FAIRE UR A’ NOCHDADH

(Earrann air a bheil dreach na h-oige—fo iuil Cairistìona Dick)

Co Aig Tha Fios

Le L.M. D.

“An tainig am pàipear fhathast?”

“Tha e air a’ bhòrd, ”arsa Màiri.

Shocraich mi mi fhéin gu taingeil ri taobh an teine. Bha latha trioblaideach air a bhith agam anns an stéisean—mur robh iad a’ goid chàraichean bha na ceàrdanan aig amhaichean a chéile no rud air choreigin.

Lìon is las mi mo phìob is dh’ fhosgail mi mo phàipear aig “Na Bàis” —fìor chomharra na h-aoise:

MacDonald: Cha b’ aithne dhomh idir e.

MacNaughton: Piuthar Iain Alasdair. ’S iomadh oidhchc mhath a bha agam fhéin is Iain sna Terries nar n-òige.

MacPhaidir: Archie, dearly beloved son of James MacPhaidir, accidentally drowned Friday, 13th September, 1963. Sadly missed. Rhunahaoine, Inver, Ross-shire.

Uill! Uill! Uill! Dearly beloved–Sadly missed. Nach math a nì an dealachadh an duine.

Am foghar so chaidh? ’Sann dìreach. Bha mi air mo chòta chur orm is mi dol a dhèanamh dhachaidh an déidh bhith anmoch a’ cur crìoch air rud dhà a bha dhith airson na cùirte an ath latha. Bha an sàirgeant ga shocrachadh fhéin air cùl an desc airson na h-oidhche is am pàipear-naidheachd aige am falach fo ’n leabhar-latha. Leig am fón brag. Thog an sàirgeant air a shocair e.

“Inspector—Mac Ghilleathain. Rhunahaoine. Tha fear ás a’ bhaile a dhìth is thatar de ’n bharail gun deach a bhàthadh. Tha rud no dhà a’ cur dragh air Mac GhillEathain.” Thug an sàirgeant sùil orm. Gonadh air Mac GhillEathain is a dhraghannan.

“Can ris gum bi sinn shuas cho luath ’s a theid againn air.”

Thubhairt an sàirgeant facal no dhà dha ’n fón is leig e ás a làimh e.

“Bitheadh càr deis ann an deich mionaidean is fiach am faigh thu cupa tea is gréim air choreigin dhomh.”

Bha mi ag amharas gur ann a bha fiamh a’ ghàire air aodann. Seadh bithidh fios aig do dhà chluais air an ath-turas a chì mi pàipear am falach agad.

Ann an ceann na h-uarach bha sinn anns an Rubha, baile beag mu mhìle duine. Bha duine an sud ’s an so sna dorsan a dh’ aindeoin cho anmoch ’s a bha i. Thachair sinn air Mac GhillEathain aig meadhoin a’ bhaile.

“Uill ’ille, dé tha cur riut?”

Thòisich Mac GhillEathain ’na dheann is bha e furasd aithneachadh air gun robh e toilichte a bhith caoideas a’ chùis.

“Thainig fios aig deich mionaidean gu deich ag ràdh gun robhar an dùil gun deach Earchaidh Ruadh a mhilleadh a-muigh aig an Sgeir Dhuibh. Rinn mi air a’ chladach ’a bha Ruairidh Bàn an sin gun sgòd air—e fhéin is fear no dhà eile còmhla ris. Thubhairt e rium gun robh e fhéin is Earchaidh san tigh-sheinnse fad na h-oidhche is nuair a

dhùin e gun do ghabh iad cuairt a chur crìoch air leth-bhotal a bh’ aig Earchaidh ’na phòca. Bha a’ ghealach a’ deàrrsadh air an t-seann sgreagach a chaidh air an sgeir an uiridh. Chuir Earchaidh geall ris nach deanadh e dheth snàmh chun na sgeir. Is e bha air a a’ chùis gun do chuir iad le chéile dhiubh gach sgòd a bh’ orra is mach a ghabh iad. Chan fhaca Ruairidh sealladh tuilleadh air Earchaidh mas fìos a sgeul.”

“Seadh. Uill carson nach do chuir thu fios a-staigh san dòigh àbhaisteach— ’s cha bhitheadh an còrr air a’ chùis, an àite a dhol gam tharraing-sa dha ’n àite so aig an àm so a dh’ oidhche?”

Arsa MacGhillEathain gu socair—

“Bha lorgan dithis a’ dol chun na mara is lorgan dithis a’ tighinn an àirde ach gun robh aon aca pìos an taobh shìos de ’n àite far an do dh’ fhàg iad an aodach.”

“O,” arsa mi fhéin, is gun a’ chùis a’ tighinn da ’m réir idir, idir, “thoireamaid sùil air na lorgan annasach so.”

“Cha ghabh sin dèanamh, ”ars esan, “tha pìos math lìonaidh oirre a nis. Tha na lorgan air an cur fodha.”

“Uh, is dòcha gur e cuid de na bha bhos nuair ràinig thu fhéin a rinn na lorgan sin.”

“Tha iad a’ cleachdadh rudeigin mu ’n casan anns an àite so,” ars esan air a shocair.

“Ma dh’ fhaoidte gur e fear-siubhail ga bhlianadh fhéin feasgar a bh’ ann.”

“Thomhais mi na lorgan. Bha na fheadhainn a b’fhaide shìos air an aon mheudachd ri cuid de ’n fheadhainn dlùth air an aodach.”

“O! Càit eil Ruairidh Bàn an dràsda?”

“Charc mi e.”

“Dé tha thu cur ás a leth?”

“Misg, a-sìth, taisbeanadh neo-laghail. Nì sin an gnothach an dràsda.”

“Uill,” arsa mis’, “chan eil móran a ghabhas dèanamh a-nochd tuilleadh. Na can an còrr mu na lorgan an dràsda. Cruinnich an t-aodach sin is thoir leat e. Ma dh’ fhaoidte gur ann a bhios Earchaidh còir air an tigh am màireach.”

Sa’ mhadainn ghabh mi fhéin is Mac GhillEathain cuairt chun an tigh-òsd’ is ás a sin chun na tràghad. Nuair ràinig sinn shìos An Rubha chuir mi ceist no dhà air.

“Dé seòrsa duine a bh’ ann?” Chan eil fhiosam dé thug orm a’ cheist a chur mar sud.

“Trusdar,” fhreagair e. “Bha e fo ghlais uair no dhà—misg, milleadh is rudan mar sin. Cha robh meas air sa’ bhaile no aig an tigh. Cha bhi móran ga chaoidh mur bi Ruairidh Bàn. Fear eile de’n aon t-seòrsa.

“Gabhamaid sràid chun an tighe.”

Cha robh sinn fada a’ ruigheachd an tighe, ghnog sinn is ghabh sinn a-stigh.

Bha bodach ’na shuidhe ag ceann a’ bhùird. Bha balach òg is boireannach ’nan suidhe ris an teine is bha duine leth aosda ’na sheasamh am meadhon an ùrlair.

“Tha mi faicinn gu bheil luchd céilidh agaibh,” ars esan. “ Sud agaibh cnogan feòla no dhà a fhuair mi an diugh fhéin. Tha mi ’n dòchas gum faigh sibh fios air Earchaidh roimh dheireadh an latha. Madainn mhath leibh.”

Thug am bodach an droch shùil ud oirnn.

“Uill, Mhic GhillEathain,” ars am bodach, “tha mi creidsinn gur e fear eile de d’ chuideachd a tha agad ri d’ chùl an sin. Tha fios agad nach eil iarraidh ort an so. Dé tha dhìth ort? Mhàiri, fosgail aon de cnogain sin dhomh.”

“Stad gus am blàthaich mi e,” an am boireannach.

“Ach, feuch dhomh e mar a thà e,” ars am bodach.

Dh’fhosgladh an cnogan is chaidh a làn a dhòrtadh air truinnsear. Thòisich am bodach air an fheòil a dhinneadh dha ’n bheul shligneach ud gun facal aige. An ceann greiseig stad e is an fhorc ’na stob.

“An diabhal orra nach fhaodadh iad an t-seiche co-dhiù a thoirt far a’ bheothaich!”

Sheall mi air an fhorc is bha pìos feòla gaoiseideach aige an sin. Lean sud an còrr sìos an slugan.

“An do thill Earchaidh?” dh’ fhoighneachd Mac GhillEathain.

“Cha do thill,” fhreagair Màiri,

“Bheil fhios agaibh càit a bheil e?”

“An Tigh na Galladh,” ars am bodach le snodha gàire, “is b’fheàrr leam gu robh sibhse còmhla ris. Thoiribh an t-sitig oirbh is leigibh luchd a’ bhròin!” Is leig e lasgan mór gàire.

Cho luath ’s a bha sinn air an t-sràid dh’ fhoighneachd MacGhillEathain dhiom,

“An tug sibh an aire do na cnogain a bh’ aca an sud?”

“ ’S mì thug.”

“Air an goid ás an fhactoraidh. Tha leth a’ bhaile a’ tighinn beò

“An tug thu ’n aire do ’n fheòil a bha ’m bodach ag ithe?”

“Seadh. Bha a’ ghaoiseid a’ coimhead caran ruadh. Tha sin neònach.”

“Ciamar sin,” dh’ fhoighneachd mi-fhéin.

“Crodh Eireannach a tha iad ag uisneachadh an dràsda,”

“O—An robh atharrachadh sgeula aig Ruairidh Bàn an diugh”,

“Cha robh. Tha e air tighinn thuige fhéin a nis ach tha e air an aon fhonn fhathast.”

“Cha chreid mi nach gabh mi sràid feuch dé chì mi. Bithidh mi air ais mu àm dìnnearach.”

Rinn mi air meadhoin a’ bhaile is gu dearbh cha b’ e àite ro shnog a bh’ ann. Bha mi ’nam sheasamh aig oir na sràide a’ toirt sùil mun cuairt nuair chunna mi fear òg peallagach a’ liùgadh mu na cùiltean is a’ smèideadh rium. Ghabh mi air mo shocair a-null far an robh e. Cho luath is a fhuair mi sealladh ceart dheth thuig mi gur e bh’ agam ach leth-chiallach.

“ ’S tu— ’s tu am maor-sìth—a tha coimhead airson Earchaidh—trusdar—trusdar. Chunnaic mi e. Chunnaic mi e. Trobhad, trobhad, trobhad. Seallaidh mi dhuit.”

Ghabh e dubh-ghréim air mo mhuilichinn is stiùir e mi chun na tràghad.

“Seall. Bha mi ’nam sheasamh air cùl na cloiche an sud. Chunnaic mi e. Chunnaic mi e tilleadh. Thainig e air tìr an sud. Cha_do chuir e sgòd air. Rainig e an fhactoraidh is chaidh e stigh air an dorus-chùile—far am bi iad a’ dol a-stigh a ghoid na feòla—bidh an luchd-obrach ga fhàgail fosgailte. B’ àbhaist dha bhith ag obair aig an inneal phronnaidh is chaidh e far an robh an inneal is thuit e dha ’n tuba. Rinn a cheann brag air ùrlar an tuba—brag mór briagha air ùrlar an tuba. Ha ha, cha do dh’éirich e idir.”

“An Ainm an Aigh! Dé rinn thu?” dh’éibh mi ris.

“Theich mi, eh-eh—, theich mi cho luath ’s a bh’ agam. Eh-eh, brag mór briagha. An trusdar!”

Bha mi a’ faicinn a’ bhodaich a’ coimhead air a’ chnap feòla ceann na forca.

Rainig mi an fhactoraidh a dh’ fhaicinn an fhir a bha ag obrachadh an inneil phronnaidh. An e sa an obair a bhitheadh e ris an còmhnaidh. Cha b’ è. Chuirear ris an so e a thaobh is nach robh Earchaidh Ruadh

Chaidh mi far an robh MacGhillEathain.

“Chaidh Earchaidh Ruadh a mhilleadh.”

“Dé mu na lorgan?” dh’ fhoighneachd Mac GhillEathain.

“Chaidh a bhàthadh tha mi ’g ràdh riut. Chaidh a bhathadh!”

Thog mi am pàipear a bha a nis air tuiteam chun an làir.

MacPhaidir—Archie, dearly beloved son of James MacPhaidir, accidentally drowned.

Is mór a thachras roimh cheann na bliadhna. Choimhead mi fo ’n t-sùil air Màiri a bha ’na suidhe air taobh eile an teine. Bha dà chnogan. Saoil an do dh’ ith iad an cuid? Saoil?