhith anns an t-saoghal, ged a tha dubh ann cuideachd.
Bu chòir samhradh a bhith anns an t-saoghal a chùl air a’ gheamhradh.

Aig an deireadh, nuair a chaidh aige air briseadh nam bannan gu léir—am bann bho dheireadh, “dé chanadh daoine aig an tigh” —chan eil e an urra ri duine airson faicinn agus faireachdainn an t-saoghail:

Chan ann bho Homer no bho mhinistear ach bhuam fhìn is bho Fhionnghal—an litir so.
Bithibh beò, bithibh beò, chun an fhìor-dheiridh. Ur mac gaolach Coinneach.

Tha an cumadh ùr so ri dol air falbh bho ’n sgeulachd-ghoirid, agus ’sann a tha An Dubh is an Gorm mar sgeulachd, nas fhaisg air dòigh-sgrìobhaidh ás an tigeadh nobhal. An dùil? Ann anNew Saltire, àireamh 7, tha an sgeulachd so air a leudachadh am Beurla fo ’n ainmThe Black and the Red.Chan eil rùm an so gu sealltainn ris an dealachadh a tha eadar na dhà.

Ach bu mhath leam beagan a ràdh mu fheadhainn eile de na sgeulachdan. Tha aon neo dhà ann a b’fheàrr leam nach robh idir ann. Dé tha An Léine agus Sgrìobhadh air a’ Bhalla a’ dèanamh anns an taghadh so? Tha Jenkins is Marlowe ri toirt a char cus ás an leughadair—chan fhiach breab aig an deireadh, a tha dha do chur chun an toisich a rithist. Cha robh dorradas sam bith orm nuair a chaidh tigh a’ Bhan-Shoisgeulaiche ’na theine, oir bha i fhéin agus a seanchas car tinn. Thug Anns a’ Bhùrn toiseachPincher Martin ’nam chuimhne, ach ’se sin fhéin uireas. ’N ann bho Golding a thainig Am Prìosanach cuideachd? Cha do thuig mi an fhàinne ghorm—càil ach gorm! —ach bha e rudeigin coltach riFree Fall. Bithidh thu gàireachdainn ri so a Mhic a’ Ghobhainn mar a bha am peantair Aig a’ Chloich Chuimhne: ’S iomadh smuain a thug an luchd-sgrùdaidh ás an inntinnean

---

[435] airson sin a mhìneachadh do ’n t-sluagh (ma bha dragh air bith acasan) ach cha robh aon aca ceart. Rinn e gàire beag eile.

Chan fheumar gun iomradh a thoirt air Na h-Iùdhaich—sgeulachd thaitneach agus ghorm. Dùil aig na h-Iùdhaich gun robh iad ri faighinn a-mach ás a’ Ghearmailt ’s ri falbh gu Ameireagaidh neo Póland. Ann an tigh mór brèagha chuir iad dhiabh an aodach airson a nighe fhéin, ’s bha na boireannaich a’ sealltainn ri chéile air làr marbail, cuid le eu-dòchas is cuid le àrdan nuair a thàinig an gas. Ach dé mu dheidhinn na fir?

Tha so an dàrna leabhar sgeulachdan-goirid aig Mac a’ Ghobhainn, agus chan eil gin aig duine eile. Tha cunnart an cois so, ma leanas e, gu saoilear nach eil dòigh-sgrìobhaidh air sgeulachd-ghoirid ach mar a tha Mac a’ Ghobhainn ga sgrìobhadh. Tha An Dubh is an Gorm aonaranach leis fhéin, agus mar as motha a thig am follais de sgeulachdan-goirid a bhios eadar-dhealaichte ris, ’sann as taitnich a bhios e tilleadh air ais thuige a rithist. Leugh thus e; tha e sgaiteach.

FIONNLAGH MACLEOID.