SGRIOBHADH ANNS AN NOS UR AN GAEILGE NA H-EIREANN

Le PADRAIG O CONCHUIR

CHA leig sinn a leas uiread de mhìneachadh a dhèanamh air seann litreachas na h-Eireann, ri luchd leughaidh Albanach. Nuair a theid sinn beagan air ais ann an eachdraidh, ’se an aon litreachas a bha a’ dol an Eirinn agus an Albainn. Nuair a mhilleadh a’ bhunait phoiliticeach an Eirinn, cha do ghearradh air falbh buileach an tradisiun litreachail, ach ’sann na bu laige a bha e a’ fàs, a lìon beag agus beag.

Nuair a chuireadh air chois gluasad ath-bheothachaidh na Gaeilge cha robh sa’ Ghaeilge ach teanga muinntir na tuatha. Sa’ Chuimrigh, nuair a ghlac na Neo-aontaich ùghdarras ann am beatha an t-sluaigh, dh’ ionnsaich iad leughadh do na daoine agus am Bìobull aca mar leabhar-leughaidh. Do bhrìgh sin, tha tradisiun litreachail aca, stéidhichte air modh-sgrìobhaidh a’ Bhìobuill. Cha robh uiread de shùim aig an Eaglais Chaitligich anns a’ Bhìobull, agus mar sin cha robh ach corra dhuine sa’ Ghaeltacht d’ am b’ aithne leughadh no sgrìobhadh mura dèanadh e sin sa’ Bheurla. Thuirt sgrìobhaiche nach maireann gu robh iongantas an domhain air nuair a fhuair e mach gun gabhadh a’ Ghaeilge sgrìobhadh idir.

Bha buidheann dhaoine ann a bha ag iarraidh litreachas nuadh-Ghaeilge a chur air chois. Sgrìobh iad leabhraichean stéidhichte air cainnt an t-sluaigh. Air dòigh, cha robh so glé fhreagarrach. Bha an teanga roinnte ann an trì prìomh dhualchainntean, agus bha gu leòr a dhaoine ann a bha an dùil nach b’ fhiach e an t-saothair a bhith gabhail gnothaich ach ri aon diubh sin, Gaeilge Mhumhainn mar eisimpleir. Cha robh a leithid de rud ann ri Gaeilge ghnàthaichte, agus bha na cóigidhean, no na roinnean-dùthcha, a’ dèanamh uaill ás an dualchainntean fa leth.

Nuair a chuireadh an Saor-stàt air chois bha a’ Ghaeilge ga teagasg anns gach sgoil. Mar sin thàinig meudachadh mór air àireamh nan daoine aig a robh an Teanga, ach bha leabhraichean Gaeilge fìor ghann. Chuireadh buidheann air bhonn leis an Stàit, air an robh an Gúm, gus a’ chùis so a leasachadh. ’Se leabhraichean eadar-theangaichte bu mhotha a dh’ fhoillsich an Gùm. Ach bha a’ mhór-chuid dhiubh air an eadar-theangachadh o ’n Bheurla. Ged a b’ i a’ Ghaeilge prìomh-theanga na Stàit, gu h-oifigeil, bha pailteas Beurla cha mhór aig a h-uile duine; agus tha e nas fheàrr leabhar sam bith a leughadh anns a’ chànain san do sgrìobhadh e. Mar sin, bu mhór am beud nach robh eadar-theangaichidhean ann bho na cànanan eile. Co-dhiù, bha leabhraichean an Gaeilge ri ’m faotainn. Agus bha buaidh eile air an obair so. Chan e obair gun tairbhe a th’ ann oidhirp a thoirt air rud eadar-theangachadh gu cothromach bho aon chànain gu cànain eile. Mar bhlàth air an saothair mar luchd eadar-theangachaidh do ’n Ghúm, dh’ ionnsaich gu leòr de luchd-sgrìobhaidh an ceàird, agus rud a b’ fheàrr buileach, sgrìobh iad leabhraichean ás an ceann fhéin.

A thuilleadh air leabhraichean, bha irisean mìosail ann. Tha am fear as sine dhiubh, An t-Ultach, a nis air aois da fhichead bliadhna a ruighinn. A thaobh leabhraichean sgoile, bha leabhraichean gràmair air an cur a-mach, agus leabhraichean a bha a’ buntainn ri beatha an t-sluaigh air an tuath. Mar sin, chuireadh an clò na dusanan de leabhraichean aotrom air an sgrìobhadh a chum leas nan sgoileirean, leithid Buacaillí Bó agus Bleachtairí le Cathal O Sandair. Nam faighte gille a’ leughadh leabhair air fàth, nuair bu chòir dha bhith aig a leasanan, bha e a cheart cho dòcha gur h-e fear de leabhraichean Chathail a bhiodh aige.

Car greis, bha raon-litreachais na Gaeilge gu math fàs, gun ach corra leabhar anns a robh luach mar litreachas a’ tighinn am follais. As déidh an dàrna cogaidh thàinig atharrachadh air an sgeul. Thogadh cuspair an sgrìobhaidh an Gaeilge aig cruinneachadh de bhuill nan oilthighean. A chum leasachadh a thoirt air foillseachadh na Gaeilge chuir iad an Club Leabhar air bhonn. Thug an Club Leabhar brosnachadh mór do luchd sgrìobhaidh na Gaeilge. Cha b’ e gu robh móran airgid ri fhaotainn ás; chan eil e comasach do dhuine a bhiadh a dhèanamh air sgrìobhadh na Gaeilge, ach bha fhios aig an luchd-sgrìobhaidh gum faigheadh iad na h-uiread de luchd-leughaidh, air a’ char bu lugha àireamh nam ball anns a’ chlub nan gabhadh An Club ri leabhar a sgrìobhadh iad.

Aig an Oireachtas (am Mòd Eireannach) chuireadh air bhonn duaisean mu choinneamh sgrìobhaidhean ann an roinnean sònraichte (ursgeulan, dràma, cunntasan-beatha is a leithid sin). Bha cothrom aig luchd-sgrìobhaidh duais airgid agus còirichean ùghdairean a’ Chlub Leabhar a bhuannachd. Bho chuireadh air bhonn an Club Leabhar ’sann a’ tighinn air adhart a tha sgrìobhadh sa’ Ghaeilge fad an t-siubhail. Tha móran bruidhinn ann mu ar càirdean sna Stàitean Aonaichte. Bu tric a chaill sinn sealladh air na h-eilthirich a chaidh a-null; cha robh Eirinn dhaibhsan ach mar thìr na seamraig; ach am bliadhna, chuir comunn Eireannach-Ameireaganach an céill gun tugadh iad seachad sreath de dhuaiseannan móra an coinneamh sgrìobhaidhean an Gaeilge.

O chionn grunn bhliadhnachan, tha sgrìobhaidhean sa’ Ghaeilge air an aon cheum ri obair nan Eireannach a tha a’ cleachdadh na Beurla; uaireannan tha na sgrìobhaidhean Gaeilge a’ ruighinn inbhe nas àirde. Ma sgrìobhas duine an Gaeilge chan eil margadh ro mhór ann. Ach ma sgrìobhas e am Beurla chan eil margadh dad nas motha aige. Ma tha dhìth orra mór reic fhaighinn air an cuid leabhraichean feumaidh iad sgrìobhadh do na Sasunnaich agus do na h-Ameireaganaich. O chionn beagan ùine, bha luchd-sgrìobhaidh Eireannach a bha a’ cleachdadh Beurla airson gun gabhadh an Club Leabhar ri leabhraichean am Beurla.

Da fhichead bliadhna air ais, mura robh a’ Ghaeilge aig duine cha robh so ’na chnap-starraidh dha. A nis as a h-eugmhais tha móran ann a theid seachad air duine. Fad cheudan bliadhna bha daoine de ’n bheachd nach robh sìobhaltachd ann ach an t-sìobhaltachd Bheurla; tha iad ann fòs! Ach a nis, tha gearain aig feadhainn eile an aghaidh na Gaeilge. Tha iad ann a dh’ iarradh leabhraichean a sgrìobhadh am Beurla, no sgrùdadh a dhèanamh an cuspair air choreigin, a thaobh ciùil no eachdraidh is dòcha, agus tha iad an cruaidh-chàs as eugmhais na Gaelige, a chionn ’s gu bheil grunn math de leabhraichean air am foillseachadh ann an Gaeilge air na cuspairean sin. An àite oidhirp a thoirt air a’ Ghaeilge ionnsachadh tha e nas fhasa dhaibh ionnsaigh a thoirt oirre!

Chan eil mi airson coimeas a dhèanamh (agus cha b’ urrainn dhomh a dhèanamh) eadar nuadh-litreachas an Gaeilge agus an Gàidhlig na h-Albann. Ach an diugh tha e soilleir gu bheil móran a bharrachd ga sgrìobhadh an Eirinn. Dé is aobhar dha so? Chan eil e duilich a’ cheist so a fhreagairt. An Eirinn, gheibhear còmhnadh airgid o ’n

Is dòcha gu robh e ’na chòmhnadh mór do shoirbheachadh an ath-bheothachaidh an Eirinn, gu robh dlùth cheangal eadar an Teanga agus an Nàiseantachd. Sgrìobh Pádraig MacPiarais (Patrick Pearse) leabhraichean san nuadh-Ghaeilge; chuir e sgoil dhà-theangach air bhonn; chuireadh ás dha, an déidh Aramach 1916. Trì bliadhna mus d’ fhuair e bàs, dhearbh e an ceangal a bha eadar an Nàiseantachd agus a’ Ghaeilge, nuair a thug e bòid mu ’n chuspair a bha roimhe agus roimh ’n luchd-leanmhainn aige: “Eire, ní amháin saor ach Gaelach, chó maith; ní amháin Gaelach, ach saor chó maith.” Ghabh na Nàiseantaich gu léir ris a’ chuspair sin, agus ’se sin bu choireach gun ghabhadh ris a’ Ghaeilge mar theanga oifigeil.

Is cinnteach gun tug an Nàiseantas spreagadh mór do ’n Ghaeilge. Bho 1916, bha na ceudan dhaoine ann a dh’ ionnsaich a’ Ghaeilge ann am prìosan no ann an càmpa glaiste. A-measg nam prìosanach poiliticeach mu dheireadh bha duine a thogadh an Lunnainn. Dh’ ionnsaich e a’ Ghaeilge anWormwood Scrubs, agus chuireadh an clò sreath de a chuimhneachanan an Comhar (iris mìosail) nuair a leigeadh ma sgaoil e. Tha e an diugh air fear de na sgrìobhaichean as fheàrr an Eirinn, ’se sin Máirtín O Cadhain. Tha e a nis san Roinn Ghaeilge an Colaisde na Trianaid, am Baile Atha Cliath. Ri linn a’ chogaidh chuireadh an gréim e agus chaith e greis an Càmpa Glaiste sa’ Chorrach. Faodar a ràdh gu robh seiminear de luchd-sgrìobhaidh Gaeilge fo a chùram an sin.

Chan fhaod sinn a bhith riaraichte leis na chaidh a dhèanamh, ach feumar aideachadh gun tàinig adhartas. Nuair a thig Yeats no Joyce eile am follais tha deagh sheans ann gur h-ann sa’ Ghaeilge a bhios iad a’ sgrìobhadh.

[Sanas]