BAILE NAN GALL

le Ruaraidh MacThómais

Cha mhór a shaoileadh, a’ faicinn baile mór Ghlaschu, gu robh e, o chionn ceithir cheud bliadhna, na bu lugha na tha Steòrnabhagh an diugh. Aig an àm sin cha robh a-mach air cóig mìle duine a’ fuireach anns a’ bhaile. Bha e greis mhath an déidh sin mus dàinig fàs agus bòcadh air. Mu mheadhon na seachdamh linn deug, an linn Alasdair MhicColla, thuirt am bàrd:

Chuala mi ’n dé
Sgeul nach b’ ait leam:
Glaschu bheag
Bhith ’na lasair.

Agus am Bliadhna Theàrlaich, nuair a thadhail feachd a’ Phrionnsa ann, air a rathad air ais á Sasuinn, cha robh ach mu sheachd mìle fichead de shluagh anns a’ bhaile. Ach ’s fheudar gu robh beairteas ann, oir chuir feachd a’ Phrionnsa mar chàin air Glaschu sia mìle còta Gaidhealach a thoirt dhaibh, a thuilleadh air a dhà uiread sin de léintean, sia mìle paidhir bhrògan is stocainnean, agus sia mìle bonaid. Chosg seo dhaibh deich mìle nota, ach ma chosg, fhuair iad air ais e an ceann ceithir bliadhna. Cha robh bàigh aig muinntir Ghlaschu do na Gaidheil aig an àm sin, ach gu fortanach cha do lean an gamhlas sin ro fhada, agus an ceann ceud bliadhna eile bha ceangal gu math dlùth eadar am baile agus a’ Ghaidhealtachd. A nis, agus o chionn ùine mhór, chan eil baile air an t-saoghal as fhaisge air cridhe a’ Ghaidheil na baile Ghlaschu, agus chan eil teagamh nach do dh’fhàg e a sheula fhéin air a’ bhaile agus air a shluagh.

Chan e gur h-urrainn dhuinn aontachadh ris a’ bhàrd Thirisdeach, Iain Mac Illeathain á Baile Mhàrtainn, nuair a tha e ag ràdh:

O ’sann an Glaschu nan stiopall àrda
Tha clann nan Gaidheal a nis gu léir.

Cha robh a’ chùis mar sin nuair a rinn e an t-òran, mu mheadhon na naoidheamh linn deug, agus chan eil fhathast. ’S math nach eil. Ach

Anns a’ chiad leth de’n naoidhimh linn deug, ’sann a’ fàs a bha àireamh an t-sluaigh anns a’ chuid bu mhotha de’n Ghaidhealtachd, agus ann an corra àite, mar a tha Leódhas agus na Hearadh, lean seo gu toiseach na linne againn fhìn. Ach ged a bha àireamh an t-sluaigh a’ fàs, bha àireamh an luchd-imrich a’ fàs cuideachd, oir bha na teaghlaichean mór, agus cha robh beòshlaint ann do na h-uile. Ràinig Muile an àireamh sluaigh a b’àirde ’na h-eachdraidh na bu tràithe na na h-eileanan eile, anns a’ bhliadhna ochd deug ’s aon air fhichead. Bha còrr air deich mìle anam am Muile an uair sin, ged nach eil cus a thuilleadh air dà mhìle an diugh anns an eilean. Aig an àm sin bha soitheach air a robh aHighlandera’ siubhal gu cunbhalach eadar Glaschu is Tobarmhoire, agus roimh’n bhliadhna ochd deug is dà fhichead bha ceangal de’n t-seòrsa seo eadar Glaschu agus a’ chuid bu mhotha de chòrsa an iar na Gaidhealtachd.

Bha e mar sin furasda do na Gaidheil dèanamh air Glaschu, agus bha an obair pailt ann aig an àm. Aig toiseach na naoidheamh linn deug b’e àireamh sluagh Ghlaschu trì fichead ’s a seachd deug de mhìltean, agus aig deireadh na linne bha trì chairteil de mhuillion anns a’ bhaile. Cha do rinneadh cunntas a riamh air an àireamh dhiubh sin a bha ’nan Gaidheil, no de shliochd Ghaidheal, ach tha fhios gu robh an àireamh mór. Aig an àm sin bha barrachd air fichead mìle duine air crìochan Ghlaschu aig a robh Gàidhlig, gun luaidh air na mìltean móra de Ghaidheil a bhiodh air an Gàidhlig a chall ri linn bhith ro fhada mu dheas.

Cha teid duine glé fhada an Glaschu, eadhon an diugh fhéin, gun Ghàidhlig a chluinntinn. Tha iomadach coimhthional Gàidhlig anns a’ bhaile, agus an saoghal bràch de chéilidhean ’s de chomuinn. Ann an leabhar an telefon tha còrr air trì fichead duilleag de shloinnidhean a’ toiseachadh le Mac. Chì thu ainmeannan Gàidhlig an sud ’s an seo air tigh-seinnse no air tigh-bidh, agus tha móran de na sràidean air an ainmeachadh air àiteachan Gaidhealach.

Ach ged tha sin mar sin, thainig caochladh gun teagamh air cor agus air inbhe na Gàidhlig anns a’ bhaile, agus tha mi nis airson a thoirt f’ar comhair dealbh no dhà de Ghaidheil Ghlaschu aig an tigh mar gum b’ann, anns na linntean a chaidh seachad. ’Se sop ás gach seid a bhios ann, oir tha an raon seo farsaing.

Bheir sinn sùil an toiseach air Mairi Mhór nan Oran, ’na fallas air

“Iain, a charaid — Tha mi a’ sgrìobhadh so ad ionnsaigh a leigeil fhaicinn duit gu bheil mi slàn, an dòchas nach eil thu fhéin tinn. Nam bithinn cho beairteach ’s a tha mi bochd, bheirinn punnd Sasunnach gum biodh tu far a bheil mise nochd, ann an Talla Mór nan Gaidheal ann an Glaschu; mo dhà mhuilichinn gu m’ ghuaillean, ’s am fallas gam dhalladh a’ fuineadh agus a’ bruich bhonnach dha na gillean-Callainn; ceann-suidhe na fàrdaich ’na shuidhe ann an teas-meadhoin trì fichead caman, gan cur air dòigh, airson an là màireach. Innsidh mi dhuit mu’n chamanachd an uair a bhios i thairis. Bheir i ann ad’ chuimhne làithean ar n-òige, an uair a b’àbhaist do thuath Sgèaboist is Chàraboist a bhith air a’ bhugha-mhór le buideal air gach ceann dhe’n raon, agus pailteas bhonnach agus càise. Tha sinne a’ falbh a màireach gu Pàirc na Bànrigh — trì fichead gille tapaidh Gaidhealach; deich thar fhichead fo’n fhéile, agus deich thar fhichead le briogaisean glùine, le’n cuid camanan air an guaillean, pìobairean rompa agus ás an déidh, agus mi fhìn le each agus càrn làn chliabh bhonnach, mulchag chàise uiread ris a’ ghealaich, agus deur beag dha’n Tòisidheachd a chur spreigidh anns na gillean. Slàn leat air an àm. Is mi do bhana-charaid dhìleas — Mairi, Nighean Iain Bhàin.”

Tha mi ’n dòchas nach do loisg na sgonaichean oirre fhads a bha i ris an litir! Rinn i òran nuair a bha an iomain seachad:

’S iad gillean mo rùin
A thogadh mo shùnnd;
’S i so a’ Bhliadhna Ur thug sòlas duinn.

’S iad gillean mo ghràidh
Tha ’n Glaschu nan sràid,
’s fhada bho àit an eòlais iad.

Aig aon uair deug
A rinn iad an triall,
Le pìob is bu bhriagh an còmhlan iad.

Nuair ràinig na sàir
Gu ionad a’ bhlàir
Gun chuireadh gun dàil an òrdugh iad.

Bha glaineachan làn
Dha ’n Tòiseachd a b’ fheàrr,
Is aran is càise còmhla ris.

Bha bonnaich gun taing,
Is pailteas dhiubh ann,
’S clann-nighean nan gleann gan còcaireachd.

Chuir na gillean am blàr, ma tha, is thill iad gu Sràid an Dòchais, le pìobaire air an ceann, is tha mi a’ creidsinn nach do leig muinntir Ghlaschu seachad iad gun facal a ràdh riutha.

Fagaidh sinn ann an sin iad, agus bheir sinn sùil a nis air a’ Mhuileach, Iain MacPhaidein. Chì sinn esan ag aithris cridhealas Oidhche Shamhna “taobh thall nanShaws”. Tha e coltach gu robh ùpraid ann, oir mu dheireadh:

Thàinig fear a’ chòta ghuirm
’S nam putan airgid dhe’n robh ’n lainnir,
Gus ar càradh teann fo ghlais
Bho’n ghlac e sinn sa’ mheirle.

Cha robh sgil aig air ar cànain;
’Sann a rinn e gàire magaidh;
’S dh’aontaich sinn a chur sa’ ghlumaig
Chionn nach tuig e Gàidhlig.

A réir inneis fhéin bha MacPhaidein déidheil air an drama:

Innsidh mi san ealaidh dhiubh
A’ ghaoth a dh’fhàg a’ Challainn againn;
Bhuail i dìreach cùl mo chinn
’S mi tighinn a nìos anGallowgate.

Thachair seann luchd-eòlais
A bh’ anns an t-sràid aig Deòrsa rium,
Is chaidh mi còmhla riu air aoidheachd
Chionn ’se daoine còire bh’ annt.

Bha fear dhiubh ’s pige bàn aige,
Is shlaod e fhéin an t-àrcan ás,

Bha fear eile ’g ìnnseadh dhomh
Gur e chuid fhéin bu bhrìoghmhoire;
Bha searrag chruinn de’n stuth tha còrr
A Bogha-mór an Il’ aige.

Chaidh iad an sin a-null taobhGeorge Square, far an tug iad sùil chaogach air na h-ìomhaighean cloiche:

Bha ’m Prionnsa ’s e ri sanntaireachd,
Bha Burns e féin ’s e canntaireachd,
Ach có bha sud gu h-àrd air stob
Ach Walter Scott ’s e dannsadh ris.

Thachair bùth làn ianlaith rium,
Is solus deàlrach briagha ann,
Chaidh mi stigh ’s air cupal tasdan
Bha mi mach is giadh agam.

Ach ’sann a thachair balaich Eireannach riutha ás déidh sin, agus cha b’fhada gus a robh an t-sabaid ann. Nuair a ràinig Iain dhachaidh cha robh feum aig a’ ghiadh air spìonadh. Bha na h-Eireannaich roimh ’n àm seo air fàs glé phailt ann an Glaschu. Mu mheadhon na naoidheamh linn deug tha e air a mheas gu robh an ceathramh earrainn de shluagh Ghlaschu de shliochd nan Eireannach. Cha robh sin ’na iongnadh, oir mu’n àm sin cha robh am faradh eadar Belfast agus Glaschu ach tasdan. Bha iad a’ tighinn a null ’nan sgaothan, agus is dòcha gun tug seo beagan lùghdachaidh air àireamh nan Gaidheal a bha tighinn a Ghlaschu. Thionndaidh na Gaidheil mu thuath gu iasgach an sgadain anns na puirt air taobh sear na duthcha, agus mar sin bha iadsan na b’fhaide gun aghaidh a thoirt air Glaschu.

Ach gu tilleadh mionaid gu ruig nan Eireannach, seo beagan de na tha MacPhaidein ag ràdh mu’n deidhinn ann an Oran Margaidh an t-Salainn:

Na O’Rorks ’s na McGorks ’s iad a’ mort nan O’Branigans;
Bha aig Kelly shillelagh ’s e ’g éirigh air Flannigan;
Michael Mulhoul gun dhall e O’Rafferty,
’S leag iad McCafferty fhéin.

Cha robh ùpraid Ghlaschu a’ còrdadh cho math sin ris a h-uile duine. Seo agaibh pairt de Oran do Ghlaschu a rinn fear Mac a’ Phearsain:

Ged tha Glaschu cliùiteach
Anns na fasain as ùire fo’n ghréin,
’S iomadh trioblaid is neòghloin
Tha luchd-misg toirt dh’an deòin orra fhéin;
Chan eil bainn’ ann ri fhaotainn,
An deoch as feàrr air an t-saoghal gu léir,
Ach beirm làidir a’ chaochain
A’ cur mhnathan is dhaoin ás an céill.

Dol troimh Mhargadh an t-Salainn,
Far an lìonmhor luchd malairt an éisg,
’S iomadh bodachan peallach
Bhios a’ seinn air gach ealaidh fo’n ghréin,
Cailleach mhór bhuidhe ghrìsfhionn
Figheadh stocaidh is pìob ann ’na beul,
Ag éigheach “Sgadan Loch-Fìne”
’S i air tùchadh le innseadh nam breug.

Ged is àillidh an sealladh,
Mnathan-uaisle a’ bhaile gu léir,
Ag imeachd feasgar na Sàbaid
Air Sraid Earra-Ghaidheal nan seud,
Sìoda còmhdach gu’n sàiltean
’S iad a’ sguabadh na sràid as an déidh,
Le gnùis-bhrat ’s cochuill-làmh orr’
’S gun na fiaclan slàn ann ’nan deud.

Chì mi caile chinn ghuanaich,
Le falt ceannaich a fhuair i an dé,
’S a’ bhonaid thall cùl a cluasan
Mar tha air adharcan luachrach an t-sléibh;
Ged is stuireanach, caol-chasach,
Astarach, aotrom a ceum,
Cha bhiodh a pògan ach searbh leam
’S fiaclan tilgte dhaoin’ marbh ann ’na beul

(Mac na Ceàrdaidh, An t-Oranaiche, dd. 393-4)

Is bithidh cuimhne aig cuid agaibh air an turas a thug Dòmhnall a Ghlaschu, nuair a dh’fhalbh e ann an cuideachd te dhe na caileagan briagha a thachair ris air an t-sràid, is mar a chaill e am beagan airgid a bh’aige anns an tigh-sheinnse:

Chuirinn impidh gun sòradh
Air gach Dòmhnall sa’ bhaile
Gun e lùbadh le gòraig
A bhiodh bòidheach ’na shealladh;
Ged is milis an còmhradh
Tha ciad fòtus fo’n earradh,
’S math tha fios aig mo phòca
’S far ’n do sgròb iad mo mhala
Gu bheil sin ceart.
(N. MacLeoid, Clarsach an Doire, 91)

Saoilidh mi uaireannan, ann an òrain nan seòladairean, gu bheil an cianalas a tha iad a’ nochdadh ’na chianalas airson Ghlaschu fhéin, chan ann a-mhàin airson tìr nam beann. Nach iomadh seòladair Gaidhealach a thainig air tìr an Glaschu le sporan làn ’s a chaidh air bòrd le pòcaidean falamh. Agus nach iomadh fear dhiubh cuideachd a rinn a dhachaidh anns a’ bhaile. Chan eil uiread de chianalas ’s a shaoileadh duine ann an òrain Gàidhlig Ghlaschu. Tha e soilleir gu robh móran de na bàird sona ann. ’Sann a bha an cianalas air Iain Earchaidh MacAsgaill nuair a dh’fhàg e ‘an te Sgalpach’ air a chùl an Glaschu is a thill e a Bheàrnaraidh na Hearadh:

Nuair theid mi suas ann air chuairt am baile,
’S a chì mi gruagaichean uasal maiseach,
Cha tog a’ ghruaim tha air thuar cur ás dhomh,
’S mi caoidh mo luaidh ’s i fad uam an Glaschu.
(An Ribheid Chiùil, deas. Alick Morrison, 37)

(B’ ann an an 1966 a sgrìobhadh seo shuas: chaidh a chraobh-sgaoileadh air an réidio anns a’ bhliadhna sin.)