DIOGHLUM BHO ACHAIDHEAN NA BARDACHD (2)
Le Tormod Domhnallach
Bu mhór am beud gun chailleadh a h-uile duanag a rinn Mairi Nighean Alasdair Ruaidh, bana-bhàrd Thròndarnais. Faodaidh gun do chuireadh a dàin ann an neo-shuim a chionn ’s nach robh iad ga meas cho buadhmhor ri obair bean a h-ainme ann an Dun-Bheagan. Biodh sin mar a bhiodh e, chan urrainn sinn gun a bhith gan ionndrain.
Ta cuid de òrain ann air am bheil dà dhèanamh, sin ri ràdh, ghabh bàrd eile an aon chuspair, an aon fhonn, ’s an aon chaoin, is rinn e deilbh ùr dha féin air. Sud mar a thachair do ’n òran thaitneach— “Ta mo bhreacan-sa fo ’n dìle.” Is e am Maor Beag a bha ann an Cille Mo-Luag, a rinn an t-òran mar a ta e air a sheinn an diugh anns an Eilein Sgitheanach. ’Se saighdear a mhuinntir Gleann Lòchaidh a chuir a’ chiad fhear ri chéile.
Nach math a chaidh Armchul Dòmhnallach ri Oran Ghleann Uige. Saoilidh mi nach do dhùisg ionndrain no gaol dùthcha a riamh ealaidh as grinne. Ta móran cheithreamhan innte bho am bheil mi a’ taghadh cóig:
Sud an gleann as bòidhche sealladh
Ann am maduinn cheòthar,
Bidh caoraich dhubha, bhàna, ghlasa
’S cuid dhiubh tarraing brògach;
Gach làir le searrach, ’m bonn gach bealaich,
Mach ri srath na lòintean,
’S a dh’ aindeoin gaillionn no fuachd earraich,
Chan iarr mart ann cròthadh.
’S iomadh caileag bhòidheach, chuimir
Bhios ’na suidhe aig cuidhle,
Snìomh nan rolag, seinn nan luinneag,
Nuair thig an geamhradh ’s àm nam bainnsean
Gheibh sinn dràm na Tòisigheachd,
Bidh nollag chridheil aig clann nighean
’S aig na gillean òga;
Bidh mnathan féin a’ ruith ’s a’ leum,
Is cuid dhiubh ’g éigheach òrain,
Bidh stòp aig bodaich anns an fhodar,
’S sogan orra a’ stòiridh.
Bidh iomadh sgeul mu ’n là a bhà
Aig bodaich làidir, cheanna-ghlas,
B’ e sud na seòid nuair bha iad òg
Ag iomairt bhó feadh gharbhlach;
Gum biodh iad tric san Eaglais Bhric
Ag iomain chraoidh is mheanbh spréidh,
Cha rachadh bròg a chur mu spòig
Gun ruigte an ceò bho ’n dh’ fhalbh iad.
Fhir a shiùbhlas null do ’n dùthaich
’Sann bho Uige dh’ fhalbh mi;
Bheir mo shoraidh-sa g’ an ionnsaigh
Chosgas crùn de dh’ airgead,
Innis do Sheoc anns an Dùradh
Co-dhùnadh mo sheanachais,
Gu bheil mi ’n dùil gu faic mi thu
Mus téid an ùir air Armchul.
A rèir coltais, bu mharaiche am bàrd. Ann an aon eile de na roinn bhòidich e n’ar a thilleadh esan dhachaidh ás a’ Ghréig gun rachadh na féidh fhògradh ás Bràighe Uige.
Gu bhith tighinn nas faisge air ar là féin, bu mhiann leam tarraing a thoirt air duanag a rinn Màiri Mhór nan Oran, nach deach a riamh ann an clò, ’se sin “Ho ró ro mar dh’ fhàg mi.”
Chuir Uilleam MacCoinnich, maigh’stear-sgoile Bhaltois, fios-dealain, no mar a thuirt i féin, “fios na h-inid,” thuice g’a cuireadh gu oidhche-chiùil ann am Bhaltos, Bràighe an Taobh Sear. Bha Màiri a’ fuireach faisg air Sgèabost, aig an àm, ’na dachaidh féin, bothan beag Ceann na Coille, agus do bhrìgh ’s nach robh rathad Sgorabreac air fhosgladh gus teann air deich-bliadhna-fichead an déidh sud, is ann timcheall Uige, taobh an iar a’ mhonaidh a ghabh i, oir is e sin an aon rathad-mór air am faigheadh neach Staphan a ruigheachd le uidheam ghiùlain.
’Se oidhche fhiadhaich a bha ann mu Inid (toiseach an earraich) dlùth air trì-fichead bliadhna ’s a deich air ais. Is beag a chuireadh gaillionn air Màiri agus a deagh chàirdean roimpe nuair a bhrist i an t-slighe aiteal goirid, an toiseach ann an Uige, agus a rithist an tigh-òsda Steinnseil.
Mu dheireadh thall ràinig a’ bhana-bhàrd sgoil Bhaltois far an robh an cruinneachadh aighearach ga feitheamh.
Bha an tigh air a lasadh suas le soluis bhoillsgeant’. Sheas Màiri tacan taobh a-muigh an doruis, far an do ghabh i duan Challuinn. Cha bu luaithe bha i deis na dh’ fhosgladh an dorus agus abair gun d’ fhuair ise fàilte bho gach sean is òg an làthair. An ceann trì latha, rinn Màiri Mhór ceithreamhan mu a turas, a sheinn i mun do dh’ fhàg i an Taobh Sear:
Ho ró ro mar dh’ fhàg mi
A choimhead air mo chàirdean,
Taobh an ear na dùthcha,
’S air thùr do ’n Loneàrna.
Thàinig fios na h-Inid
Agus cha robh mionaid dàil ann,
Thog mi orm do Uige
’S na siùil ri mo bhàta
Ho ró ro mar dh’ fhàg mi.
Nuair ràinig mi Uige
Bu shunndach a bhà sinn;
Dh’ òl sinn làn na cuaich
Chuir fuachd ás ar cnàmhan.
Ho ró ro mar dh’ fhàg mi.
Nuair ràinig mi Steinnseal
Bu choibhneil a bhà iad;
Mun d’ fhuair sinn air dòigh
Gun robh ’n tròdag air Màiri!
Ho ró ro mar dh’ fhàg mi.
Nuair ràinig mi Bhaltos
’S an sud bha ’n caisteal àlainn,
Gun d’ rinn mo chridhe sòlas
Ri Seònaid ’s ri cuid phàisdean.
Ho ró ro mar dh’ fhàg mi.
Thàinig sannt duilisg orm
Nuair chunnaic mi muir-tràigh ann;
Gus mo mhiann a chasg
’Sann chaidh am posta ’n tràigh dhomh.
Ho ró ro mar dh’ fhàg mi.
Is e fìor sheann chleachdadh Gaidhealach a bha ann duan a ghabhail air taobh a-muigh an doruis, nuair a bhiodh neach a’ tighinn a thadhal air caraid no air coigreach. Ta an cleachdadh fathast aca an corra àite de Eirinn.
Cha b’ ann gun aobhar a dh’ éirich gnàths’ coitcheann sam bith. Ta breithneachadh domhain aig an fhear so, a bhuineas do shaobh-chràbhadh mhìltean bliadhna roimh an diugh, ach air dhomh a mhìneachadh an àite eile chan abair mi an còrr mu dhéidh an dràsda.
Is iomadh neach air an do bhuilicheadh làn chomasan bàrdachd, nach robh idir math air seinn, gidheadh dheanadh Màiri an dà chuid gu sàr mhath. Cha robh guth aig boireannach eile de a leithid a lìonadh talla aibheiseach an Naoimh Anndra, an Glaschu, n’ ar a bha a’ bhana-bhàrd aig feabhas a neirt. Bha a guth an dà chuid làidir, ceòlmhor agus thubhairt daoine grunndail, eòlach, rium nach cual iad riamh a samhail air ùrlar-àrd na lùchairt ud.
Dh’ fhàs Màiri tinn is i ann an tigh mo bhana-charaid a’ bhean-phòsda Mairrearad NicIllebhràth, shìos fo bhruthach na lamraig, am Port Righeadh, air an t-seachdamh là de chiad mhìos a’ gheamhraidh, 1898. Beagan mhionaidean mun tug i suas an deò, sheinn i dà òran bhriagha Ghàidhlig. Ta i an tiodhlacadh maille ri a céile Isaac Mac a’ Phearsain, am baile Inbhirnis, chan ann an Tom na h-Iùbhraich, ach anns an t-seann chladh aig Sràid Academy.
Cabhag ann no ás, chan urrainn mi dol seachad air an àit’ adhlaic uair sam bith gun seasamh a chuimhneachadh air Màiri a ta an siod air cnàmh fo ’n fhòd.
Bha a’ bhan-bhàrd measail aig ìslean agus aig uaislean. Cha robh dorus anns an Eilean Sgitheanach nach robh fosgailte dhi no dachaidh anns nach robh an fhàilte roimpe blàth, geanail, agus mheasadh an fheadhainn a b’ àirde inbhe e ’na urram a bhith ’na comunn.
Air aon de chruinnichean bliadhnail Eilein a’ Cheò, thachair do Mhàiri a bhith ’na suidhe gu h-ìseal a-measg a’ mhór shluaigh ann an talla a Naoimh Anndra. Cho luath ’s a mhothaich an fheadhainn a bh’ air an ùrlar-àrd gun robh i an làthair, cha robh neach nach robh air bhioran airson òran no dhà fhaotainn bhuaipe. Air ball theàrnaich fear-na-cathrach, aon de àrd mhorairean na h-Alba, ràinig e suidheachan Màiri, chuir e a làmh ’na h-achlais agus threòraich e suas i far an do rinn e àite dhi ri a thaobh féin.
Air an làimh eile, gheibheadh Màiri Mhór a cheart uiread de thoil-inntinn, mur am faigheadh barrachd, ann a bhith suidhe sìos an cois an teine ann am bothan a’ chroiteir, a’ gabhail diathad de bhuntàta agus sgadan, maille ri a càirdean, ach chan fhulaingeadh i do bhean an tighe an sgadan aice-se a chur air trinnsear. Dheanadh a’ bhan-bhàrd air cùil-na-mòna, bheireadh i ás an sin fàd tioram air an robh i a’ cur an sgadain, mar anns an t-seann aimsir. Ann an sealladh Màiri, cha robh anns na trinnsearan ach fasan gallda. Chreidinn gum bheil blas an sgadain cus nas feàrr air an fhàd mòna!
Air dhi a bhith an làthair uair aig cuirm ann am measg uaislean, bhuinig a’ bhan-bhàrd a’ chiad duais ann an aon de na cleasan a chuireadh air bhonn airson ceòl-gàire.
Chaidh uighean a ghoil agus chuireadh ugh, gun spàin gun sgian, an làimh gach aoin, maille ri caob de aran corca. An neach bu luaithe a dh’ itheadh an ugh, b’ esan, no ise, a dhleasadh an duais, rud nach robh soirbh a dhèanamh ás aonais nì a bhristeadh am plaosg.
Rug Màiri air a ugh féin, phrann i an ceann aige ri sròn a bròige, chreim i am plaosg bharr a’ chinn sin le a h-ìnean, rinn i feum spàin le oisean bhioraich de ’n aran chorca is chaidh an ugh á sealladh mun d’ fhuair aon de chàch seòl air an cuid féin a bhlasad.
Cha b’ e aon òran a rinn Màiri Mhór ré a cuairt air an Taobh Sear. Air an rathad dhachaidh, thadhail i ann an Sarstal, baile a bhuineadh anns an àm ud do Mhaigh’stear Stiùbhart, uachdaran aig an robh
B’ i Lecsa NicRath, no Lecsa Rig, mar a theirte rithe, té a bhuineadh do Chinntàile, a bu shùil-dhìleas (housekeeper) do ’n Stiùbhartach, an toiseach ann an Sarstal, agus an déidh sin an Rig; boireannach còir, tlachdmhor, do ’n tug muinntir an Taobh Sear spéis nach bu bheag. Fhuair a’ bhan-bhàrd gabhail rithe gu coibhneil, suilbhir, nì a rinn i fhoillseachadh anns na h-earrannan a leanas air am bheil caoin air leith briagha:
Fonn
Ho ri ’s mór mo luaidh ort,
Nighean donn na buaile.
Ho ri ’s mór mo luaidh ort.
Lecsa, an nighean ann an Sarstal,
Chan eil gart no gruaim oirre.
Ho ri ’s mór mo luaidh ort,
Nighean donn na buaile.
Ho ri ’s mór mo luaidh ort.
Dh’ fhaighneachd mi dhi h-ainm sa’ Ghàidhlig,
’S ciùin an fhàilt’ a fhuair mi.
Ho ri ’s mi mór mo luaidh ort,
Nighean donn na buaile.
Ho ri ’s mi mór mo luaidh ort.
Ta mi Chlann MhicRath Chinntàile,
Sìol nan sàr dhaoin’ uaisle,
Ho ri ’s mór mo luaidh ort,
Nighean donn na buaile.
Ho ri ’s mór mo luaidh ort.
Cha deach an duanag cheudna a chlò-bhualadh gu so.
Ta gu leòr de ’n bheachd gur e na dh’ fhuiling Màiri Mhór de àmhghar an co-cheangal ris an dìteadh eucorach a rinneadh oirre a dhùisg air tùs spiorad na bàrdachd innte n’ ar a bha i air an leth-cheud bliadhna a chur seachad. B’ aithne dhòmhsa aon ris an tubhairt a’ bhan-bhàrd féin, gur e luinneagan tàlaidh a bhiodh i mar bhean-eiridinn, a’ cur ri chéile do naoidheanan air a glùn, a bu chiad tòiseachadh
Ach luath no mall gun do dhùisgeadh i, chan eil àicheadh air gur ceòlraidh fhìor i.
Is ro thoigh leam an òran éibhinn a rinn Dòmhnall MacNèill, a bhuineadh do Eàrlais (faisg air Uige), do ’n a’ chiad charbad-ola a chaidh seachad troimh Thròndarnais, goirid an déidh na bliadhna 1900. Rinn MacNèill na ceud sé ceithreamhan. agus b’ e Mac-an-Aba, maighstear-sgoile Chille Mhoire, a chuir na dhà mu dheireadh ris. Ta brod na bàrdachd an so:
Fonn.
Faire, faire, feadh a’ bhaile aig na mnathan aosda,
Cha chreid iad nach e breitheanas tha’n déidh tighinn an taobh so,
Coitsichean gun ghearrain air an talamh tarraing dhaoine,
Saoil sibh nach e’n t-Aonadh thug saorsa dh’ an nàmhaid!
Gur mise ghabh an t-eagal ’s cha bu bheag na ghabh mi dh’ uabhas,
Nuair chunnaic mi chuis-eagail rinn e fead aig Guala Shuarbi,
Chan fhanadh e ri bheannachadh dol seachad aig tigh Ruairidh,
’S chan fhaca mi cho luath ris dol suas a’ Chlach Ard.
Ta fear dhiubh ann a Sgèabost ’s gur aighearach iad féin leis,
Na faiceadh sibh na h-innealan nis an déidh an gleusadh,
Là thug iad Lachlainn leotha choimhead air tigh Ghésto
Cha tilleadh esan dhachaidh ann ged gheibheadh e dha féin e.
Sin nuair thubhairt Lachlainn ris mo thruaighe mar a dh’ éireas,
A Choinnich ni thu marbhadh chan fhalbhainn chon na féill leat,
Innealan gun tùr gur e ùilleadh ta gan gleusadh,
B’ fheàrr leam na brùidean bhiodh ùr bharr an t-sléibhe.
’Sann bhios gach cailleach fhearaideach gu h-ealamh dhiom a’ foighneachd
Co ris a ta e coltach, na ’m bi e muigh san oidhche?
Nach iongantach na Sasunnaich gach fear a theid ’na bhroinn dhiubh,
’Sann chualas a raoir gur ann san Fhraing rinneadh àd.
Chan urrainn mise a choltas chur idir ann an clò dhuibh,
Ta e air ceithir chuibhlichean grinn agus ròb orra;
Strìochagan de pheanta tarsuinn air an t-sròin aige,
Cha b’ urrainn mi ga aithneachadh chan fhanadh e rium dòigheil.
’S c’ ainm ta air an uidheam sin ta siubhal leo gu h-éibhinn?
Thig i mar an dealanach á Sasunn do Dhun Eideann;
Theid i do na h-uile àit, nam b’ urrainn i san fhéithe,
Gur e motor-càr a their càch ris sa’ Bheurla.
Sios Cille Mhoire thainig Cron a-mach á saibhear,
Dh’ éigh e Mhic an Donais, air do shocair ris an driver!
Air dhà-san bhi ’na Shasunnach cha tuigeadh e a’ chainnt so,
’S mharbh e gamhainn Gallda teann air Cnoc Holl!
Suas bruthach Mibhaig cha ruitheadh e ach mall dhaibh
Mach a nochd am Breabadair ’s dileag anns a’ cheann aig’
E ’n dùil gur e beairt-fhighe bh’ ann an déidh tighinn bho ’n bhànrigh,
Ghabh e stigh a rithist ’s rinn e sliobhagan de ’n t-seann te!
(R’a leantainn)
| title | Dioghlum bho Achaidhean na Bàrdachd (2) |
| internal date | 1965.0 |
| display date | 1965 |
| publication date | 1965 |
| level | |
| reference template | Tormod Dòmhnallach in Gairm 52 %p |
| parent text | Gairm 52 |