Lagh na Croite

Le DOMHNALL IAIN MACCUMHAIS.

THA greis mhath o’n chuireadh air chois an Coimision a tha an ceartair a’ deanamh geur-rannsachadh air staid na croiteireachd agus suidheachadh chroiteirean anns na seachd siorramachdan anns a bheil croiteirean ri ’m faotainn, agus shaoileadh duine gum bu chòir dhoibh a dh’ aithghearr a bhith a’ toirt iomraidh air an comh-dhunadh a thaobh na chuala ’s na chunnaic iad.

Bhitheadh e iomchuidh gun cluinnear guth a’ chroiteir am measg chàich, agus gu dearbh gun cluinnear e os cionn chàich, oir is e a tha so cuspair a bhuineas gu dlùth ri chaithe-beatha agus feumaidh e gnothach a ghabhail ris. Bi e nas fhasa dha sin a dhèanamh ma tha eòlas aige air na còraichean a tha an lagh a’ buileachadh air, agus tha oidhirp air a dhèanamh an so beachd a thoirt air còraichean a’ chroiteir gun a bhith buntainn gu mionaideach ri meur sam bith de’n lagh.

Chaidh lagh air leth a shuidheachadh airson chroiteirean anns an Achd iomraideach, Achd nan Croiteirean, a chuir a’ Phàrlamaid a mach anns a’ bhliadhna 1886. Chaidh iomadh leasachadh is càradh a dhèanamh air an lagh bho ’n là sin, gu h-àraidh anns na bliadhnachan 1911, 1919, agus 1931, ach is ann anns an t-seann Achd a gheibhear fìor bhunaitean an lagha. Is e so na trì bunaitean sònraichte air a bheil lagh na croite stéidhte:—

1. Còir a’ chroiteir a bhith sealbhachadh a chuid fearainn gun dragh o dhuine sam bith cho fad’s a tha e coimhead cùmhnantan àraidh.

Cha leigear a leas a bhith ag ainmeachadh ach na cùmhnantan as cudthromaiche, mar a leanas:—

(1) Feumaidh an croitear am màl a phàidheadh aig na h-amannan àbhaisteach.

(2) Ma chuidich Bòrd an Fhearainn e le ìosad airgeid, feumaidh e suim àraidh a phàidheadh dhaibh-san aig ceann a h-uile sia mìosan gu bràth gus am pàidhear air ais an t-ìosad agus an riadh a tha ’na chois.

(3) Feumaidh e fhéin, no a theaghlach, a bhith ag àiteach an fhearainn, ach faodaidh luchd tuarasdail a bhith a’ cuideachadh leis an obair.

(4) Chan fhaod e am fearann, no na tighean a tha air uachdar a leigeil a dholaidh le mì-chùram.

(5) Fhad’s as beò e chan fhaod e am fearann a thoirt seachad do dhuine sam bith eile gun chead an uachdarain (ach chìtear a dh’ aithghearr gu bheil meadhonan ann air son faochadh o’n chùmhnant so a thoirt do chroiteir a tha fàs aosda, lapach).

(6) Chan fhaod e am fearann a cho-phàirteachadh eadar e-fhéin agus fear eile gun chead an uachdarain.

(7) Ma chuir e ainm ri cùmhnant sam bith co-cheangailte ris an fhearann agus mas e cùmhnant a tha ann a chì Cùirt an Fhearainn iomchuidh, feumaidh e a choimhlionadh.

Ged a bhiodh croitear a’ briseadh aon de na cùmhnantan a tha ceangailte ris an fhearann, cha chaill sin dha a chòir air an fhearann

Chan eil e buileach fìor a bhith ag ràdh nach caill croitear a chòir fearainn cho fad ’s a tha e coimhead na cùmhnantan a tha leagte air. Tha dòigh eile ann anns am faod e fearann a chall, oir tha ùghdarras aig an uachdaran, le cead na Cùirte, greim a chur air croit, no pìos de chroit, a tha e deònach a chur gu feum iomchuidh. Mar eisimpleir air an seòrsa feuma a chithear iomchuidh, tha togail tighean comhnaidh, no tigh-sgoile, no eaglais, no deanamh rathad ùr, no leudachadh seann rathad. Gheibh an croitear làn chothrom cur an aghaidh a leithid so, agus aig a’ cheann mu dheireadh ma gheibh an t-uachdaran an cead a tha dhìth air, suidhichidh a’ Chùirt meud na h-éirig a dh’ fheumas e a phàidheadh do’n chroiteir air son an talamh a tha e a’ call.

2. Còir a’ chroiteir a bhith a’ sealbhachadh a chuid fearainn air son màl a tha ceart, cuimseach.

Tha so a’ ciallachadh nach leig an croitear a leas màl a phàidheadh air son leasachadh sam bith a rinn e fhéin no athraichean roimhe an taobh a stigh crìochan an fhearainn. Mas e talamh mòintich a bha ann nuair a chaidh am fearann a shuidheachadh an toiseach, agus mas e an croitear fhéin no chuideachd a bha aig saothair an talamh a thoirt a steach ’na thalamh àitich agus uidheamachadh le gach nì a bha feumail, chan iarrar air ach màl a tha coltach air son talamh mòintich.

Faodaidh an croitear agus an t-uachdaran a bhith ag aontachadh màl cothromach eatorra fhéin, neo faodaidh fear seach fear aca iarraidh air Cùirt an Fhearainn màl a shuidheachadh. Aon uair ’s gu suidhichear màl cothromach, seasaidh e fad seachd bliadhna mur eil an t-uachdaran agus an croitear le chéile deònach atharrachadh, ach an ceann seachd bliadhna faodaidh fear seach fear aca tighinn air adhart a rìs agus iarraidh air a’ Chùirt am màl a shuidheachadh as ùr.

3. Còir a’ chroiteir, nuair a leigeas e dheth am fearann, éirig fhaighinn o’n uachdaran air son leasachadh a rinn e-fhéin no chuideachd air.

Faodaidh croitear a chroit a leigeil dheth uair sam bith, ma bheir e rabhadh sgrìobhte do’n uachdaran aon bhliadhna roimh ’n ám. Agus gu tric ma tha an croitear deònach faighinn air falbh ann an cabhaig, cha chùm an t-uachdaran ri rabhadh bliadhna e. Nuair a gheibh e cuidhteas am fearann, tha còir aige air luach a h-uile nì a tha e a’ fàgail air uachdar a bhuineas dha fhéin no do chuideachd. Tha sin mar sin eadhon ged a b’ e a’ choire fhéin a chaill am fearann dha, mar a thachras nuair a bhriseas e aon de na cùmhnantan a dh’ ainmicheadh a cheana.

Am measg samhuil na leasaichean as àbhaisteiche air croit, tha tighean comhnaidh, oifisean tuathanachais, claisean is guitearan is gàrraidhean crìche. Mur eil daoine còirdte a thaobh luach nan rudan sin, faodar iarraidh air a’ Chùirt luach a chur orra, agus ni iadsan sin a réir am fiach do’n ath duine a shealbhaicheas am fearann.

Ged nach téid bacadh a chur air duine a thaobh an seòrsa leasachaidh a dh’ fhaodas e a dheanamh air a chroit fhéin, chan fhaigh e air ais aig a’ cheann mu dheireadh luach nì sam bith nach eil freagarrach a

Ged nach eil iad buileach cho cudthromach no cho prìseil ris an fheadhainn a chaidh ainmeachadh, tha an lagh a’ buileachadh sochairean eile air a’ chroiteir. So ceithir dhiubh:

(1) Còir a’ chroiteir fhearann fhàgail mar dhìleab aig aon duine de chuideachd fhein.

Mur eil an t-uachdaran deònach an dìleabach a ghabhail a steach anns an fhearann, faodaidh e cur ’na aghaidh agus bheir Cùirt an Fhearainn breith air a’ chùis. Ma chaochaileas croitear gun dìleab a dheanamh idir, tha an lagh fhéin a’ steòrnadh am mach có am measg a chàirdean an t-oighre a dh’ fhaodas am fearann a shealbhachadh.

(2) Còir a’ chroiteir fhearann a thoirt seachad ré ám a bheatha.

Faodaidh e sin a dheanamh le cead Cùirt an Fhearainn ach a mhàin ma tha e fhéin eu-comasach am fearann oibreachadh troimh shean aois no lapachd eile agus a mhàin mas ann do dhuine aig am faodadh e fhàgail mar dhìleab a tha e deònach a thoirt seachad. Tha a’ chòir so glé fheumail nuair a tha an t-uachdaran a’ diùltadh leigeil le seann duine fhearann a chur an ainm duine de’n teaghlach. Ach ma tha an t-uachdaran toileach, tuigear gum faod duine uair sam bith a chroit a chur an ainm duine eile, biodh e càirdeach dha no nach bitheadh.

(3) Còraichean a’ chroiteir anns a’ mhonadh.

Co-cheangailte ri croit tha an còmhnaidh còraichean monaidh, agus tha an lagh a’ toirt ùghdarras do chroiteirean a’ bhaile a bhith a’ riaghladh an còraichean a réir riaghailtean a dheasaicheas iad fhéin agus a chì a’ Chùirt iomchuidh. Is e dleasdanas muinntir a’ bhaile an ceann a h-uile trì bliadhna a bhith taghadh buidheann bheag dhiubh fhéin air son a bhith a’ cur nan riaghailtean an céill. Mur eil muinntir a’ bhaile deònach an dleasdanas a tha so a dhèanamh, faodaidh a’ Chùirt conastapal a chur air ceann a’ bhaile agus feumaidh na croiteirean tuarasdal beag a phàidheadh dha.

(4) Còir a’ chroiteir air a’ Chùirt fhéin, a dh’ ionnsaigh an toir e nì sam bith co-cheangailte ri chroit a tha a’ cur dragh air.

Is e Cùirt a’ Chroiteir Cùirt an Fhearainn, Cùirt a thig a steach do’n tigh aige ma tha feum air a sin; Cùirt anns am faod e seasamh gun fear-lagha air a chùl mas e sin a thoil, Cùirt anns am faigh e éisdeachd a bhios modhail, foighidneach agus cothrom bruidhinn ’na chànain fhéin; agus Cùirt anns am faigh e aig a’ cheann mu dheireadh ceartas nach eil daor agus a tha gu math tric saor ’s an asgaidh.

Is e sin, ma tà, feadhainn de na còraichean a tha croiteirean a’ sealbhachadh. Ach ged a bha iad annasach nuair a thàinig iad a mach an toiseach, chan eil iad annasach an diugh. Tha a h-uile duine ann am Breatainn an ceartair a tha a’ pàidheadh màl air son fearainn, beag no mór, a’ mealtainn còraichean nach eil eu-coltach ri na còraichean a dh’ ainmicheadh an so. Nach docha gu bheil an t-ám aig a’ chroitear a nise adhartas as ùr a dheanamh agus gum faod obair a’ Choimision a tha a’ saothrachadh an dràsda a bhith cho buannachdail do chroiteir an là-an-diugh ’s a bha obair Coimision Napier do a shinnsir?