TURAS DO ’N FHITHEACH
Le IAIN MAC A’ GHOBHAINN
ANN am bliadhn’ eile bithidh mi marbh ’s chan eil mi tuigsinn sin. Tha bliadhn’ agam gu ionnsachadh.
Dh’ innis an dotair dhomh e, is e an rud as éibhinn a th’ ann gur e dotair a th’ annam fhìn.
Bha fhios agam gu robh mi dol a bhàsachadh ’s aig a’ cheart àm cha robh fhios agam, bha mi ga fhalachd orm fhìn. Thànaig fallas a-mach air mo chorp nuair a dh’ innis iad dhomh e aig an ospadal.
Aithnichidh mi Burke cuideachd. ’S iomadh duine a chuir mi fhìn thuige-san. Bha na h-X- rays aige ’na làimh an uair a thànaig e steach. Chunnaic mi banaltrum le còta geal a’ gabhail seachad. Dh’ fhosgail i dorus ’s dhùin i e ás a dhéidh.
“Eil toit agad?” arsa Burke, ’s dh’ aithnich mi an uair sin dé bha e dol a ràdh.
Sheall mi mach air an uinneig. Bha ’n t-uisge a’ tuiteam air Glaschu ’s bha na tighean ’s na sràidean dubh is salach.
“Tha mi duilich” arsa Burke, a’ sealltainn rium gu geur.
“Thoir dhomh iad,” arsa mise ris.
Sheall mi ri na h-X- rays. ’Sann a bha iad coltach ri faileasan tìrean céin. Chuir mi sìos air a’ bhòrd iad.
Cha robh fhios agam dé theirinn.
“Eil thu dol dhachaidh a-nochd?” arsa Burke mu dheireadh.
Tha an dithis againn dà fhichead bliadhn’ a dh’ aois. Bha sinn anns an aon oilthigh.
“Tha,” arsa mise. Dh’ éirich mi.
“Tapadh leat,” thubhairt mi ris.
Thug e sùil orm.
“Tha mi duilich,” ars esan. “Eil thu cinnteach gu bheil thu dol dhachaidh? Dh’ fhaodadh tu fuireachd. Bhiodh Moira glé thoilicht . . . .
Rug mi air làimh air.
“Mar sin leat an dràsd,” thubhairt mi ris. Bha sgàthan air a bhalla ’s chunnaic mi m’ aodann ann. Bha e geal le iongnadh. Bha boinneagan fallais air mo bhilean.
Thionndaidh mi aig an dorus mar gum bithinn airson rudeigin a radh ach cha b’ urrainn dhomh smaoineachadh air càil.
Anns a’ mhionaid dh’ fhosgail mi an dorus ’s dhùin mi e, a’ smaoineachadh air Burke le seòrsa de bhith.
Choisich mi null gu mo charbaid a bha ’na sheasamh a-measg móran charbaidean eile. Dh’ fheuch mi ris an doras fhosgladh ach bha e glaist ’s chuir so cais orm. Thug mi na h-iuchraichean ás mo phòcaid ’s dh’ fhosgail mi an dorus ach bha mo làmh air chrith. Cha do chuir mi orm mo chòta ged a bha uisge trom ann. Dhùin mi ’n dorus le garbh bhuille ’s shuidh mi, a’ coimhead an uisge, toilicht ann an dòigh cho fliuch ’s a bha an latha.
Timcheall orm bha Glaschu, làn bùirn is dorchadais.
Thionndaidh mi mo cheann ’s chunna mi gu robh na soluis air a dhol air anns an ospadal.
Dh’ fhalbh mi anns a’ charbaid ’s lean mi orm troimh ’n uisge. Bha mi airson Glaschu fhàgail air mo chùlaibh. Bha mi ’g iarraidh a dhol dhachaidh gu P— mar bheathach aig a bheil sannt am bàs fhaighinn ’na àite fhéin.
Thàinig e steach orm ’s mi dol cho luath troimh ’n oidhche nach biodh diofar ann ged a dh’ éireadh rud dhomh: ach a dh’ aindeoin sin bha mi faicilleach. Bha soluis a’ brùchdadh a-mach ás an dorchadas ’s bha iad a’ cur eagal orm. Air gach taobh dhiom, bha fhios agam gu robh na beanntan suidhichte anns an dorchadas.
Smaoinich mi air an turas mu dheireadh a bha mi ’n Glaschu le Sheila ’s an dithis nighean, ’s mar a chaidh sinn do ’n tigh-ainmhidhean ’s an tigh-chluich. Cheannaich Sheila ad ùr. Chuimhnich mi air na h-iasgan a bhios ag ith a chéile, ’s iad a’ gluasad sìos is suas anns an amar uisge—aon anns gach té. ’S bha leóghann cuideachd ag ithe pìos mór feòla ’s na daoine ga choimhead ’s e a’ grunnsgal ’s a’ tionndadh a cheann bho thaobh gu taobh mar chù buidhe. Dé bha iad air dèanamh nam biodh e air leum a thoirt troimh na crainn-tarsainn?
Mu mo choinneamh, bha na soluis a’ boillsgeadh mar shùilean an leóghainn a-mach ás an dorchadas.
’S bha mi ’g radh rium fhìn gu robh mi toilicht nach tanaig Sheila còmhla rium ’s nach robh a’ chlann anns an rùm an uair a dh’ innis Burke a’ naidheachd ud dhomh. ’Se seana-leóghann a bh’ annam a nis.
Troimh an dorchadas ’s an uisge lean mi orm, mìle an déidh mìle is mo smaointean air an rathad a bha cho fada is cho dubh.
Mu dheireadh rànaig mi an tigh is stad mi ’n carbad. Dìreach an
Chuala mi ceòl a’ tighinn ás an tigh—ceòl chlàr no réidio. ’Se Angela a bhiodh ag éisdeachd ri sin. ’S aig a’ cheart àm, bha an tigh a’ coimhead dìomhair mar gum b’ann air reul eile a bha e. Dh’ fhosgail mi ’n dorus ’s chaidh mi steach do ’n t-solus
* * * * *
Tha greiseag bho ’n oidhch ud. Shuidh mi aig mo bhiadh ’s thug mi mach mo ghibhtean—leabhar airson Doris is clàr airson Angela.
Bha Sheila sàmhach gus an deach a’ chlann do ’n leabaidh.
An déidh sin, shuidh sinn ris an teine ach gun sheall mi airson mionaid ris an leabhar-òrdachaidh airson latha-na-mhàireach. “Dé thubhairt iad riut?” arsa ise mu dheireadh.
Cha robh mi air móran bhreugan innse dhi a riamh, ’s bha sinn pòsd airson seachd bliadhna deug. Chunna mi an teine a’ soillseadh a h-aodainn thana fo ’n fhalt mhil-dhathte, agus smaoinich mi air an àm aig na choinnich mi rithe an toiseach.
Bha ise dol a thoirt a-mach na dotaireachd cuideachd ach phòs sinn nuair a bha i air a bhith aon bliadhna anns an oilthigh.
Cha b’ urrainn dhomh an fhìrinn innse dhi.
“Tha mi ceart gu leòr,” arsa mise rithe.
“Eil thu cinnteach?” ars ise.
“Tha,” fhreagair mi. “Tha mi cinnteach.”
Ach, aig a’ cheart àm, bha mi smaoineachadh. Ann am bliadhna eile cha bhi mi ’na mo shuidhe ris an teine-sa agus, a dh’ aindeoin sin, cha b’ urrainn dhomh a chreidsinn.
Ann am bliadhna eile, chan fhaicinn i tuilleadh, ’s chuir so iongnadh orm.
Smaoinich mi air sgeulachdan a leugh mi mu dhaoine mar mise, mar a thogadh iad an cuid airgid ’s mar a dh’ fhalbhadh iad air feadh an t-saoghail ’s mar a chaitheadh iad e ag òl ’s a’ falbh le boireannaich.
Cha b’ urrainn dhòmhsa sin a dhèanamh. Is smaoinich mi cuideachd air an t-seòrsa beatha a bh’ agam—obair chruaidh airson bliadhnachan, pòsadh, gun mionaid agam dhomh fhéin, a’ smaoineachadh gum bithinn a’ slànachadh dhaoine fad mo bheatha, ’s aig an deireadh gun ceannaichinn tigh mór ’s gu faighinn saorsa.
’S air an aobhar sin cha do smaoinich mi ach air a’ bhàs a’ tighinn air daoine eile, cha b’ ann orm fhìn.
Cha robh mi deànamh móran leughaidh na bu mhotha: cha robh tìd agam.
Is shuidh mi ga coimhead, is ann mu dheireadh a bha mi smaoineachadh gu robh lasraichean an teine ag ithe a h-aodainn.
Thànaig e steach orm cuideachd gu robh uairean a bha mi sgìth dhith (mar a bha i cho toilicht a bhi stigh gun sgur, anns a’ bhlàths) ach a dh’aindeoin sin bha mi ga coimhead an oidhch ud mar gum b’ ann airson a’ chiad uair.
Chuala mi uaireadair a’ bualadh, an t-uaireadair a fhuair mi bho m’ athair a bha marbh.
“Tiugainn do ’n leabaidh,” thubhairt mi mu dheireadh.
“Eil thu airson Iomradh an Réidio a chluinntinn?” dh’ fhaighnich i.
“Chan eil,” fhreagair mi, ’s sheall i rium airson mionaid.
Ach cha bhiodh càil anns an iomradh ach muirtean is bàis is cogaidhean, ged a chleachd mi a bhith ’g éisdeachd ris, ’s chaidh sinn do ’n leabaidh.
Chunna mi a h-aodann ciallach anns a’ sgàthan ’s theab mo chridhe briseadh, a’ smaoineachadh cho truagh is a tha ar faireachdainnean.
’S dh’ fhaodadh i bhith beò bliadhnachan ás mo dhéidh-sa.
* * * * * *
Nuair a dh’ éirich mi anns a’ mhadainn ’s a bha mi gam nighe fhìn choinnich mi ri m’ aodann anns a’ sgàthan. Bha e mar reul àraid ann an adhar céin.
A bheil mi dol a bhàsachadh? thubhairt mi rium fhìn. Cha b’ urrainn dhomh a thuigsinn.
Smaoinich mi air beathaichean a’ bàsachadh ’s air daoine, ach gum bàsaichinn—mi fhìn—cha b’ urrainn dhomh so a thuigsinn. Thubhairt m’ athair rium gu robh am bàs nàdurrach ach ’sann a bha e mar tholl a’ fosgladh anns an talamh. Bha cù agam nuair a bha mi beag is bhàsaich e. ’S bha mi smaoineachadh airson làithean móra an déidh sin gu robh an cù a’ sealltainn suas troimh tholl anns an dorchadas.
Chuir mi mo làmh air an sgàthan: bha e daingeann gu leòr. Smaoinich mi air sgàthan an spioraid is mi fhìn ’nam spiorad.
Cha robh e ceart gum bàsaicheadh daoine—cha b’ urrainn do ’n inntinn greimeachadh air.
Chaidh mi air ais do ’n rùm. Bha Doris ’na suidhe aig a’ bhòrd. Thubhairt i “Madainn mhath, athair,” ’s sheall i sìos a rithist do a rìoghachd fhéin.
Am bàsaicheadh ise cuideachd?
An ann airson so a bha i fàs suas, a’ dol do ’n sgoil, a’ pòsadh, ’s a’ faighinn clann.
“Eil rannsachadh agaibh an diugh?” arsa mise rithe.
“Chan eil, ach tha danns againn a-nochd.” (Bha i feuchainn ri bhi coltach ri Angela.)
“Bithidh tu ’g iarraidh airgid a réisd,” arsa mise rithe ’s mi cur mo làimh ’na mo phòcaid.
Nach iomadh turas a chuireas sinn ar làmh ’nar pòcaidean an uair bu chòir dhuinn a bhith toirt seachad beagan dhinn fhéin?
Sheall Sheila rium ach thug mi leth-chrun do Dhoris.
An uair a thug mi dhi an leth-chrun bha mi smaoineachadh cuideachd gun tigeadh latha nach fhaigheadh i airgead bhuam idir. Ciamar a bhiodh iad beò? Ba dà mhìle nota agam anns a’ bhanc ’s bha mi fo urras airson dà mhìle eile. Cha robh sin uabhasach mór.
Dé thachradh dhaibh uile? Theab mi innse dhaibh dé bha dol a thachairt ach cha robh mi airson pian a thoirt thuca mar a’ sgian a bha agam ’nam làimh.
Is bha mi smaoineachadh: Dé their iad an uair a bhàsaicheas mi? Am faic iad an dorchadas airson a’ chiad uair?
Agus thànaig e steach orm cuideachd, cha b’ ann airson a’ chiad uair: Bu chòir dhut a bhith air barrachd cùraim a ghabhail ort fhéin.
Ach bha e ro fhadalach a nis. Thànaig deòirean àmhghair gu mo shùilean ’s thionndaidh mi air falbh.
Thòisich mi ’g ithe mo bhracaisd ’s ged nach robh an t-acras orm ghabh mi mo bhiadh cho math ’s a b’ urrainn dhomh.
Am b’ urrainn Doris an sgoil a leantainn? Airson Angela, cha robh dragh aice-se dh’ an sgoil.
Bu chòir dhomh innse dhaibh. Ach cha dubhairt mi smid. Nam bithinn air facal a ràdh bhithinn air bàsachadh anns a’ mhionaid ud fhéin. An e sin bu choireach nach robh mi airson innse dhaibh?
Bha gach nì timcheall orm a’ coimhead cho ùr is cho fad ás, an anart-bùird, amarmalade, na h-uaighean. A-mach air an uinneig chithinn am muir.
“Eil sibh a’ dol a-mach air an sgoth-luingeanach Di-sathuirn?” arsa Doris.
“Tha,” fhreagair mi gun smaoineachadh.
“Tha ’n geamhradh a’ tighinn a nis,” arsa Sheila gun a ceann a thogail bho ’n phàipeir.
[28]B’ e deireadh an fhoghair a bh’ ann, ’s na duilleagan a’ tuiteam bho na craobhan.
Cha robh Angela air éirigh fhathast. Chan éireadh i chun a’ mhionaid mu dheireadh.
Có b’ fheàrr aca—Doris a bha mac-meanmnach ’s an còmhnaidh a’ leughadh, no Angela a bha aighearach, beothail, miannach air dannsan.
Doris a bha àrd bàn no Angela a bha ìosal dubh.
Dh’ òl mi mo thea ’s chuir mi sìos mo chupan. Thanaig Angela ’na ruith sìos a’ staidhre. Phòg i mi air a’ bhathais, shlaod i mach cathair ’s thòisich i cur ìm air pìos. Bha i cadalach fhathast.
Dh’ éirich mi bho ’n bhòrd.
“Eil thu dol sìos,” arsa Sheila. “Cuir ort do stoc.”
Chuir mi orm i.
Bha mi toilicht faighinn a-mach ás an tigh. Bha miann agam a bhith ’nam aonar. Nach robh sin iongantach?
’Sann a bha iad ga mo dheanamh sgìth.
Bha mi mar fhear-siubhail neo-shocrach a bha airson tigh is tìr fhàgail.
’Sann a bha iad mar chlann mìltean air falbh ann am bocsa gloinne leotha fhéin.
Bha mi air mo lìonadh le seòrsa de uamhaltas nuair a thanaig so a-steach orm, ’s a dh’ fhosgail ’s a dhùin mi an dorus.
Air a thaobh muigh chaidh mi air chrith, ’s chuir mi mo làmhan air a’ bhalla. Bha iad làn fallais.
Dh’ fhuirich mi greiseag, ag éisdeachd mar gum bithinn airson faighinn a-mach dé bha iad ag radh mu mo dheidhinn ach cha chuala mi càil.
Is smaoinich mi: Cha do phòg mi Sheila. Mothaichidh i gu bheil rudeigin ceàrr. Ach bha e ro fhadalach a nis.
* * * * * *
Tha e iongantach mar a thòisich mi a’ sgrìobhadh. Cha do chleachd mi a bhith a’ sgrìobhadh càil ach riaghailtean-leighis. Ach a nis ’sann a tha mi mar ùghdair no bàrd no rudeigin neònach mar sin.
Tha mi a’ sgrìobhadh gach oidhche ’s chan fhaigh mi air sgur. Na h-ìomhaighean a tha a’ tighinn gum’ inntinn!
Dé chanadh m’ athair na faiceadh e mi? Bhàsaich esan leis a’ Bhìoball ’na làimh ach air mo shon-sa ’se mo sgrìobhaidhean fhéin a th’ agam.
Cha do sheall mi ris a’ Bhìoball fhathast. Nach eil sin iongantach!
Nuair a bha m’ athair a’ bàsachadh cha robh mi a’ tuigsinn dé bha tachairt. Ann an dòigh . . . . Ach chan eil math sin a radh.
Bhàsaich e aig cóig uairean sa’ mhadainn, a meadhon a’ gheamhraidh. Cha robh solus ann an tigh sam bith ach an tigh againn fhìn. Bha e ’na laighe air a leabaidh, le fheusaig mhóir fhada. Cha mhór gu faigheadh e air anail a tharraing.
Bha e a’ sealltainn rium ach chan eil fhios dé bha e fiachainn ri radh. ’S bhàsaich e ann am mionaid.
An aon mhionaid bha e beò ’s an ath mhionaid bha e marbh.
Ach ’s cinnteach gur e an t-aon duine a bh’ ann.
Agus cha tànaig a bhàs air ais thugam gus an diugh. Chaidh e sìos troimh tholl ’nam inntinn.
Ach aon rud—airson aon uair ’na bheatha chuir e mach a làmh thugam ’s bha mi ga teannachadh mar gum bithinn a’ faighinn neart bhuaipe.
Mise!
B’ e sud deireadh na sgeòil.
Agus tha mi a nis a’ sgrìobhadh—càil sam bith a thig do m’ inntinn.
Tha iad ag ràdh gum bi na Caitligich a’ tarraing neart á aidmheil. Sin a tha mise a’ deanamh.
Chan eil mi a’ toirt spéis do dhòigh-labhairt: ’sann a tha mi a’ bruidhinn, ’s an làmpa a’ dòrtadh an t-soluis timcheall orm.
Tha mo shùil a’ leantainn mo làimh a meadhon an t-soluis mar chorp beò anns an spiorad, no anns an anam.
Timcheall orm tha ballaichean gorma.
’S chan fhaigh mi air sgur a sgrìobhadh. Dh’ fhuirichinn an so gu madainn mura biodh Sheila ach chan urrainn dhomh sin a dheanamh.
’Se so tha cur a’ chais orm, gu bheil i cur bacadh orm, ’na mo sgrìobhadh.
Tha cuimhn’ agam air a’ mhadainn ud. Bha fichead euslan a’ feitheamh orm. Chaidh mi steach do ’n rùm ’s shuidh mi air a’ chathair. An déidh sin dh’ éirich mi ’s chuir mi ’n teine air.
Thionndaidh mi a’ chathair bho thaobh gu taobh airson ùine mhóir.
“Faodaidh iad feitheamh” arsa mise rium fhìn. Cha robh mi airson an leigheas!
Nuair a dh’ aithnich mi sin dh’ éirich mi gu grad, ’s dh’ éigh mi air a’ chiad duine.
’Se Maighstir Scott a bh’ ann. Bha e ’g iarraidh cungaidh-leighis airson fuachd. “Chan urrainn dhomh mo leabaidh a thoirt orm,” ars esan. “Chan eil mo bhean gu math.” Thug mi dhà an rud a bha e ’g iarraidh ’s thubhairt e. “Tapadh leibh” mar fhear a bha mi a’ sàbhaladh bho ’n bhàs. ’Sann a bha e mar sheanaileir? Dh’ fhalbh e gu socair le a aid dhuibh ’s a sgàilean-uisge dubh.
Shuidh mi sìos airson mionaid, ’s dh’ éigh mi rithist. Bha iad ’nan suidhe—gach duin’ aca—a’ sealltainn sìos ris an làr, mar gum b’ ann air grunnd na mara bha iad.
’Se Bana-mhaighstir White a thanaig a rithist. Bha i air an t-seachdamh leanabh—boireannach beag seargte.
Bha mo làmhan mar mhaidean air a gualainn.
Cha robh fhios dé bha i sùileachadh bho ’n leanabh-sa. Cha robh móran feum anns a’ chòrr.
Dh’ éirich seòrsa de dh’ fhearg annam. Gun smaoineachadh thubhairt mi:
“Nach eil seisear gu leòr?”
Sheall i rium ach mu dheireadh ’se a thubhairt i:
“Tha fhios aig an dotair dé tha ceart”.
Bha i dìreach mar fhiadh ag amharc troimh uisge.
Cha do chuir i truas sam bith orm.
’Sann shaoil mi gur e òinseach a bh’ innte.
Thug mi riaghailtean-leighis do gach aon aca ’s dh’ fhalbh iad glé thoilicht.
Nam biodh fhios aca co ris a bha iad coltach, caistealan air an cuairteachadh le euslaint.
Nuair a dh’ fhalbh iad, shuidh mi ris an teine. Bha pàipearan agam ri lìonadh ach cha do bhean mi dhaibh.
Bha mi smaoineachadh gu robh làithean mo dhotaireachd seachad, ach bha fhios agam gu leanainn orm chun an deiridh.
Nach biodh e àraid nam bàsaichinn ’s mi a’ fiachainn ri cuideigin eile a leigheas.
Rinn mi gàire thioram ’s chaidh mi dhachaidh, a’ fàgail nam pàipearan air mo chùlaibh.
Di-Sathuirn chaidh sinn a-mach air an sgoth-luingeanach, an ceathrar againn. Bha grunn sgothan eile air a’ bhàgh.
’Sann a bha iad coltach ri trì-cheannagan á Euclid, ’s iad a’ falbh air feadh na mara. An dràsda ’s a rithist chluinneadh duine fuaim gunna.
[32]B’ e sud a’ chiad latha a chaill mi mi fhìn.
Dh’ éighinn ri Doris: “Thoir an aire air na ròpaichean. Dé tha thu dèanamh?”
Cha robh alt aice-se air na gnothaichean ud ’s chithinn a h-aodann a’ fàs dearg.
Thubhairt Sheila rium: “Dé tha thu fiachainn ri dhèanamh? An ann a’ fiachainn ri cur ás dhuinn a tha thu?” Chan eil fhios nach ann cuideachd. Tha cuimhn’ agam uaireigin leughadh mu ’n Phlàigh Mhóir ann an leabhar Defoe. Dh’ innis e anns an leabhar sin mar a bha daoine leis a’ phlàigh a’ pògadh daoine air nach robh i airson a toirt dhaibh-san cuideachd. Sin mar a bha mise.
Bha mi mar dhiabhal anns a’ ghaoith ’s anns an uisge. ’S an sgoth ag aomadh anns a’ bhùrn. Bha Angela ag éigheachd le toileachas is culaidh-bhrosnachaidh ’s a falt air chrith anns a’ ghaoith.
“Bourgeoisie” dh’ éighinn ris an dithis eile. B’ ann a shaoileadh duine gur ann a bha mi ás mo chiall, agus theagamh gu robh mi sin. Bha mi fiachainn ri mi fhìn a dhìochuimhneachadh.
’Sann mar sud, tha mi cinnteach, a bhios na bàird mhóra ’s an fheadhainn a bhios a’ deanamh ceòl. Tha iad a’ togail sgàil-uisge an aghaidh a’ bhàis.
Mar as motha bha na suallaichean ’sann a b’ fheàrr leam e. Bha mi slaodadh ròpaichean ’s a’ seatadh na siùil, ’s cha robh cuimhn’ agam orm fhìn. Bha mi ann a meadhon ceòl is éigheachd na mara.
Bha mi fhìn ag éigheachd ris a’ mhuir ’s na soithichean a’ gabhail seachad.
Cha b’ e Euclid a bh’ air bòrd co-dhiù, bha sin cinnteach.
Agus, ann an dòigh àraid, bha mi làn pròis is neo-chùraim mar nach biodh dragh agam.
Dé ged a dheigheadh gach duin’ againn fodha. Nach biodh e cho math, an àite a bhith beò airson fichead bliadhna gun aobhar sam bith.
Chunna mi a’ ghrian mu m’ choinneamh mar Dhia a’ gàireachdainn. Ach a dh’ aindeoin sin nuair a thàinig sgoth faisg orm dh’ éigh mi: “Amadain, dé tha thu smaoineachadh tha thu dèanamh?”
’S an déidh sin bha mi na bu shàmhaiche.
Nuair a chuir sinn an sgoth air tìr, bha iad uile sàmhach ach Angela. Thàinig i suas ri mo thaobh fad na tìde, a falt a’ sruthadh anns a’ ghaoith. Ach bha Doris mar gum b’ ann ’na crùban le aodann geal.
Choisich mi suas thuice ’s chur mi mo ghàirdean timcheall oirre. Dh’ fhairich mi i a’ dol air chrith.
Cha dubhairt a màthair smid.
Chaidh sinn a-steach do chafe airson cofaidh. Bha an TV air, ’s chunna mi na faileasan a’ gabhail seachad am meadhon latha.
Dh’ òl sinn ar cofaidh. Thanaig fear-a- chafe a-null a bhruidhinn rium. Bha e deanamh móran airgid, agus dh’ fhairich mi rithist an aon phròis, a’ smaoineachadh mar a thigeadh an luchd-seilbh gu léir a bhruidhinn rium.
Bha mi àrd anns a’ bhaile—duine beartach.
Dheanadh daoine fàbharan air mo shon. An dotair!
Agus, ann a mionaid, bha mo bheul mar gum b’ ann làn de shalchair ’s chunna mi a’ chrèadh anns a’ chofaidh.
Dh’ éirich mi ’s chaidh sinn a-mach. Cha mhór gun bhruidhinn mi ris.
Chaidh sinn dhachaidh anns an t-solus chruaidh, an dithis nighean a’ coiseachd air thoiseach oirnn, ’s mi fhìn is Sheila còmhla ri chéile.
“Dé tha ceàrr?” ars ise.
“Ceàrr? Chan eil càil,” fhreagair mi.
’Sann a bha mi smaoineachadh air làithean ar n-òige ach aig a’ cheart àm bha a h-aodann gorm is dearg anns an t-solus mar gum biodh comharraidhean a’ phlàigh oirre.
’S mar sin dh’ fhalbh sinn còmhla ri chéile anns a’ phurpur ’s a’ bhuidhe ’s a’ ghorm.
Bha mi smaoineachadh air fear a thubhairt rium uaireigin nam biodh e dol a bhàsachadh gun deigheadh e air bòrd bàta ’s gu leanadh e air a-mach do ’n Atlantic. An dùil an robh e creidsinn gun deanadh e sin?
No an e facail a bha ruith air.
Nuair a rànaig sinn an tigh bha mi toilicht. Shuath mi anns an dorus le mo làmhan. ’Se mo dhorus fhìn a bh’ ann co-dhiù.
Agus shuidh mi sìos aig mo bhiadh cho socair ri càil.
* * * * * *
Chan eil càil air a shon ach gun smaoineachadh air! Ach chan urrainn dhomh gun sin a dhèanamh. Seall air na beathaichean, chan eil iadsan a’ smaoineachadh air a’ bhàs!
Chan eil iad beò anns an aon seòrsa saoghal ruinne.
Tha deoch no biadh no fasgadh aig ceann gach rathaid dhaibhsan ach air ar son-ne chan eil ann ach dorchadas.
Mar cholbhan Hercules!
Chan eil mi a’ deanamh càil ach leughadh. Tha an dotaireachd air a dhol a Hiort. Bithidh mi ’na mo shuidhe a’ leughadh nuair a bu chòir dhomh a bhith dotaireachd.
’S cha do chleachd mi a bhith leughadh.
Ach a nis . . . . Tha na h-euslain gam fhàgail mar radain a’ fàgail soithich. Tha iad a’ faireachdainn rudeigin?
Chan eil fhios nach eil mi a’ fàgail Sheila.
Tha feusag a’ fàs orm mar a dh’ fhàs air m’ athair.
Cha bhi mi leughadh nam pàipearan no ag éisdeachd ri naidheachdan. Chan eil mi airson duine a thighinn a shealltainn orm. ’S fheàrr leam a bhith ’nam aonar.
’Se jazz an aon rud a chuireas seachad an tìde dhomh.
Jazz! Bithidh mi a’ cluiche clàran Angela ’s mi ’na mo laighe air an leabaidh. Ella Fitzgerald ’s an còrr! Iad a’ gàireachdainn a-measg an cuid seinn!
’S mise ag éisdeachd riutha, seach gu bheil beatha annta. Nach eil sin iongantach!
Tha mi a’ deoghal beatha bhuapa.
Le m’ fheusaig is mo chlàran is Angela!
’S air an oidhch’ a’ sgrìobhadh mar leóghann briste ann an uaimh.
Sin mise.
Cha toir an inntinn fada sinn.
* * * * * *
Bha a’ chailleach a’ bàsachadh nuair a chaidh mi steach le mo mhàileid. Bha a nighean a’ ruith an sud ’s an so air feadh an tighe, mar chearc ás a ciall.
Bha a nighean deich air fhichead ’s a màthair tri fichead ’s a cóig deug.
Bha a nighean a’ rànail nuair a chaidh mi steach, mar leanabh. Chrath i a ceann mar fhiadh ann am bùrn ’s thubhairt i: “Tha mi duilich.”
Chaidh mi steach do ’n rùm bheag. Bha gach nì òrdaichte, dreasair le sgàthan, is bòrd beag le leabhraichean diadhaidh air. ’S a màthair ’na laighe anns a leabaidh.
Buille a-mach ás an adhar! Stroke! Bha a beul fosgailte mar bheul éisg am broinn nam ballaichean ud, le na sìtheanan pàipeir. Dh’ fhàg mi i ’s chuir mi fón do ’n ospadal a dh’ iarraidh anambulance.
Bha a nighean airson rudeigin a dhèanamh. Rinn i bùrn teth
Ann an greiseag rinn i tea.
“Am bi i beò?” ars ise mu dheireadh.
Sheall mi rithe. Cha robh fios aice dé dhèanadh i. ’Sann a bha i mar Bedivere ann an sgeulachd Rìgh Artair, a chunnaic mi ann an leabhar sgoile Doris.
“Chan eil fhios agam,” arsa mise. Ach bha i glé bhriagha le sgàile timcheall air a solus.
’S bha a saoghal a’ tighinn gu a cheann. Bha am prìosan a’ fosgladh ’s cha robh fios aice càit an deigheadh i.
Dh’ òl mi beagan tea. Nuair a bha mi ga òl, thanaig anambulance ’s dithis luchd-iomchair.
Chuir iad a’ chailleach air an t-seid-iomchair. ’S cha do dh’ fhosgail i a sùilean ged a chaidh a nighean ri taobh.
Dh’ fhalbh iad a-mach leatha mar gum biodh iad a’ falbh le seòmar-aodaich. Bha a nighean a’ cur oirre a h-aodach—còta is ad dhearg.
Thionndaidh i aig an dorus is gun fhios dhomh chuir mi mo làmhan timcheall oirre.
Phòg sinn a chéile mar dà ainmhidh. Agus gun smid a radh dh’ fhalbh i mach. Chaidh mi sìos na staidhrichean ás a déidh. Bha fhios agam nach fhaicinn i tuilleadh, ach cha robh nàire orm.
Chunna mi i a’ dìreadh ’s a’ dol a-steach do ’nambulance ’s chaidh mi do m’ charbaid. Thug anambulancesgriach mhór— ’s chaidh mi dhachaidh am meadhon na sgriach.
* * * * * *
Tha e nas dorra dhomh a nis a bhith ag éirigh anns a’ mhadainn.
Air latha na Sàbaid bithidh mi fuireachd innte gu reugan, a’ leughadh leabhar an déidh leabhair.
A dh’ aithghearr tha mi smaoineachadh nach bi mi a’ leughadh idir ach a’ suidhe ris an teine mar chloich.
Chan eil mi a’ sgrìobhadh uimhir a nis.
Ann am mìos eile bithidh an t-earrach againn. Bithidh mi smaoineachadh air “nid nan eòin”, ’s na h-uighean teth.
’S air a’ ghréin ’s air an t-solus.
Ach chan eil agam mu ’n t-solus. Bithidh e a’ cur dragh orm, mar a bhios Angela a nis.
’Sann ri Doris a bhios mi bruidhinn a nis.
Cha robh fhios agam air móran mu dheidhinn mo chloinn. Cha
Tha eagal orm air mo shon fhìn.
* * * * * *
B’ e an dé a’ chiad latha de ’n earrach—latha briagha tioram gorm, ’s na clachan cho geal, clachan na Màirt ’s a’ ghaoth a’ ruith tarsainn orra.
Dh’ fhalbh mi anns a’ mhadainn ’s choisich mi na mìltean. Thanaig mi gu abhainn ’s chunna mi m’ fhaileas ann ri taobh faileasan nan craobhan. Bha gach nì cho ciùin.
Chunna mi fiadh no dhà air na beanntan.
Chunna mi feòrag a’ dìreadh craoibh.
Is tonnagan a’ dìreadh ás na fèithean.
Bha iad tioram ùr a’ sgiathadh mur gum b’ ann aig ionnsachadh a bha iad.
Is cat-fiadhaich aon uair air creig. Chùm mi air falbh bhuaithe.
Is an t-adhar cho gorm, cho gorm.
Fad an latha sin lean mi orm ’s chan fhaca mi duine, aon duine, mar gum b’ ann an rìoghachd inntinn a bha mi.
Mu dheireadh shuidh mi air stoc craoibh ri taobh abhainn, ’s mi coimhead a’ bhùirn a’ gabhail seachad.
Shuidh mi an sin fad dà uair a thìde, a’ coimhead m’ fhaileas a-measg nan clachan, ’s éisg bheaga a’ gabhail seachad.
Chan eil mi smaoineachadh gu sgrìobh mi an còrr.
Tha an leabhar ri dhùnadh. Tha am bùrn a’ tighinn thairis.
Chunna mi anns a’ bhùrn aodann m’ athar ’s e a’ coimhead suas rium gun fiamh air bith.
An déidh sin chunna mi aodann Sheila is eagal innte, aodann Doris le eagal cuideachd, is aodann Angela gun eagal.
Sheall mi riutha mar nach aithnichinn iad.
Leis an fhìrinn innse cha robh fhios agam air móran mu ’n deidhinn.
Chaidh faileas fithich seachad anns a’ bhùrn ’s sheall mi suas.
Bha a chorp a’ lasadh anns a’ ghréin, ’s e cho slaodach ’s cho cùramach mar Maighstir Scott le a sgàil-uisge.
Thog mi mo làmh ris a spiorad an latha ’s na gréin, ’s ghabh e seachad.
’Sann a bha e mar pheann a’ sgrìobhadh air an adhar.
An déidh ùine mhóir chaidh mi dhachaidh.
| title | Turas do’n Fhitheach |
| writers | Ian Crichton Smith |
| internal date | 1963.0 |
| display date | 1963 |
| publication date | 1963 |
| level | |
| reference template | Iain Mac A’ Ghobhainn in Gairm 45 %p |
| parent text | Gairm 45 |