---

[61]

DEIREADH NA DEACHDAIDH

(A’ GHAIDHLIG ANN AN CUIRTEAN-LAGHA ASTRAILIA)

Le UISDEAN LAING (Astràilia-an-Iar)

MU chóig bliadhna an déidh dìteadh nan Africanaich dhubha ann am Bunbury ann an Astràilia-an-Iar ann a 1927, thàinig gu ruig Astràilia coigreach eile gun fhiathachadh, an Comunnach (Communist), Egon Kisch, duine geal á Czeckoslovakia. ’Se sgrìobhadair agus oileanach dùrachdach a bh’ ann an Kisch agus; ged a leugh agus a chual’ e anns an Roinn-Eòrpa gu leòr mu dheidhinn Astràilia, cha bhitheadh e riaraichte gus an cuireadh e eòlas air an t-sluagh agus gus a faiceadh e na ceàrnan iongantach so le shùilean fhéin. O chionn gu robh deagh fhios aig oifigich a Riaghaltais gu robh e air seòladh rathad Astràilia, chaidh brath a chur chun a’ Chaiptin, mun do ràinig e Fremantle, nach faodadh e, air chor sam bith, cead a thoirt do Khisch a chas a chur air tìr anns an dùthaich sin. Ann a sùilean a lagha aig an àm b’e buidheann chunnartach a bha anns na Comunnaich ged nach bitheadh iad a’ giùlain ’nam pòcaidean nì na bu chronaile na pocain bheaga de rudan milis; nam bitheadh droch amharas aig na maoir-shìthe gum buineadh tu dhaibh, bha cumhachd aca do ghlacadh an dàil agus do sparradh anns a’ phrìosan gun dearbhadh sònraichte gu robh thu ciontach. Ach bha Kisch air inntinn a dheanamh suas gu rachadh e gu tìr, òrdugh Riaghaltais ann no ás, agus mar sin, cho luath ’s a ràinig am bàta an cidhe ann am Port Melbourne, gheàrr e leum aigeannach a-mach chun a’ chidhe agus ann am mionaid no dhà bha e air chall a-measg nan ceudan a bha gluasad air ais ’s air adhart air na sràidean. Ann an ùine gheàrr bha fios aig na maoir gun do dh’fhàg e Melbourne agus gu robh e air a rathad gu Tuath agus fad trì làithean bha air a thòir, ga lorg troimh Bhictoria, na Monaidhean Liatha a’ Chuimir Nuadh gu Sydney far an do rinn iad gréim air. Bha e

---

[62] anns a’ phrìosan cóig latha deug. fhad ’s a bha oifigich Bòrd a’ Chuspainn a’ sireadh thall ’s a-bhos fear air choreigin aig a robh cànan mì-chumanta a dhearbhadh troimh dheachdadh (cànain) gum b’ e eucorach gun nàire a bh’ ann an Egon, droch dhuine aig nach robh còir fo ’n Ghréin a bhith còmhnuidh a-measg sluagh cho neo-chiontach ’s cho socarach ris na h-Astraileinich!

A nis ’se sgoilear-chànan anabarrach foghluimte a bh’ anns a’ Chomunnach agus an déidh a cheasnachadh gu dian latha ás déidh latha agus fiosrachadh fhaotainn mu thimcheall á dùthchannan eile, bha eagal air na Cuspainnich gu robh e deas-bhriathrach anns a h-uile cànan a bhatar a’ labhairt anns a Roinn-Eòrpa. Càit a faigheadh iad cànan leis an dìteadh iad e?

Mu dheireadh thall chuimhnich fear dhiubh gu robh cànan neònach ann an Albainn ris an canadh iad Gàidhlig agus gun deach a cur gu deagh fheum cóig bliadhna air ais nuair a chaidh triùir Africanaich a chaitheamh a-mach á Bunbury o chionn nach robh Gàidhlig aca. Cha robh gan dìth a nis ach fear (no té) a leughadh an deachdadh ann an Gàidhlig mun tòisicheadh a’ chùirt. Bha Gaidheil gu leòr ann a Sydney a bha, na fosgladh iad am beòil, ceart cho fileanta anns a’ Ghàidhlig ’sa bha Ailean Ròcaire a là a bha e a’ fuadach treud mhuc an aghaidh nan clacha-meallain ’s an cù air teicheadh. Ach chùm iad am beòil dùinte oir cha robh iad dad na bu déidheile air na maor-shìthe na tha a’ chuid mhór de ’n t-sluagh ann a Sydney an diugh. ’Se beachd muinntir a’ bhaile mhóir sin gun deanadh iad an gnothach glé mhath ás aonais nam maor! A bharrachd air a sin bu choma leo na Cuspainnich, na creutairean sgreamhail a bha an dràsda ’s a ris a’ cur suas, le cìs ùr, prìs a leanna nuair bu teotha a Samhradh. Uime sin an àite dhol gu tigh-na-cùirte nuair a bha feum aig a lagh orra, b’ fheàrr le Gaidheil Shydney beatha shìtheil ’nan tighean fhéin, no tadhal anns an tigh-òsda aig oisinn na sràide, gan greasadh sìos ’na sgòrnain ann an cabhaig mun cuireadh na Cuspainnich mhallaichte sgillinn eile air a’ phrìs. Mu dheireadh dh’ innis cuideigin dha na Cuspainnich gu robh Gàidhlig ann am pailteas aig fear dhe na maoir, Sergeant Mac Aoidh, agus gu robh e deònach an deachdadh a leughadh ann an Gàidhlig. Cha do shoirbhich le Egon truagh ann a sgrìobhadh na deachdaidh agus aig crìoch na cùis bha ticead-turais air ais air a ghealladh dha air a’ chiad bhàta a bha seòladh á Sydney gu Hamburg.

Ach cha b’e so a’ bhinn dheireannach—bha Kisch fada bho bhith ’na bhaothaire gun toinisg. Chuir e brath a dh’ ionnsaigh an fhir-

---

[63] lagha b’ ainmeile a bh’ ann a Sydney, A. B. Piddington, agus thug esan air na Cuspainnich ’s na maoir a’ chùis a chur mu choinneamh Ard-Chùirt Astràilia. Anns a’ chùirt a lean thòisich a fear-lagha sin air ceasnachadh an t-sergeant gu mion mu dheidhinn na deachdaidh a leugh e do Khisch agus cha robh e fad’ air an t-seòl sin nuair a bhuail amharas e gur e fìor dhroch sgoilear Gàidhlig a bh’ ann am MacAoidh agus nach robh foghlum sam bith aig’ an Gàidhlig ach àireamh bheag de ràdhan cumanta, mar tha “Thà gu math” agus “Tha i fliuch.”

Bha dà leabhar aig Piddington air a’ bhòrd-sgrìobhaidh air a bhialaibh agus thug e siosar ás a phòca agus gheàrr e duilleag ás gach leabhar. Thug e aon duilleag do ’n t-sergeant agus chùm e an té eile ’na làmhan fhéin. An uairsin dh’ iarr e air MacAoidh cuibhreann dhe ’n duilleig eadar-theangachadh gu Beurla agus a leughadh a-mach ann am Beurla ann a fianuis an Aird-bhreitheimh. Rinn a sergeant sin. An uair a chrìochnaich e, leugh Piddington a sgrìobhadh a bha air an duilleig aige fhéin ann am Beurla ann an éisdeachd a’ bhreitheamh. Bha an t-eadar-dhealachadh eadar an dà rosg soilleir do gach neach sa’ chùirt — cha robh iad na bu choltaiche ri chéile na tha feòil ri iasg. ’Sann an uairsin a leig a fear-lagha leis a’ phiseig leum a-mach as a mhuilichinn.

B’e na leabhraicheana bha aig Piddington air a’ bhòrd mu choinnamh dà Bhìobull, aon dhiubh ann an Gàidhlig agus a fear eile ann am Beurla agus a’ chuibhreann a bha aig an t-sergeant ri eadar-theangachadh, dé bh’ ann ach Urnuigh-an-Tighearna! Air an duilleig a chùm a fear-lagha aige fhéin, bha an ùrnuigh cheudna ann am Beurla a’ Bhìobuill. Càite no cuin an deach na sgriobturan naomha a chur gu leithid a dh’ fheum? Tha e furasd’ a chreidsinn gu robh MacAoidh ga ghonadh fhein o chionn nach robh e na bu dhìchiollaiche ag ionnsachadh leasain na sgoil-shàbaid nuair a bha e ’na ghille beag. Ch robh ceist eile aig an fhear-lagha ri chur no aig an t-sergeant ri fhreagairt—Cha robh feum sam bith air tuilleadh ceasnachaidh.

B’ e barail nan daoine bha làthair gun canadh am breitheamh gun do bhuinig Khisch a’ chùis agus gum bitheadh aige cead fuireach ann an Astràilia nam b’ e sin a thoil—do bhrìgh gu robh leughadair na deachaidh gun fhoghlum anns a’ chànan a chaidh a thaghadh. Fìor gu leòr, thug am breitheamh a’ bhuaidh do ’n Chomunnach ach bha a’ bhinn aige stéidhichte, chan ann air aineolas an t-sergeant, ach air bunaid eile. Thubhairt e nach e cainnt laghail a bh’ anns a’ Ghàidhlig idir ach atharrais de chànan, “patois” no dialect mar a their iad anns a’ Bheurla. Cha do dh’ ainmich e cànan mhàthaireil na “h-atharrais ”

---

[64] —cha robh e cumasach dhàsan no do dhuine ciallach sam bith àicheadh le deagh ùghdarras gur e cànain dhealaichte ’nan còir fhéin a th’ ann an Gàidhlig na h-Eirinn agus Gàidhlig Albannach. Math dh’ fhaoidte gu robh e a’ smaointinn gur e nàdur de Bheurla “leathainn” a tha innte coltach ris a’ Bheurla aig a’ bhàrd Burns! Coma co-dhiù, bha a’ Ghàidhlig, an déidh cóig bliadhna, air a h-inbhe àrd ann an cùirtean lagha Astràilia a chall. Fhuair Egon a shaora ann an Astràilia ach cha do mhair i fada. Beagan làithean an déidh fheuchainn, thagh na Cuspainnich cànan eile air nach robh e eòlach, dh’ fhàilinn e anns an deachdadh ùr agus chaidh òrdachadh air ais do dhùthaich fhéin. Ach mun dubhairt e “Slàn Leibh” ri cladach agus cànain Astràilia, dh’ innis e dha na fir-naidheachd gum b ’e cànan urramach agus phrìseil a bha anns a’ Ghàidhlig agus gu robh dòchas aige a h-ionnsachadh uaireigin.

Anns a’ cho-dhunadh tha smaoin no dhà a’ tighinn thugam:

(a) Rinn a fear-lagha glaoic dhe ’n t-sergeant anns a’ chùirt ach có bha coireach? A lagh no MacAoidh no Piddington? Chan eil teagamh sam bith nach e droch lagh a bh’ ann a lagh na deachdaidh agus mu tha a lagh uireasach ann an ceartas ’s ann an gliocas, bithidh e beairteach ann an cealgaireachd ’s ann a sloightireachd.

(b) Bhitheadh e duilich nì nas neònaiche a leughadh ann an eachdraidh Impireachd Bhreatainn na an tachairteas a bha so—cànan a bha air a bacadh ann am Breatunn rè ioma bliadhna an déidh Chuil-lodair ga cur gu seirbheis ann a sàbhaladh Impireachd luchd na Beurla bho ’n nàimhdean.

(c) Tha tuille iongnadh orm gum b’e mac cruiteir á Uibhist-a- deas a chuir poit bhrochain Achd nan Coigreach ann an Astràilia bun-as-cionn air an teine. ’Se atharrachadh anns na laghan an duilleag a b’ ìsle bha ’na leabhar, ach ’s ioma rud a thachras ri fear an fhalbhainn. Co aig tha fios dé tha gu fheitheamh air cùlaibh na beinne?