ACHD NA CROITEARACHD, 1976

(Thàinig Achd Ath-leasachadh na Croitearachd airson Alba a-steach mar lagh na dùthcha air an 10mh de’n Og-mhìos, 1976. ’S e an deifir as motha eadar an t-Achd seo ’s an fheadhainn a chaidh roimhe gu bheil e a’ toirt cothrom do’n chroitear a chroit, no pìosan de’n chroit, a cheannach ma thogras e fhéin.

Airson cuideachadh a thoirt do chroitearan gus an lagh ùr a thuigsinn, dh’fhoillsich Coimisean nan Croitearan leabhran beag, Guide to the Crofting Acts (prìs 65 sg.) o chionn ghoirid. Tha seo ag innse dé an seasamh a th’aig croitearan a tha airson fuireach mar a tha iad, agus tha e a’ mìneachadh dé a dh’fheumas croitear a dhèanamh a dh’fhaotainn sealbh air a’ chroit, ’s an seasamh a th’aig sealbhadair (owner - occupier) de’n t-seòrsa. Seo agaibh eadar-theangachadh gu Gàidhlig, le beagan giorrachaidh, air na pìosan as luachmhoire a tha a’ buntainn ri ceannach agus sealbh na croite — Dòmhnall E. Meek.)

Na roghainnean a th’aig a’ chroitear

Thug Achd 1976 còir laghail do’n chroitear sealbh iarraidh air a’ chroit, no air pìos sam bith de’n chroit, bho’n uachdaran. Chan fhaod e sealbh iarraidh air còir feurach coitcheann, no air pìos sam bith de’n fheurach sin nach eil ri crìch na croite a tha e airson a cheannach, no glé dhlùth oirre. Roimh 1976, dh’fhaodadh an croitear a’ chroit a cheannach, ach bha seo an urra ri còrdadh pearsanta eadar an croitear ’s an t-uachdaran.

Chan eil an t-Achd ag iarraidh air a’ chroitear a’ chroit a cheannach mura togair e fhéin. Faodaidh e màl a phàigheadh ’s bidh a chòirichean air an dìon aig an ìre sa bheil iad an dràsda. Ma ghabhas e sealbh air pàirt de’n chroit, bidh e a’ pàigheadh màl air a’ phàirt nach do cheannaich e.

Ma ghabhas an croitear sealbh air a’ chroit air fad, ás eugmhais còir an fheuraich choitchinn, bidh a’ chòir seo air a meas mar chroit air mhàl. Faodaidh e a dèanamh thairis do neach eile dìreach mar chroit air leth.

Sealbh air taigh na croite

Anns an Achd, tha còir a’ chroiteir air sealbh a thaighe air a cur sìos air leth bho a chòir air an fhearann.

Tha còir gun chùmhnant aig a’ chroitear air sealbh fhaotainn air làrach taigh na croite ’s na togalaichean a th’air, le pìos a tha freagarrach airson gàrraidh. Faodaidh an croitear ’s an t-uachdaran tighinn gu còrdadh mu na cùmhnantan, a’ phrìs agus meud a’ ghàrraidh. Mura toir an t-uachdaran a chead, no mura tig iad le chéile gu còrdadh, faodaidh an croitear iarraidh air Cùirt an Fhearainn òrdugh a thoirt do’n uachdaran sealbh a thoirt dha-san, no do’n fhear a dh’ainmicheas e. Bheir Cùirt an Fhearainn seachad òrdugh anns am bì na cùmhnantan, a’ phrìs, agus crìochan an fhearainn, mura robh còrdadh ann roimhe sin.

Far a bheil e air fhàgail aig a’ Chùirt prìs a réiteach, bidh a’ phrìs a-réir nan cùmhnantan a leanas:

(a) bidh an làrach air a mheas mar fhearann aig nach eil gnothach ri croit, far nach eil togalach, ’s far nach biodh cead aig duine taigh a thogail, no leasachadh sam bith a dhèanamh.

(b) bidh a’ phrìs a-réir ’s mar a bhiodh i nan rachadh an làrach a reic anns a’ mhargadh fhosgailte, gun duine a’ fuireach air, ’s an t-uachdaran deònach a reic.

Leis na cùmhnantan sin, thatar an dùil gum bì prìs an fhearainn a-réir a luach mar thalamh àitich.

Mura bì còrdadh ann mu mheud a’ ghàrraidh, innsidh a’ Chùirt dé a’ mheud a bhios freagarrach.

Cha bhì còir aig a’ chroitear air mèinnean, miotailtean, no stuth sam bith a thig ás an talamh.

Far am bì barrachd is aon taigh-comhnaidh air a’ chroit, bidh còir aig a’ chroitear sealbh fhaotainn air aon taigh a-mhàin. Mas e ’s gun tog e taigh eile an déidh làimhe, bidh an taigh sin air a mheas air leth.

Bidh an aon chòir aig an t-sealbhadair air mòine a bhuain ’s a thoirt dhachaidh ’s a bh’aige mar chroitear, ’s bidh a’ chòir sin aig a chéile cuideachd.

Sealbh air fearann croite

Faodaidh an croitear cead ceannach iarraidh bho’n uachdaran air an fhearann uile an taobh a-stigh de’n chroit (a-mach air làrach an taighe agus an gàrradh), no air pìos sam bith de’n fhearann sin.

Faodaidh e na pìosan a leanas a cheannach cuideachd:

(a) pìos sam bith de’n fheurach choitcheann a thugadh dha airson ùis fhéin a-mhàin, ’s a tha ri crìch na croite no glé dhlùth oirre.

(b) pìos sam bith de’n mhachaire a chaidh a thoirt dha mar thalamh-àitich, ge b’e àite sa bheil e.

Faodaidh an t-uachdaran ’s an croitear tighinn gu còrdadh mu chùmhnantan-reic is prìs is meud an fhearainn.

Mura toir an t-uachdaran a chead, ’s mura bheil còrdadh ann, faodaidh an croitear iarraidh air Cùirt an Fhearainn ùghdarras a thoirt dha sealbh fhaotainn air an fhearann. Faodaidh Cùirt an Fhearainn òrdugh a thoirt seachad mar a leanas:

(a) a’ toirt ùghdarras do’n chroitear sealbh fhaotainn air an fhearann a cheadaicheas iadsan, ’s réitichidh iadsan na cùmhnantan; no

(b) a’ toirt air an uachdaran am fearann a thoirt do’n chroitear no do’n fhear a dh’ainmicheas e.

Far am feum a’ Chùirt a’ phrìs a réiteach, bidh an t-suim cóig tursan deug nas àirde na( .i. 15x) am màl àbhaisteach (no cóig tursan deug nas àirde na pàirt de’n mhàl àbhaisteach, far nach eilear a’ ceannach ach pàirt de’n chroit). Faodaidh an t-uachdaran foighneachd de Chùirt an Fhearainn dé am màl a tha cothromach aig an àm.

Faodaidh e a bhith gum feumar suim eile a phàigheadh a bharrachd air seo. Feumar an dàrna suim seo a phàigheadh ma bheir an sealbh-adair seachad am fearann, no pìos de’n fhearann, do neach nach buin do’n teaghlach aige, a dh’aon ruith; no ma bheir an croitear o shean, no aon de’n teaghlach aige, seachad am fearann do dhuine nach buin do’n teaghlach, an taobh a-staigh de chóig bliadhna. Feumar an t-suim seo a phàigheadh mura bì am fearann air a thoirt seachad air aonta airson croitearachd no obair àitich, ’s feumar a pàigheadh do’n uachdaran a reic am fearann no do’n riochdaire aige. Faodaidh còrdadh a dhèanamh mu’n t-suim seo. Mura bì còrdadh ann, ’se an t-suim a réiticheas Cùirt an Fhearainn, dàrna leth an deifir eadar:

(a) luach an fhearainn air a’ mhargadh, nuair a tha e air a thoirt seachad, agus

(b) a’ phrìs a thugadh do’n uachdaran an toiseach.

Faodaidh gun iarr Cùirt an Fhearainn air a’ chroitear urras air an fhearann a thoirt do’n uachdaran airson suim sam bith a dh’fheumas a bhith air a pàigheadh anns an dòigh seo an taobh a-staigh de chóig

bliadhna.

Nuair a bheir Cùirt an Fhearainn ùghdarras do’n chroitear airson croit a cheannach, faodaidh iad iarraidh mar chùmhnant gun toir e còirichean seilg is iasgaich an fhearainn air aonta do’n uachdaran. Bidh an t-suim glé bheag, ’s cha bhì an ùine nas lugha na fichead bliadhna.

Cha bhì còir aig a’ chroitear air mèinnean, miotailtean, no stuth sam bith a thig ás an talamh.

Faodaidh Cùirt an Fhearainn dol an aghaidh a’ chroiteir, nuair a tha e ag iarraidh fearann na croite a cheannach. Tachraidh seo:

(a) ma tha iad de’n bheachd gun tig cruadal air an uachdaran ma reiceas e am fearann, no/is

(b) nam biodh deagh riaghladh na h-oighreachd air a milleadh nan rachadh am fearann a reic.

Cairtean Còir

Ma bheir Cùirt an Fhearainn òrdugh do’n uachdaran fearann no làrach taighe a reic ris a’ chroitear, bidh an t-òrdugh éifeachdach fad dà bhliadhna. Faodaidh an croitear ’s an t-uachdaran an ùine atharrachadh iad féin ann an sgrìobhadh, no faodaidh a’ Chùirt an ùine atharrachadh ma théid iarraidh oirre o thaobh seach taobh. Cho fad ’s a mhaireas an t-òrdugh, chan eil còir aig a’ chroitear air airgead fhaotainn airson leasachadh sam bith a rinn e mar ìochdaran, ’s chan eil còir aig an uachdaran air airgead airson call no milleadh air an acfhuinn aige.

Mura reic an t-uachdaran an talamh mar a dh’iarr a’ Chùirt, faodaidh an croitear òrdugh iarraidh air a’ Chùirt a bheir ùghdarras do phrìomh chléireach na Cùirte am fearann a thoirt thairis. Ma tha a’ Chùirt riaraichte nach tug an t-uachdaran seachad am fearann ann an ùine chothromach, bheir iad òrdugh do’n chléireach na cairtean còir a bhios feumach a thoirt seachad. Bheir iad cuideachd comhairle mu’n phrìs. Mas e ’s nach toir an croitear urras air an fhearann do’n uachdaran an taobh a-staigh de ùine chothromach, ma chaidh iarraidh air o’n Chùirt, faodaidh an t-uachdaran iarraidh air a’ Chùirt cairt chòir a thoirt dha.

Nuair a tha fearann ga reic ’s ga cheannach, ’s àbhaist do gach taobh an cosgaisean fhéin a phàigheadh. Ach, a-réir an Achd, ma bheir a’ Chùirt òrdugh do’n uachdaran làrach taighe is gàrradh a reic ris a’ chroitear, faodaidh a’ Chùirt iarraidh air a’ chroitear cosgais sam

bith a bhios air an uachdaran a phàigheadh. Bidh seo éifeachdach cho fad ’s nach bì fearann na croite ga reic anns an aon chairt chòir.

Tha na cùmhnantan sin air an dèanamh airson ’s nach feum an t-uachdaran cosgais a phàigheadh a bhios nas motha na a’ phrìs a gheibh e airson làrach an taighe ’s an gàrradh. Dh’fhaodadh an aon rud tachairt le fearann na croite cuideachd, ach chan eil an t-Achd ag ràdh gun toir a’ Chùirt air a’ chroitear cuid sam bith de chosgais an uachdarain a phàigheadh san t-suidheachadh sin. Faodaidh e a bhith, ged tha, gun rachadh cumhachd na Cùirt ùisneachadh a thaobh cosgais, cho mhath ri cùmhnantan reic.

A-réir a chrannchuir, faodaidh an croitear cuideachadh airgid iarraidh a phàigheadh a chosgais bho’n Sgèama airson Cuideachadh is Comhairle ann an Cùisean Lagh.

Cuideachadh airgid do shealbhadairean

Bha croitearan a’ cleachdadh a bhith a’ faotainn cuideachadh airgid airson na taighean-còmhnaidh aca a chur air dòigh, bho Sgèama Taighean nan Croitearan, fo Roinn an Aitich ’s an Iasgaich. Bidh cothrom aca an cuideachadh sin fhaotainn an taobh a-staigh de sheachd bliadhna an déidh dhaibh an taigh ’s an gàrradh a cheannach. Ma dh’ainmicheas an croitear duine a tha ’na bhall de’n teaghlach aige, gheibh an duine sin an aon chothrom.

Airson taighean nach eil ’nan taighean-còmhnaidh a thogail ’s a chàradh, tha cothrom aig sealbhadairean fearann àitich ann an gin de sheachd shiorramachdan na croitearachd air na h-aon chuideachaidhean airgid ri croitearan. ’Se seo na cùmhnantan:

(a) nach bi am fearann nas motha na trì-fichead acaire ’s a ceithir deug, no nach biodh am màl aige na b’àirde na £110 sa’ bhliadhna nam b’e croit a bh’ann.

(b) feumaidh an sealbhadair a bhith air an aon inbhe ris a’ chroiter a thaobh a chrannchuir.

Tha an sgèama-chuideachaidh airson nan togalaichean a’ gabhail a-staigh rathaidean, uisge, obair-dhealain, agus gas.

Tha sealbhadairean croite a tha air an aon inbhe ri croitearan a thaobh an crannchuir a’ faotainn cothrom air grantaichean leasachaidh fo sgèamannan a’ Choimisein, dìreach mar gum biodh iad ’nan croitearan.

Iasadan a’ chroiteir

Nuair a cheannaicheas an croitear làrach a thaighe, faodaidh e urras

fhaotainn air an làrach fa chomhair na suim a dh’fheumas e fhathast a phàigheadh air ais do Rùnaire na Stàite no Bòrd Leasachaidh na Gàidhealtachd ’s nan Eilean a thaobh iasad sam bith a thug iad dha mar chroitear.

Sanas mu atharrachadh seilbh

Feumaidh duine sam bith a cheannaicheas fearann croite innse do’n Choimisean gu bheil sealbh an fhearainn air atharrachadh, cho fad ’s a tha am fearann fo riaghailtean Achdan na Croitearachd.

Faochadh a thaobh rataichean

Fo Achd nan Rataichean ann an Albainn (1956), tha luach taigh-còmhnaidh a’ chroiteir airson rataichean air a mheas 50% nas ìsle na a luach gu h-iomlan airson na bliadhna. Tha Achd 1976 a’ toirt an aon fhaochaidh do thaigh-còmhnaidh a cheannaicheas croitear, cho fad ’s gu bheil an croitear fhéin, no a chéile, a’ còmhnaidh ann.

Coitearan

Tha còir gun chùmhnant aig a’ choitear, mar a th’aig a’ chroitear, air sealbh fhaotainn air làrach a thaighe agus na togalaichean a th’air an làrach, cho mhath ri pìos gàrraidh. Faodaidh an coitear ’s an t-uachdaran, no am fear do’m buin làrach a’ choiteir, tighinn gu còrdadh mu na cùmhnantan-reic, is prìs is meud a’ ghàrraidh. Mura bì còrdadh ann, faodaidh an coitear an gnothach a chur fa chomhair Cùirt an Fhearainn san aon dòigh ris a’ chroitear, ’s bidh a’ cheist air a fuasgladh san aon dòigh.

Tha na h-aon chòirichean aig a’ choitear a thaobh cuideachadh airgid ’s a th’aig a’ chroitear ann a bhith a’ togail no a’ càradh thaighean, ach a-mhàin nach urrainn do’n choitear aon de’n teaghlach aige ainmeachadh ’na àite. Tha na h-aon chòirichean aige cuideachd a thaobh iasadan a phàigheadh, agus a thaobh faochadh anns na rataichean.

(Tha ar taing aig Dòmhnall Meek, a ghabh os làimh obair an eadar-theangachaidh seo — Fear-deasachaidh.)