DIOGHLUM BHO ACHAIDHEAN NA BARDACHD

(1) Le Tormod Domhnallach

“NA bàird bheaga,” so faclan air am bi mi tighinn thairis gu minig ann an litreachas Beurla, agus mar as trice ainmichidh an sgrìobhadair cóignear no sianar de fheadhainn a ta e a’ meas ’nam “bàird bheaga” a chionn ’s nach seas iad ’na bheachd-san anns an aon streath ri Spenser, Milton, no Pope. Dé a nis a ta deanamh neach ’na bhàrd mór?

Saoilidh mi gur e an dearbhadh no an comharradh as feàrr air bàrdachd mhór, chan e uile gu léir lìonmhorachd a cuid ealaidhean, no am fad’ a ta anns gach té dhiubh, ach a-mhàin am beothachadh spioraid, no an togail inntinn a gheibhear bho aon rann, biodh e eadhon cho goirid.

Ta gu leòr de na “bàird bheaga” nach do fhàg ach aon duan, no air a’ char as faide, dhà no trì, air am bi cuimhne bhuan. Ach faodaidh gum faighear anns an aon ealaidh sin a cheart uiread de fhìor bhàrdachd ’s a gheibhear ann an cuid de na dàin gun chrìch a rinn Spenser agus Milton.

Mas e comharradh air fìor bhàrdachd gun cluinnear i gu tric air bilean an t-sluaigh, nach minig a thachair gur e obair nam “bàrd bheaga” a bhios aca ga h-aithris. Chan urrainn mi innse gu dé cho tric ’s a chuala mi earrannan de ’n Chumha a rinn Laurence Binyon do ’n àireamh a thuit ann an Cogadh a’ Chèasar, aig an t-sluagh choitcheann, ach cha chuala mi a riamh iad ag aithris streath deParadise Lost,no amFaerie Queene.

So mar a thachair a thaobh tuilleadh ’s a’ chòir de na bàird Ghàidhealach. Leigeadh cus de bhàrdachd mhath leis an t-sruth do bhrìgh ’s nach robhas ga meas cho àrd ri bàrdachd cuid de na h-urrachan as motha. Ann an cois na bàrdachd cheudna chailleadh gnàthasan cainnt, agus iomadh facal air nach eil farbhais an diugh.

Chan e idir lìonmhorachd no fad’ nan rann a ta deanamh a’ bhàird mór. Mar a thubhairt sinn cheana, faodaidh esan nach do rinn ach aon ealaidh gheàrr no dhà ’na bheatha, a cheart uiread de chomasan a thaisbeanadh anns an aoin so féin, ’s a gheibhear ann an trian de obair chàich.

Chan fheumar, mata, tàire a dheanamh air na “bàird bheaga” agus ’se an rùn sin a chuir gu dìoghluim mi anns na h-achaidhean a leanas.

“Molaidh gach eun a thìr féin,” ars Iain Mac Codrum. Is amhuil gu ìre bhig a dh’ fheumas mise mi fhìn a chuingealachadh an so ri achaidhean Eilein a’ Cheò, oir is ann orra as eòlaiche mi.

Ta romham a bhith beachdachadh, chan ann air bàird an là an diugh, no air bàird nach eil ach air ùr chaochladh, ’s a tha gu math aithnichte do na h-uile aig am bheil cuimhne orra, ach a-mhàin air na seann bhàird a leigeadh air dìochuimhn’ bho chionn fada. Tòisichidh mi ann an Tròndarnais.

Is e a’ chiad fhear a ta tighinn air m’ aire Iain Mac a’ Phearsain a bhuineadh do Fhladda, ceann a tuath an Taobh Sear.

Mar a ta rann Chnoc an t-Sabhail a’ dearbhadh, dheanadh Iain duanag a chur ri chéile ann am priobadh na sùla.

Ta Cnoc an t-Sabhail faisg air an Dìg, baile cho bòidheach ’s a th’ air a’ Ghàidhealtachd air là geal samhraidh. Neach sam bith a ta airson an Taobh Sear fhaicinn ’na làn mhaise, b’ i mo chomhairle dha sealladh a ghabhail air cuan is tìr bho aon de chnuic na Dìg, no Flòdagaraidh, ’s cha chreid mi gu leig e ás a chuimhne e ri mhaireann.

Bha Iain là air Cnoc an t-Sabhail maille ri naoidhnear de fhir na Dìge, n’ar a thubhairt fear no dhà ris: “Nis, Iain, ma théid agad air na naoidhnear a ta sinn ann ainmeachadh ann an aon cheathramh bàrdachd, anns an t-seasamh bonn, bheir sinn botul uisge-bheatha dhuit mar dhuais.”

Cha bu luaithe chuireadh an geall na labhair am bàrd mar so:—

“ ’Sann san Dìg a ta na h-àrmuinn,
Daoine làidir, eòlach;
Dithis de chlann Lachlainn ann,
MacArtair, ’s mac Iain Oig ann,
Eoghainn Clàrsair is MacFaid,
Dòmhnall Bàn, ’s mac Eòin ann,
Uiread ’s a th’ ann de Chloinn a Phì
Chan fhóghnadh ìm gun fheòil dhaibh.”

Cha deach dàil anns an duais. Dh’ fhalbh fear air iarrtas chàich do ’n tigh-òsda ’s an taobh a-stigh de uair a thìde, chuireadh am botul an làimh a’ bhàird.

Nach iomadh bàrd a chuir fàsachadh nan gleann ’s nam bailtean agus teachd nan caoraich mhóra gu ranntachd. Bha Iain air aon diubh sin nuair a rinneadh fearann chaorach de Fhlòdagaraidh. Chuir e ealaidh a chaoidh ’s a ghearain air fonn an òrain gaoil:

Hóro nighean donn bhòidheach nan gorm shùil meallach,
’Se bhith riut a’ còmhradh an nì bu mhath leam.
So mar a bhà an t-òran:
Flòdagaraidh ghaolach an diugh fo na caoraich,
’S muinntir na Dìge ’s iad ri ’n taobh a’ gearain.

Caoraich mhaola, bhàna, ’s iad de bhrid na Spàinnte,
Ghuidheam-sa gun dàil dhaibh plàigh a thighinn ’nan caraibh.

Cìobairean gu stàiteal a-mach bonn a’ Chàdheis,
Far am biodh gach àl ag àrach a’ chraoidh bhainne.

B’ anns’ na laoigh bheag a’ gàirich, a’ ruith ’s a’ teum mu’n bhàthaich,
Na rùtachan grànda le àile na tearradh.

Cha toir bracsi buaidh air bainne blàth ’s air uachdar,
Cheannaicheadh iodhlann chruach na bhiodh de chluaimh sa’ bhaile.

Chan eil fear readh air chuairt ann nach faigheadh gruth is uachdar,
Bheireadh Calum Buachaill’ do dhaoine uaisle drama.

Ceararaidh is foill air, iad gun dad de loinn orr’,
Far am biodh na raoine, * ’s an crodh laoigh ’s an aran.

An eilein ’s an geàrraidh ’s iad an diugh ’nam fàsach,
Far ’m bu tric a dh’ àraich na làn dhaimh san earrach.

*raoine , facal eile airson mart seasg

Chaill Tròndarnais bana-bhàrd agus bàrd comasach n’ar a chaidh Sìne NicLeòid agus Calum Bàn MacMhannain a-null do Eilein a’ Phrionnsa, an Canada. Rinn iad le chéile na h-uiread de bhàrdachd thall agus chuir an t-Ollamh Urramach MacGhilleathain-Mac-na-Ceàrde ealaidh bho gach aon diubh ’na cho-chruinneachadh

Ta co-dhiù sia fichead bliadhna air ruith bhon a chaochail am bàrd MacGuthain ann an Cille Mhoire, sgìre a bhreith agus àraich. Mar a thachair do Uilleam Ros, ’se an gaol ba tinnsgeadal bàis dha.

Ta am beagan òrain a dh’ fhàg e ’na dhéidhinn a’ dearbhadh gun deach comasan bàrdachd MhicGuthain thar a’ chumantais. B’ aithne dha òran molaidh a dhèanamh air am biodh blas is snas, ach nuair a bhuaileadh shuas air, chuireadh e aoir glé shearbh an eagaidh a’ chéile.

Ta àite ann an Cille Mhoire ris an abair iad an Earball. Anns an àm ud bha fear a’ fuireach an sud do ’m b’ ainm Dòmhnall an Earbaill.

Cha robh ann an ionad sam bith de ’n Eilein anns na làithean ceudna ach na tighean dubha aig an robh an teine an teis meadhoin an ùrlair.

Nis, ma bha saothair ga ghabhail ris na tighean so, ann a bhith gan cumail gu math air an tughadh gach bliadhna, neo-ar-thaing nach robh iad dìonach, seasgair. A réir coltais cha robh Dòmhnall bochd ro ghnìomhach anns an t-seagh sin, nì a dh’ aobhraich gun do rinn na thàinig de shnigheadh dubh sùith troimh mhullach a bhothain, lochan grànda shìos is shuas air feadh an làir.

An là so, chaidh MacGuthain air chéilidh air fear an Earbaill. Bha deise ùr, bhriagha shoilleir air a’ bhàrd ás an robh e glé mhoiteil.

Rinn esan mar a b’ fheàrr a b’ urrainn dà a rathad a-stigh bho ’n dorus-mhór, oir do bhrigh ’s nach robh na h-uinneagan ann, ’sann dorcha a gheibhte a’ chuid ud de ’n tigh gus an ruigte far an robh an teine ’s am faicte uinneag anns nach robh ach beagan òirleach am bàrr a’ ghlas-ceap.

Cha bu léir do ’n bhàrd ro mhath càit an robh e dol agus mus deach e fhad féin shleamhnaich a chas bhuaithe is thuit e air a chliathaich ann an aon de na lochan dubha.

Dh’ éirich MacGuthain lestillde ’n uisge sùith a’ sileadh bho ’n deise ùir nach b’ urrainn da chur uime tuilleadh, oir mar a thachair o chian do bhirlinn aoin de cheathairnich nan Eileanan, bha taobh dubh oirre agus taobh soilleir!

Lìonadh am bàrd le leithid de thàmailt airson dìol na deise is gun do thill e san bhad dhachaidh, ach mum b’ urrainn do ’n fheirg traoghadh, rinn e an aoir a leanas:

’Sann thall ud anns an Earball
Ta ìongnadh nan Eileanan, [274]

Tarampartair gu h-ìosal
Air aoladh gu h-eireachdail,
Is luingeas mhór nan Innsean
A’ dìon an taobh eile dheth.

Is iomadhgigle each ’na ruith
Theid gu do chitsean eireachdail,
Far am bi na fir ag òl ’s a’ cluich
’S an ceòl as binne ’freagairt dhaibh.

Bidh ithe ’s òl air fion ’s air feòil
San talla mhór gun deireas air,
Is urram na Roinn Eòrpa
Aig Sir Dòmhnall nan Eileanan!

Ta lobhta cheapan làir ann,
Air an càireadh ’nan sgreathannan.
Is loch a-stigh ’na mhàsan
San snàmhadh na h-eithrichean!

Bu tric a chuala mi na seann daoine ag ràdh nach do rinn MacGuthain car ceart a riamh an déidh dha an aoir a dheanamh, mar gun tigeadh breitheanas ’na char. Ach nach do rinn a ministear ainmeil Maigh’stear Lachlainn, Loch Carrann, aoir agus gu fìrinneach cha robh na chuala mise dhith cneasda. Gidheadh cha tàinig mi-àdh air ’na lorg.

Cha deach barrachd air bliadhna no dhà seachad, co-dhiù, n’ar a thachair do MhacGuthain a bhith air oidhche an cuideachd de òigridh a chruinnich aig luadh a chumadh an aon de bhailtean Chille Mhoire. Uaireigin ré na h-oidhche, thubhairt cuideiginn a bha ’na sheasamh faisg air a’ bhàrd, ri neach eile: “Tomhais có a dh’ fhalbh an diugh air an t-soitheach seòlaidh a-null do Ameriga? Dh’ fhalbh a leithid so de nighinn,” ’s e ga h-ainmeachadh.

Chaidh MacGuthain seachad ann an neul, oir b’ i so an té air an robh e gu trom an geall. N’ar thàinig an àm do ’n luing seòladh, leag a chailin a h-inntinn air dol thairis an comunn chàich, ach aon ghuth cha do leig i thun a’ bhàird mu ’n chùis.

Anns a’ cheud dol a-mach, chuir esan roimhe gun leanadh e a leannan air an ath shoitheach, mar a thuirt e anns an òran:

Ta ghaoth a’ séideadh oirnn bho dheas
’S ta mise deis gu seòladh,
’S nan robh thu leam air bhàrr nan stuadh,
A luaidh cha bhithinn brònach.

Sud cha robh e an dàn a dhèanamh.

’Se bhuil a bh’ ann gun deach MacGuthain ri tìde gu laighe na leapa, is chaidh e fa-dheòidh gu tur ás a chiall is chaochail e. Mun do chaill e a bhuadhan, rinn am bàrd an t-òran muladach “O càit an caidil an rìbhinn an nochd?” a chluinnear corra uair fathast air feadh na sgìre.

Thug mi fa-near nach eil ùghdar an dàin idir air innse ann an leabhraichean anns am bheil i sgrìobhte. Theagamh nach robh fios aig an luchd deasachaidh có a rinn i. B’ e sud mar a dh’ innseadh dhòmhsa, eachdraidh an òrain.

Bha dlùth chàirdeas aig Dòmhnall MacGuthain, bàrd Ghàrois, Bràighe an Taobh Sear, ri bàrd Chille Mhoire. Bha Dòmhnall ’na sheann duine, ach fathast glé thapaidh ri mo cheud chuimhne. Chaochail e mu ’n bhliadhna 1909, no 1910, mu cheithir fichead bliadhna de aois.

Is iomadh duanag éibhinn a rinn MacGuthain Gharois. Dh’ fhàg sud, maille ri airmseachd beòil agus geurad inntinn, gu robh féill’ air gu bainnsean. Ge b’ e air bith dé an ceòl eile a bhiodh ann, cha b’fhiach banais mur a biodh Dòmhnall MacGuthain oirre.

Cha do dh’ fhàg Dòmhnall Gàros a riamh. Bu deagh chroitear e aig an robh sgil shònraichte an ceann bheathaichean.

Fhuair am bàrd là treabhaidh bho Lachlainn MacCuinn, fear a mhuinntir Bhaltois, an ath bhaile. Rinn Dòmhnall òran do ’n treabhaiche ’s do a shaothair:

Chuir thu na h-eich chaol a tharraing,
Le ’n cuid shìneachan is amuill,
Saoil sibh féin nach mór a nasgaidh
An là do Lachlainn MacCuinn.

Thàinig thusa mar a dh’ iarr mi
Anns a’ mhaduinn mhoich Di-ciadain;
’S ged a bha na gearrain fiadhaich
Dh’ obraich iad gu ciallach, grinn.

Bhuail thu chuip orra ’s gun ghluais iad,
Shìn iad na h-eangannan an uair sin,
Chruinnich iad os cionn a’ chruachain,
’S thog iad cluasan an cinn.

Their gach té ’s i dol do ’n mhòine
“Có ’m fear fad’ ud is beag m’ eòlas?
Is barail leam gur duine dòigheil
A ta’ seòladh a’ chruinn!”

Duine tapaidh, ciallach, stòlda,
Bho shìol nan daoine còire,
’Sann a chath e dheth a chòta,
Is mise ’fòidearachd leam fhìn.

Nan tachradh tu orm san tigh-òsda
Is beagan thasdain ’na mo phòca,
Bheirinn botul dhuit air sgòrnan,
’S mi nach sòradh ort am pinnt!

Is airidh an òran molaidh a rinn MacGuthain do Theàrlach Mac Artair, Eilishader, àite ann an so.

Cha robh tuathanach anns an dùthaich ’na latha, a b’ fheàrr na Teàrlach. Bhiodh e cuideachd a’ ceannach spréidhe. Duine buadhmhor, aig an robh comasan labhairt air leith. Nam biodh pòsadh an ceann fleasgaich sam bith, dh’ fheumadh e Teàrlach a bhith aige an ceann an rèitich, air neo cha bhiodh cùisean ceart. Bhuineadh MacArtair do Chille Mhoire, far am b’ e a shìnnsirean pìobairean ainmeil nam morairean Dòmhnallach.

’S toigh leam fhìn an duine gasda
Teàrlach an òigear MacArtair,
Nam biodh foighneachd air na martaibh
Gun tugadh tu seachad prìs.

Bho ’n thàinig thu air tùs do ’n àite
Gu fearann Mhic Ille Mhàrtainn,
’S mór gur feàrr thu na MacAidh,
Gur tu féin an nàbaidh grinn.

Ta thu ’na do dhuine dòigheil
Timcheall chùmhnantan pòsaidh,
Cha téid thu tuilleadh air bhòidse
Gus am faigh thu m’ òrdan fhìn!

An rèiteach a bha air a Leacain
Bu mhisd iad nach robh Teàrlach aca
Bho nach d’ rinn iad còrdadh tlachdmhor
Dh’ fhalbh a’ Bhacag ’s e gun mhnaoi!

Chan eil deasach na tuathach,
No Abrach a rachadh suas ort;
Nam biodh do sporan ri fhuasgladh
Bheiteadh tu Iain Ruadh sna Glinn.

Na faighinn sud air m’ fhacal
Teàrlach a bhith ’n àit’ a’ Chaptain
Thogamaid an tuath á Fladda
Is bhiodh Sarstal againn fhìn!

Tha thu math air deanamh bargan,
Cheannaich thu bhó bheag aig Mairrearad;
Ged a bha i gann sa’ charbad
Dh’ fhalbh an ainmhidh ri do linn!

(R’a leantainn)