Creic agus Ceannach

Le GORDAN DONALD

“Geòla mhath, làidir. 15' a dh’fhad, 6' a leud. Le crann, seòl, stiùir, da ràmh, acair agus acuinnean eile. Air a càradh ás ùr am bliadhna. Luath. £40. Cùnnradh. Sgrìobh gu ruige Bocsa 33, Tìm an Obain.”

Is e Alasdair Stiùbhart a bha creic na geòla. Is iomadh ceàrd nach eil a’ fuireach ann an teant, agus is esan fear dhiubh. Is e-fhéin a rinn an acair do’n gheòlaidh le sguinn de stàilinn a thuit ’na làmhan ri linn obair an dealain a bhith a’ dol ’sa bhaile. Thug banntrach Eachainn Fhada an seòl dha gun dad, seann stiall a bha uaireigin aca air a’ Chutty Sark, no sin a thathar ag radh. Aig an Agh tha brath càit an d’fhuair e na ràimh agus an stiùir ach is ann aig an rop a rinn Eachainn Misionairidh ’san earrach an uiridh a cheannaich e a’ gheòla fhéin. Phàigh e not oirre. Seadh, not! Aon phunnd Sasunnach, agus cha b’e an ceart Eachann a chreiceadh rud saor. Is ann le bràthair a mhàthar, seann Ruairidh Dhomhnaill Chaoil a bha i, fad làithean a bheatha. Shiubhail esan bho chionn cóig bliadhnachan. Bhuaithe sin, agus tacan math roimhe, cha robh a’ gheòla ach ’na suidhe a’ grodadh aig ceann na tobhtaidh. Is ann air éiginn a dheanadh fear eile taigh-chearc fhéin dhith, ach dh’fhalbh mo laochan, Alasdair, agus chàirich e i, mas fhìor dha fhéin. Chàirich e i le potaidh shuas aig an toiseach far an robh i gu math grod. Tùthagan beaga snog de thaoin an sud ’s an seo, agus sùgh no dhà de fhiodh a bha e faotainn air a’ chladach. Dh’fhalbh e an uair sin agus chòmhdaich e i le dà chòta de pheanta dheàrrsach, ghorm. Bha i deas aige an uair sin agus ceart cho luath ’s a thainig sìd shàmhach, dhùinte aig toiseach an t-samhraidh mheantraich e mach leatha. Chunnacas Alasdair agus an “Dolaidh Anna” —sin an t-ainm a bh’air a’ gheòlaidh—feasgar breagha samhraidh aig toiseach an Og-mhìos a’ fuaradh Rudh’ a’

Chléirich, le oiteag bheag o’n deas, agus a’ deanamh a-stigh gu réidh, bòidheach air Port a’ Bhaile aig Ceann Loch Ail.

Cheangail e i aig a’ chidhe ann an sin. An sin rinn e air bàr na Lintù—sin an t-ainm fansaidh a th’air an taigh-sheinns ann an Ceann Loch—a ghabhail dràm, no dhà. Thòisich na fir air magadh air, ’s air farraid dha ciod a bha e dol a dheanamh leatha. Ach nuair a dh’aidich e gum b’e an duine chuir an sanas ’sa phàipear, bha iad a’ gabhail a’ chaothaich ’s ’ga chàineadh. Bha i sean, ’s bha i cunnartach, ’s cha bhiodh e ceart dha a creic do dhuine sam bith, air eagal ’s gum b’e an t-aigeal a’ cheud àite bheireadh i mach. Ach thubhairt Teàrlach Mac Theàrlaich: “Cha ruig sibh a leas. Chan fhaigh e creic dhi co-dhiùbh, dh’aindeoin a chuid bhreugan.” “Dé na breugan? Tha a h-uile facal ’san t-sanas sin fìor!” “O! a chionn Dia riut, Alasdair! Cùnnradh, an tuirt thu? Luath?” “Seadh. Cùnnradh gun teagamh sam bith. Tha geòlachan daor an diugh, a laochain. Agus tha i luath. Chuala mise nach d’fhiach Ruairidh riamh aig regatta i nach tug i leatha a’ chiad duais!” “O, tha sin fìor gu leòr. Chual mi-fhìn sin—aig mo sheanair! Ach tha mi ’g radh riut nach seasadh i astar mór sam bith an diugh. Ach dé deifìr, chan fhaigh thu reic dhi.” “Is mi gheibh. Is Ileach mise, cuimhnich a laochain, agus bheat an t-Ileach an Deamhan!” “O, tha fhios againn. Nach eil thu fhéin daonnan ’ga innseadh dhuinn, ach chan eil fhios cò an deamhan a cheannaicheadh siod!” Rinn an còmhlan gàire, ach thubhairt e: “Dé ’n geall a chuireas tu rium?” “Rud sam bith a thogras tu fhéin, Alasdair!” “Placaid?” “Seadh, matà. Placaid. Agus thig mi g’a òl aig deireadh an t-samhraidh.” Agus bha sin mar sin.

Nis bha na làithean a’ dol seachad agus na seachduinnean cuideachd, ’s cha robh Alasdair a’ brath creic fhaotainn do’n Dolaidh Anna. Ràinig deannan choigrich ’ga coimhead, ceart gu leòr, ach cha robh ann ach aon duine a bha cho fad air ais ’s gun robh an coltas air gum faodadh cumadh glan agus peanta dheàrrsach a mhealladh. Gu mì-shealbhach, is ann ’san Lintù a dh’fhan e ’n oidhche. Fhuair e ann an seanchas ri Teàrlach mac Theàrlaich ann an sin. Thug am fear sin dha eachdraidh na geòla gu h-ionnraic, gun bhreug, gun mhearachd. Dh’fhàg an

duine tràth ’sa mhaduinn, ’s cha do bhruidhinn e ri Alasdair idir.

Mar sin, nuair fhuair Alasdair litir o fhear an Eilean Orraidh air meadhon mìos an Lùnasdail, cha d’innis e do dhuine mu’n bhaile, ach dh’fhalbh e a dh’fhaicinn caraid dha fhéin a bha eòlach ann le bhith gabhail corra chuairt a-mach do na h-eileanan. Thug e tacan ’ga cheasnachadh, agus nuair thill e dhachaigh thubhairt e ris a’ bhean: “Tha òganach Gallda a tha fuireach an Orraidh a’ tighinn a shealltainn na geòla air an ath sheachduinn. An dòigh a tha am bàta aca-san agus am bus an seo, bithidh e ’m feum dà oidhche chur seachad ann an Ceann Loch. Tha mi am barail gum bitheadh e na bu ghrinne dhuinn leabaidh thairgsinn dha an seo na leigeil leis dol do’n Lintù. Tha e cho daor an sin, ’s tha mi cinnteach nach bi an uiread sin aige.” “Nach tu tha coibhneil air mo chosgais fhéin! Cà’il sinn a’ dol g’a chur? Nach eil an taigh beag gu leòr dhuinn féin?” “Cuiridh sinn na poinich a-null do d’ phiuthair fad seachduinn. Thubhairt i riut gun gabhadh i iad uair sam bith. Dé ur barail, a bhalachaibh?” Chan iarradh an dà fheocallan ud na b’fhearr na seachduinn saor, gun smachd, ’sa Ghearasdan, ’s cha bu toil le’m màthair sin a dhiùltainn dhaibh. Mar sin fhuair Alasdair leis agus thog iad orra aig toiseach na seachduinn.

Feasgar Di-ciadaoin chaidh Alasdair sìos a chòmhdhail a’ bhus. Bha i air deireadh, mar b’àbhaist. Cha robh ach aon choigreach oirre. Ghabh Alasdair beachd cùramach air. Cha robh e ach òg. Gille àrd, dubh. Gille eireachdail, dìreach, ach coltas caran maoth air. Chaidh e null far an robh e ’na sheasadh a’ sealltainn mu thimcheall air. “An e Mgr. Melville a th’agam an seo?” “Seadh. Is mise Anndra Melville.” “Gasda. Is mise Alasdair Stiùbhart. Ràinig thu gu sàbhailte.” “Ràinig—mu dheireadh thall!” “O, is e turus fadalach a th’ann. Tha fhios gu bheil thu fannachadh leis an acras. Coisich. Bithidh an dìnnear deas aig a’ bhean, ’s cha bhi math dhuinn a cumail, ’eil fhios agad.” “Tha eagal orm gu bheil mi toirt móran obair dhi, a dh’fhuireach còmh ruibh mar seo.” “Chan eil, chan eil a laochain.”

Ghabh iad a-null an rathad, agus nuair a ràinig iad mullach a’ chnuic air cùl na Lintù, nochd e an Dolaidh Anna d’a chom-

panach. “Seall, sìos an sin. Sin agad an té a thainig thu a cheannach. Nach eil i grinn, cumadail?” “Tha mi creidsinn gum bheil. Ach a dh’innseadh na fìrinn, chan eil mi ro eòlach mu gheòlachan ann, ged a tha mi glé mhath air iomramh. Bhithinn a’ dol a-mach air loch na pàirce dlùth do mo dhachaigh ann an Dùn-Eideann. Ach am bheil a bheag de dhaoine ás a deidh?” “O laochain! Tha litrichean a’ tighinn ás a h-uile h-àite. Tiriodh, Muile, Eige, ... cho fad air falbh ri Leòdhas. Ach coma. Thubhairt mi riutha air fad: ‘Tha mi duilich, tha sibh ro anmoch. Tha gille òg agam an seo an Eilean Orraidh a tha air ghearradh romhaibh!’ Na biodh cùram ort, a Mhgr. Melville, is tu gheibh i.” Ach cha robh Mgr. Melville buileach cinnteach. “Tha fhios gun fheum mi sealltainn oirre an toiseach.” “Feumaidh, gu dearbh. Fiachaidh sinn a-mach innte am màireach. Theid mi ’n urras dhuit nach leig thu seachad i. Geòla mhath. Ach seo. Gearraidh sinn suas an seo; ni e ’n rathad nas giorra.”

Dh’fhàg iad an rathad, is dhìrich iad bruthach chas. Ghiorraich sin an rathad dhaibh, agus sheachainn iad taigh Theàrlaich Mhic Theàrlaich aig an aon àm. Aig mullach a’ bhruthaich, shìn Alasdair a mheur. “Sin agad na taighean a thog an t-Siorrachd. Tha an taigh agam-sa aig ceann na grupag ud.” Sheall Anndra. Chunnaic e rud-eigin dearg, mar lasag teine ann an gathan na gréine mu chùl an taighe. “An e ròs a th’agad anns a’ ghárradh an sin?” thubhairt e. “Ròs! Càite?” “Sin sibh. Mu’n dorus-chùil.” Sheall Alasdair. An sin rinn e lachan gàire. “Ròs! Is e tha sin ceann na mnatha agam-sa. Fan gus an cluinn i!” Ràinig iad an taigh, agus dh’innis e d’a bhean mar thubhairt an t-òganach. Bha e toileach culaidh-spuirt a dheanamh dhith, agus bha ise toileach fàs doirbh. Thionndaidh i ris an òganach, deas a losgadh air. Ach thubhairt e rithe: “Tha craobh-ròis aig mo mhàthair ’sa ghàrradh aig an taigh againn fhìn. Nuair thig na flùraichean oirre, car mu’n àm seo de’n bhliadhna, bithidh an dearbh dath oirre ’s a bh’air do ghruaig-sa aig a’ ghréin a-nochd. Sealladh breagha.” Dhùin i a beul ’s cha tuirt i dad. Sheas iad mu choinneamh a chéile gun ghuth. Bha esan a’ sealltainn oirre mar fhear nach fhaca boireannach riamh. An sin thug i searradh oirre fhéin agus thuirt i ri Alasdair: “Cuir fhéin Mgr. Melville

air dòigh. Bithidh an dìnnear air a’ bhòrd an ceann cóig mionaidean.” Nuair a thill na fir do’n chidsin thairg Alasdair dràm do’n fhear eile ach cha ghabhadh e diar. “Chan eil mi ’g òl idir,” thubhairt e. “Tha thu glé cheart, a laochain,” fhreagair Alasdair, ’s e glé thoilichte, “is e droch chleachdadh a th’ann. Cuimhnich, is e rud grànna a th’ann a bhith faicinn òganaich gasda a’ dol a-stigh do bhàr. O, chan eil e grinn idir.”

An uair a bha an dìnnear seachad, rinn Alasdair deas agus thog e mach. Bha roimhe a’ gheòla a chur a-mach do Phort Raobadal—àite socrach, domhainn letheach rathad eadar beul is ceann Loch Ail. Bhitheadh reothairt ’na h-àirde ann air làrna-mhàireach, agus bu bheag leis a fàgail ann am port a’ bhaile, far am biodh i tràighte, tioram, rùisgte fo shùilean an òganaich, agus làmh ri gach beul-mór a bhitheadh mu’n Lintù.

Thug a bhean beò an teine anns an t-seòmar, is nuair bha na soithichean seachad thainig i a shuidhe còmhla ris an duine òg. “An e Mgr. Melville a tha ri bhith agam ort?” thubhairt i ris an ceann tacan. “Chan e b’fheàrr leam. Is mise Anndra. Dé an t-ainm a th’ort fhéin?” “Mórag.” “Mórag. Ainm bòidheach. Tha e freagairt ort.” “Is e am beul-bòidheach thu fhéin, gu cinnteach.” “Ann an da-rìreadh.” Is e sealltainn oirre eadar an dà shùil. Sheall i bhuaithe. Thug i sùil air an teine. “Is e Anndra an t-ainm a bh’air a’ chiad leannan a bh’agam riamh.” “An è? Cha do phòs thu e, gu-ta.” Tharraing i osna. “O, cha do phòs. Phòs mi Alasdair Stiùbhart, an t-Ileach, agus tha sin nas miosa na ’n Deamhan, tha e coltach.” “Bheat am Muileach an t-Ileach, is bheat an t-Ileach an Deamhan,” ars’ Anndra. “Is iomadh uair a chuala mi sin aig mo sheanmhair. Is e Muilich a bh’innte fhéin agus ’nam sheanair le chéile.” “Bithidh tomhas math de’n Mhuileach umad fhéin aig a’ sin,” thubhairt Mórag. “Tha fhios gum bheil.” “Agus bheat am Muileach an t-Ileach!” Thòisich i air gàireachdainn agus a’ lachanaich. Cha robh Anndra ’ga tuigsinn, ’s bha e toileach bus a thighinn air. Ach chunnaic ise sin. Rug i air a làimh agus theannaich i a dòrn uimpe. “O, Anndra. Cha tusa tha toirt gàireachdainn orm idir. Na gabh a’ mhìothlachd.” Labhair i ris gu càirdeil, carthannach, coibhneil, ’s cha do ghabh e a’ mhìothlachd idir. Agus bha iad an sin gus an do thill Alasdair.

An uair a dh’éirich iad ’sa mhaduinn bha latha breagha ann. Choisich iad a-mach do Phort Raobadal. Anndra a’ giùlan an t-siùil. Bha coltas car iomagaineach air Mórag. “Feuch nach téid sibh ro fhada mach leatha,” thubhairt i. “Cha téid. Cha téid. Nach fhan thu sàmhach, òinnsich!” ars Alasdair os ìosal.

Ach cha robh e gu deifìr, co-dhiùbh. Chaidh an latha le Alasdair. Ghabh iad a-stigh do’n gheòlaidh. Thog iad an seòl rithe. Thainig an oiteag bheag ud ’na luib a chuir i gluasad gu réidh, balbh. Shuidh Anndra air an tobhtaidh, ann an sin air a thrid-ghiùlan, mar gum bitheadh fear ann an seann sgeulachd, air an triall tosdach gun spàirn, gun inneal gu taobh thall an locha. An sin sheift iad an seòl, agus air an ath tac, thug Alasdair tacan de’n stiùir dha. Bha a’ ghaoth a’ fàs beagan, a’ cur balg ’san t-seòl. Thòisich an crònanach fo sròin. “Tha seo aibhseach.” Theannaich Anndra an sgòd, gun fhiosda. Laigh i null agus bha i falbh gu math. Ach cha robh Alasdair cho toilichte. Chuimhnich e gur suarach an taic a th’ann am potaidh. “Suas i! Suas i!” bha e glaodhach, agus bha e ’na fhallus mun do rèitich e a’ chùis.

Ach fhuair iad air ais gu sàbhailte. Agus nuair a ràinig iad Port Raobadal a rithist, cha do rinn an t-òganach an còrr dàil. Cheannaich e a’ gheòla ann an sin. Thug e sporan ás a phòca, thug e dà fhichead not ás, agus chuir e iad ann an cròg Alasdair. An sin thug e mach trì notaichean eile, is dh’iarr e air Alasdair sin a thoirt do’n bhean a rithist. Ghabh Alasdair air nach robh e air son sin. Ach bha an t-òganach a’ tathann air. “Tha biadh fhéin daor,” thubhairt e, “agus tha an obair ’s an dragh oirre cuideachd.” Bha e ’g iarraidh air Alasdair, cuideachd, a thighinn còmhla ris a sheòladh na geòla null a dh’Orraidh. Ach chaidh aig an fhear eile air an nòisean sin iomairt a-mach ás a cheann. “Bithidh làn mhór, mhór ann a-nochd. Cha mhór nach fhàg i a’ gheòla agad air an rathad mhór, mar tha. Gheibh sinn làraidh, cuiridh sinn air i a-nochd, agus gheibh thu fhéin leatha ’sa mhaduinn. Bhitheadh i dhachaigh agad am màireach fhéin mar sin.” Dh’aontaich an t-òganach gum b’e sin a b’fheàrr, ’s thill iad dhachaigh. Fhuair iad fear an làraidh leotha, agus nuair a lìon i feasgar thug iad a-stigh a’ gheòla làmh ris an rathad is chuir iad i suas air an làraidh, gun strì.

An deidh na tì, thog Alasdair a-mach a rithist is rinn e air an Lintù. Dh’fhàg e Anndra agus Mórag ás a dheidh. Sheas Anndra aig an uinneag a’ sealltainn air a’ gearradh ceuman aotrom leis a’ bhruthach. “Am bi e fada?” “O, chan àbhaist dha cabhag a dheanamh nuair tha e dol do’n àite sin. An tug thu fhéin airgead na geòla dha an diugh?” “Thug.” “Ma tha, is dòcha leam-sa gur e a’ mheadhon-oidhche a chuireas dhachaigh e. Bhithinn aonaranach gu leòr a-nochd mur bitheadh tu fhéin an seo.” “Am bi na coimhearsnaich a’ tighinn air chéilidh ort idir?” “Cha bhi, gu dearbh. Chan eil sinne math gu leòr dhaibh.” Sheall Anndra mach air an uinneag a rithist. Bha a’ ghealach làn ’san speur. “Tha a’ ghealach breagha a-nochd. A cheart cho breagha is a bha an seòl os mo chionn anns a’ gheòlaidh an diugh.” “Gealach làn agus long fo h-aodach,” arsa Mórag. Thug i sùil air fiaradh air. “Dùin an cùirtear sin is thig a-nall is suidh aig an teine.” Choisich Anndra a-null is shuidh e làmh rithe. Rug e air a làmh agus shuidh iad mar sin, gun ghuth, tacan, agus am feasgar fada, goirid a’ sìneadh a-mach rompa.

Bha sunnd math air Alasdair a’ tilleadh. Agus cha deanadh dad feum dha ach falbh còmhla ri Anndra do Mhallaig ’sa mhaduinn. Rinn e sin. Agus ’s ann air a bha fonn air an turus; a’ seinn agus a’ togail a làmh ri gach càr ’s gach duine a thachradh riutha, mar phrionnsa ris an t-sluagh. Chuir e an t-òganach air bòrd a’ bhàta; an sin ghabh e daorach a bha cuimseach.

Air tilleadh dhachaigh dha, theann a bhean ri trod, ’s an staid anns an robh e. Ach thug e airgead ás a phòca is shìn e dhi e. “Sin deich notaichean dhuit fhèin,” thubhairt e. “O, agus seo trì notaichean eile a dh’iarr an gille sin orm a thoirt dhuit.” “Dé!” Dh’fhàs a h-aodann bàn, an sin dearg. Thog i poit a bha làmh rithe agus thilg i air i. “Thalla, a sgleamair mhosaich gun tùr! Cha robh thu riamh ach a’ milleadh a h-uile ni!” agus thòisich i air ròmhanaich. Theich Alasdair a-mach. Ach bha i dùmhail, crosda an deidh sin, ’s bhitheadh blàr aca a h-uile latha.

Ach an ceann dà mhìos thainig fios gun deachaidh Anndra Melville a bhàthadh. Bha muinntir a’ bhaile glé dhiùmbach ri Alasdair. Ach cha b’urrainn dhaibh cron fhaotainn dha an deidh a h-uile rud, oir thainig fios gum b’e an gille fhéin a bu choireach,

’s cha b’e a’ gheòla. Chaidh e mach leis fhéin latha nach robh freagarrach, agus chuir e thairis i. Ach dh’fhan an Dolaidh Anna fhéin slàn. Stad Mórag d’a trod an deidh sin. Co-dhiùbh am bheil iad a’ còrdadh nas fheàrr a nis chan eil fhios aig duine ann an Ceann Loch Ail. Rug i càraid nighean dha ’san t-samhradh. Chuir sin gun robh an taigh ro bheag do’n teaghlach. Is dòcha gun robh Alasdair toilichte gu leòr leisgeul fhaotainn a dh’fhàgail an àite. Dh’fhalbh iad air fad co-dhiùbh, agus tha iad a nis a’ cómhnuidh anns a’ bhaile ùr sin a-mach ás an Oban.