AN CUMHNANT

le Eilidh Watt

Cha robh cabhag air neach oir b’e seo féisd aig an robh a h-uile dibhearsain, a h-uile fealla-dhà, air an tathunn, ach gu h-àraidh do’n òigridh. Mar sin cha robh ach ceum athaiseach aig Ceit is aig Màiri is gun ach facal ainneamh eadorra fads a bha iad ag amharc air aodainn òga air an gluasad gu mir’ is gàireachdaich. Ach thainig stad airson mionaid ann am barrachd is aon duine nuair a leum boireannach mór a-nuas staidhir ghoirid, is le a làimh sìnte mach roimpe is a ceann crom, mar gun robh i air a h-ùr dhalladh, a threabh i clais dhi fhéin troimh’n ghreaghainn.

“Ach dé’n truaighe a tha cur air a’ Mhorgaich? ”, arsa Ceit, ann an guth ás-creideach.

Fhreagair Màiri i le ceist eile. “Is dé an truaighe a chuir bean a h-aoise an siud a’s a’ chiad àite?”

Sheas an dithis aca a’ coimhead suas is a’ leughadh an sgrìobhaidh ann an litrichean dubha is òr-dhealt, sgrìobhadh a bha a’ gealltainn gun cuireadh Estelle soillearachd air a’ chuid a dh’fhalbh de’n bheatha is a’ chuid a bha fhathast gun tighinn. Bha an seo carabhan ghoireasach, shnasail is sheas iad ga h-amharc gus an dainig làmh, na meòrain le eallaich de fhàinneachan deàlrach, a tharraing a chùrtain gu faiceallach gu taobh na h-uinneige, is gus am fac iad aodann rocach, le sùilean beothail dorcha, a bha an ceartuair làn ioghnaidh. Ach cha chluinneadh iad i ag ràdh gu sùnndach, fads a bha i a’ sguabadh nam buinn airgid gu pocan far an robh feadhainn eile a’ gliogadaich, “Am bheil cothrom agams’ air? Rannsaicheadh gach neach a chridhe fhéin.”

Bha Estelle eòlach gu leòr air fir is gu h-àraidh air mnathan a thigeadh a-steach gu fiata. Daonnan rachadh aice air an cur air falbh na bu shùnndaiche na thàinig iad. An diugh b’e gun do thachair an dearbh nì ris nach robh sùil aice a chuir chun na h-uinneig i. Nuair a thainig Morgach a steach chunnaic Estelle boireannach eireachdail a’ bualadh

Ge b’e bha’n sgrìobhadh òr-dhealt ag agairt dha taobh chan agaireadh Estelle fhéin gun robh roi’fhios no eòlas aice ach na bha a réir nàduir. Chleachd i a ceàird airson ùine mhóir a nis, is bha i anabarrach beachdail. Bha i coibhneil dhi fhéin is chunnaic i leithid a dhragh is a dh’amhghair, a bha gu tric air fhalach bho’n t-saoghal, is nach cuireadh i ris le deòin. B’e a bòsd nach dug is nach toireadh i comhairle ach mar a bheireadh i do mhac no nighean leatha fhéin.

Cha robh dad a choltas air a’ bhoireannach ghuaineiseach seo gun robh nì a’ cur cùram oirre is b’ann le làimh a’ phailteis a shìn i airgead do Estelle. A réir coltais cha b’ann chionns gun dug neach a car aisde a bha i ann seo oir chuir Morgach a làmh gu creideasach ann an làimh na té ’ile. Cha b’e an làmh a bha Estelle a’ leughadh ach gach neoni gluasaid a thigeadh ann am fèith làimhe no aodainn. Bha lagan air an treasa meur is ruthadh far an deach fàinneachan a bha air fàs teann a spìonadh dhi le cabhaig. Bha i pòsda; cha robh coltas banntrachas oirre; an robh i am beachd ceum a ghabhail gu h-aotrom far na slighe?

A’ taghadh a facalan mar gun robh i gu dearbh a’ leughadh, is a’ bruidheann gu socair gus am bitheadh e soirbh dhi beachd a lagachadh, no tarruing gu tur air ais, dh’innis Estelle na bha soirbh ri aithneachadh. Cha dainig tinneas ’na rathad is bha i de stoc fallain; bha a cuid de’n t-saoghal aice is cha robh aobhar eagail aice nach bitheadh — bha càirdean is luchd-dàimh aice; dh’fheumadh i bhi air a faiceall oir bha te ann aig an robh farmad rithe. Có tha cho mì-shealbhach do nach aithne a leithid sin? Cha do ghluais fèith.

Leig Estelle leis an làimh a bhi laigheadh gu h-aotrom ’na bois. “Tha dithis fhear dlùth dhut. Bithidh buaidh aca air do bheatha.” Thainig an crupadh a b’fhaoine anns an làimh a bha cho aotrom ri dealan-dé air a bois. “Tha an dara fear nas sine na’m fear eile. Tha pìos.”

Eadar fhìribh is mhagaidh ach le sian bhig air a h-anail, chuir Morgach a ceist: Is am bi an seann fhear fada beò?

Cha do fhreagair Estelle i airson tiotan ach an uair sin bhruidhinn i le smachd is ùghdarras an draoidh. Le a sùilean air sùilean na té ’ile thuirt i, “Bitheadh an ùine fada no goirid leat, ach latha agus bliadhna an déidh dhàsan falbh, falbhaidh tusa.”

An tug Estelle binn bàis aithghearr oirre?

Ach ma chuir briathran Estelle oillt air inntinn na Morgaich chuir an t-ath-chruth a thainig air aodann na té ’ile uabhas air Estelle. B’e a’ Mhorgach a ghluais an toiseach is, gun a sùil a thoirt far aodann na té ’ile, thog i am baga làimhe a bha ri cois, is theich i, gun fhacal.

Nuair a ruig Morgach an càr shuidh i aig a’ chuibheil airson mionaidean, a sùilean dùinte, is ceistean nach do chuir i a’ cur crithean oirre. An robh Roidean a cheana marbh? An robh aice ach bliadhna ghoirid?

Le barr a teangaidh fhliuch i a bilean tioram is shuidh i suas; cha robh cron no ciont ceangailte rithese; cha bhitheadh sin nas motha. Bha fios aig Roidean fhéin, aig an doctair, aig an t-saoghal, nach geallte am màireach dha le cinnt chionns gun robh stait a chridhe cho bagarrach. Mar thuirt an doctair rithe, dòcha gus a misneachd a chumail rithe, “Chan e idir cho mì-fhallain is a tha e — Is e an t-eagal a tha cur ris.”

Cha d’fhaighnich i, “Dé’n t-eagal?” Bha fios aice dé bha ga léireadh.

Le deagh aire is le stuthan bho’n doctair cha robh aobhar gum faigheadh e bàs neo-thràthail. Cha robh. Thionndaich a smuaintean gu Ailean an gréibhear, Ailean a bha na b’òige na h-aon aca, le uilt do nach b’aithne ragachadh fhathast, is le sùilean aig an robh eòlas air a bhi meas stuic. B’esan a chuir an smuaint ’na ceann air tùs. Bha e a’ nigheadh a làmhan is a chùl rithe is ise a’ deasachadh bidhe nuair a thuirt e, “Feumaidh tusa a bhi anabarrach faiceallach, a Mhorgach, gum bi na pillichean daonnan ri làimh. As an aonais rachadh e ás mar choinneal air a smàladh.” Thainig e thairis air an rabhadh a rithist is a rithist. ’Na h-inntinn-se ghreimich an smuaint. Nuair a bha Roidean do-fhulangte casaideach chaidh smuaint eile a ghin is a dhaighneachadh.

Ach bho chionn ghoirid bhitheadh e coltach gun d’fhuair e misneachd is faochadh air choireigin. Bha e nis a’ gabhail làn shuim do obair an fhearainn is e dol do’n bhaile-mhór na bu trice. Cha robh guth air bàs neo-thràthail.

“Ceannaich dhut fhéin seacaid ùr mun tig deireadh an fhoghair is féill nan laogh is féilltean eile,” chomhairlich i dha air latha is e gu sùnndach.

“Chan eil mi ag ràdh nach dèan mi sin,” ars esan. B’e sin a rinn e.

Rithese bha e nis gu coibhneil, le mil air teangaidh a bu tric a dh’fhàg leusan roimhe seo. Mur b’e e bhi chodian-iarrtasach gun rachadh i sgrìob do’n bhaile aig àm na féisd cha bhitheadh i air an taigh fhàgail an diugh. Cha do lasaich e gu’n do dh’fhalbh i. B’e fhacalan mu dheireidh rithe mun deach e a-mach, “Chan eil mi ’g ràdh nach faigh mi tìde mo sheacaid ùr a chur orm gus am bi i air tighinn rium mus tig na féilltean.”

Ach ma chuir esan air an t-seacaid ùr bu mhath a dh’fhaoidte nach caitheadh e tuilleadh i. Bha e riamh an earbsa rithese na pillichean a chur ri làimh ’na sheacaid. Cha deach na pillichean a chur anns an t-seacaid ùir. Nan tigeadh cuairt air, bu mhath a dh’fhaoidte, eadar pian is eagal, gun rachadh e ás mar choinneal air a smàladh. Dé nis a bha air a ghealltainn dhithse?

Rinn a’ Mhorgach air an taigh is nuair a ràinig i bhuail sàmhchair anabarrach an taighe oirre is chaidh i steach gu fiata. Gun fhuaim sam bith dh’fhosgail i dorus an ruim. Chunnaic i dà nì: bha Roidean ’na shuidhe ’na shéithir, a cheann leagte air a bhrollach: bha e air an t-seacaid ùr a chur uime.

Chual’ i fhéin sian a h-anail is le sin thog Roidean a cheann, is chunnaic i grad lasadh na h-aoigheachd ’na shùilean.

“An do dhùisg mi thu?” ars ise le facalan a ghnàthaich i anns an t-seann saoghal mun deach a saoghal bun os cionn.

“Dòcha gun d’rinn mi norrag,” ars esan. “Ach coma.”

Ged bha a bhriathran gun mhath gun chron is ged nach dubhairt e an còrr sheas i a’ feitheamh agus b’ise b’eudar bruidheann an toiseach.

“Seadh? Ciamar a chaidh dhut? Is math a tha’n t-seacaid ùr a’ tighinn dhut.”

“Bhuill, eadar thu fhéin ’s i fhéin is an t-Agh tha mi an seo fhathast.”

Shuidh Morgach. “Seadh?” ars ise.

“Bhuill, mar a thachair bha mi ann an deagh ghleus obrach is chaidh mi fhéin is Ailean ris gus an robh sinn toilichte leigeil dhinn.

Theagamh gur ann airson mise a chaomhnadh a dh’obraich Ailean mar air chuthach. Is an creideadh tu? Chùm mi ris. Thainig sinn a-steach is ghabh sinn cupa tì, tì a rinn Ailean. An deidh dhàsan falbh dh’fhan mise a’ gabhail sugareit. Bha mi na bu shàraichte na thug mi fo’n ear is nuair a bhuail crith-fhuachd orm bu leisg leam a dhol a-mach a dh’iarraidh na seacaid a dh’fhàg mi na crochadh a-muigh, am beachd a dhol a chur

Stad an eachdraidh. Dh’aom cridhealas a ghutha. Bha e nis cho sòlumaichte ri siorram nuair a thuirt e. “Is tric a thuirt mi — ach b’ann le fealla-dhà — nach iarrainn am bàs a sheachnadh an latha thigeadh e. Dhearbh mi a chaochladh. Gu geur, goirt dhearbh mi e. As aonais nam pillichean cha robh am bàs ri sheachnadh. Chuir mi mo làmh ri’m bhrollach gus an cridhe a bha ionnas spraidheadh fhàsgadh ri chéile. Do m’ mheòrain bha’m bosca phillichean. Chaidh agam air fear a chur air mo theangaidh. Faodaidh gum bheil a’ chuid eile air an làr.”

“Nach coma’s tu beò” ars a’ Mhorgach le leithid dhùrachd is gun tug Roidean sùil gheur oirre. Cha duirt ise ach, “Fhuair sinn aon rabhadh. Cha bhi an còrr.”

Nuair a chual’ Ailean mar a theab cha duirt esan, nach d’rinn aidmheil air Cumhachdan air bith, ach, “Làmh an Aigh, làmh an Aigh.”

Ma bha a’ cheist ann an inntinn na Morgaich ciamar a thainig na pillichean a bhi far nach robh cuimhne aice air an cur cha do chuir i a’ cheist ri neach. Cha dug a h-aon seach aon mór iomradh air an latha-ud, is nuair a rugadh leanabh gille dhi cha bhitheadh Roidean riaraichte mur toirte Ailean mar ainm air. Bu choma leis a’ Mhorgaich fads a bha Roidean riaraichte.

B’e Ailean Og a shuidh a nis, is e aon fhichead bliadhna a dh’aois, a’ dol troimh phàipearan is cunntais athar. Ged bhior ceist e fad ùine cha robh feum dha a cur ri mhàthair oir bha a smuaintean air nithean eile. Bho’n latha a rinnte banntrach dhi bha i leagte gum bàsaicheadh i fhéin aig ceann na bliadhna. Cha robh ach an t-aon fhreagairt ghoirid aice do gach ceist a chuirte mu dheighinn, “B’e siud an cùmhnant.”

Chionns nach robh an tòimhseachan a’ dol an altan a chéile chuir Ailean Og a’ cheist ri Ceit is Màiri, a bha nis sean is dòcha dìochuimhneach, air latha is iad a’ tadhall a mhàthar. “An robh té da’m b’ainm Estelle, a’ fuireach air an taobh seo riamh?” ars esan.

“Cha bhuin an t-ainm do’n taobh seo riamh,” fhreagair Ceit le cinnt.

“Ach,” arsa Màiri, “am bheil cuimhne agad n’ar bhitheadh te do’n ainm a’ tighinn chun na féisde? Ban-fhiosaiche? Estelle?”

Ach cha robh.

Bha pàipearan is cunntais athar air an cumail gu réidh, air dhòigh is gun robh e a’ toirt cùnntas air gach dol a-mach is tighinn a-steach, a’ toirt cunntas, dh’fhaoidte ràdh, air a bheatha. B’e an dearbh réidheachd seo a dh’aobhraich an t-aon nì seo a bhi cho neo-shoilleir. Sgrìobh athair ’na leabhar cunntais, bliadhna an deidh bliadhna is riamh mu àm an fhoghair, “Fichead not gu Estelle le taingealachd.” Dh’fhaodadh e atharrachadh beag a dheanamh nuair a sgrìobhadh e, “Fichead not gu E. airson sonas mór.” No, “Chan eil ar sonas a’ dol an lughad: £20.”

Cha do chuir e solus air dha gun deach a’ chiad phàigheadh a dheanamh am foghar mun d’rugadh e fhéin is gun deach stad orra an ceann dheich bliadhna. Cha do chuir an litir ghoirid, a bha air a deagh làimhseachadh, ach air a gleidheadh gu cùramach, soilleireachd air a’ chùis na bu mhotha. Shaoraich neach, dòcha gum b’e Estelle fhéin, ged nach robh cinnt air sin, gu sgrìobhadh: “Air leabaidh a bàis tha Estelle a’ maitheadh gach fiach. Rannsaicheadh gach neach a chridhe fhéin.”

Cha robh stiùireadh is cha robh cuibhrig air an litir.