Sin Mar a Tha

Le POL MACAONGHAIS

Sguir Domhnall de dh’iomradh agus chuir e ràmh fo gach uilinn. Bha aonach eagalach air agus sruth fallais ’ga dhalladh. Chuir e mhuilcheann ri mhalaidh is shuath e ’m fallas dheth fhéin. Ach dh’fhan e greis mhór mar sin, crom os cionn nan ràmh, a’ feitheamh ri faochadh anail. Bha bhroilleach goirt leis an aonaich, ach bu ghoirte an cràdh a bha ’n teis meadhon na stamaig aige, agus thòisich e air stadhadh ’s air dinneadh a mheòirean do’n bhad bu ghoirte, fasan a bh’aige bho chionn greis a nis. Leis mar a bha ’n sruth ’ga thulgadh, agus an tuaineal a bha ’na cheann, dh’fhàs e trom, cadalach, agus laigh a shùil, mar sùil fir a bhiodh ag aisling, air cuairtean na geòladh ’s air na tuinn a bha sluaisreadh gu socair o thaobh gu taobh fo na bùird. Chaidh beagan ùine seachad mar sin, agus gluasad na geòladh agus fuaim na mara air a sliasaid ’ga thàladh. Shìos anns an deireadh, rinn “Fionn” comhart iomaganach agus, nuair a thog e cheann ’s a thainig e thuige fhéin, thug e ’n aire gun robh sruth is gaoth air an togail a-mach, ’s air an tilleadh pìos math air ais an taobh a thainig iad. Thug e sùil thar a ghualainn air Eilean a’ Choilich. Bha e corra bhuille-ràmh bhuaithe fhathast. Gun an còrr dàile, thionndaidh e deireadh do’n ghaoith agus rinn e air ais dhachaigh. ’S dòcha gum faigheadh e mach chun nan caorach am màireach. ’S mura faigheadh mo thogair. Cha robh dhìth air an ceartuair ach deoch theth ’na chorp agus paidhir stocainnean tioram air a chasan a bha bog, fliuch ’sna bòtannan ao-dionach.

Shìos an ear, air Rudha an Fhéidh, bha Ailean is Ruairidh a’ gearradh aig oir na tuinne. Sheas iad greis a’ coimhead Dhòmhnaill ag iomradh air ais chun a’ phuirt. “Ach a dhiall, dé tha fainear do’n duin’ ud? Saoil dé thug air tilleadh?” “O ... cò aig tha brath,” arsa Ruairidh, “ach bidh thu feitheamh greis mun

ìnns am fear ud a ghnothach dhuit, ge’r bith dé as coireach. ’S dòcha gun do smèid Oighrig air ais air. Gu dearbha, cha bu ruith ach leum agam fhìn nan smèideadh i ormsa.” “O, nan cluinneadh Ceiteag an ceartuair thu dhuine.” “Saoil an teid iad air ais do Dhun-Eideann?” “O, bha bhruidhinn sin ann, ach chan eil fhios am fhìn. Bha e fhéin deònach gu leòr, chual mi, ach ’se ’n rud a chanas ise bhios a’ dol, theid mi ’n urras.” “Ah, uill, nam biodh leth an fhoghluim a fhuair e agamsa, chan fhuirichinn-sa fada ’san àite-sa. Chan eil fhios am dé tha ’gan cumail ’s gun duine cloinneadh air thuar a bhith aca.”

Nuair a cheangail Domhnall a’ gheòla ’s a dhìrich e null ás am fianuis cùl Cnoc an t-Sagairt, chrom iad air ais chun nan corran, oir bha toiseach lìonaidh ’san t-sròm. Mun do dhìrich e ’n leathad suas chun an rathaid, bha ceum Dhomhnaill air fàs slaodach agus am fallus fuar air a mhalaidh a rithist. Ach bha e ’m fianuis nan taighean a nis, ’s cha robh fios cò dh’fhaodadh a bhith aig uinneig, ’s mar sin cha robh e dol a stad gus an ruigeadh e dhachaigh.

Nuair a sheall e troimh ’n uinneig-chinn ’san dol seachad, thug e ’n aire gur robh bràidseal math aig Oighrig air. Ach nuair a dh’fhiach e ’n dorus bha e glaiste. Chaidh e timcheall chun an doruis-chùil. Bha an aon rud roimhe sin. Sheas a greis aig ceann an taighe far an robh beagan fasgaidh, agus e tuigsinn leis an toinneamh ’s an teannachadh a bha a mhionach a’ deanamh gun robh còrr is toiseach na feirge air. Ghabh e ceum a-null gu taigh Mhurchaidh. Cha robh stigh ach Bealag ’s an dithis bheaga. “An do dh’fhàg Oighrig an iuchair agad?” “A shìorruidh, cha do dh’fhàg. Chunnaic mi falbh i gun teagamh. Bha mi muigh aig na cearcan aig an àm. Bha mi dìreach a’ radha rium fhìn: ‘ ’S ann gu banais no Bingo a bhios i sud a’ dol.’ Bha i cho spaideil, fhios agad. Ach tha Oighrig cho sgiobalta an còmhnuidh co-dhiùbh— ’s buidhe dhi, gu deimhinne, ’s i cho seang ’s cho snog. Chan ionnan sin ’s mi-fhìn a Dhomhnaill, ’s mi uimhir ri ceann taighe ann a sheo—dé do bheachd? Thug mi ’n aire gun teagamh gur e aodach na Sàbaid a bh’oirre. ’S cinnteach gur ann do’n chafé chaidh i. Nach ann tric ann i, dé?” B’e ’n “Café” a’ theireadh Bealag agus móran eile ris an taighe-bhidhe mhór, ùr a chaidh a thogail

thall aig a’ chidhe, ged a bha ainm—Am Fasgadh—sgrìobht àrd air a bhalla ann an litrichean móra neon a chitheadh an luchd-turuis nuair a thigeadh iad far a’ bhàta, co-dhiùbh bhiodh ann latha no oidhche. Bhiodh Oighrig ag obair ann tric air an t-samhradh. Bha i ainmeil air son còcaireachd, agus bhiodh Ramsey, am fear mór, Gallda a bha ’n ceann gnothaich, an còmhnuidh ’ga h-iarraidh nuair a bhiodh iad trang le luchd-turuis. “Ach chan eil iad trang thall an sin mu’n tac-sa bhliadhna?” Thug e ’n aire gun tug Bealag sùil neònach air nuair a thuirt e sin, agus ge’r bith dé bha i dol a radha cha deach i air adhart leis. “Dean suidhe, dean suidhe,” ars ise, agus thuig Domhnall nach robh cothrom diùltaidh gu bith aige. “Suidh thusa, agus ni mise strùbag, ’s tu air do lathadh a dhuine. Dh’fhaodadh Oighrig a bhith greis mhath fhathast, ’s tha e cheart cho math dhuit do gharadh a dheanamh far am bheil thu.” Cha robh tì a rinn Bealag riamh nach robh cho searbh ris a’ chuilc ’s cho dubh ris an teàrr, ach cha do chuir e cùl idir rithe nuair a thàinig i. Thug e pacaid ás a phòcaid agus las e siogairet. “Tha thu cho trom orra ’s a bha thu riamh,” arsa Bealag. “Bha dùil am nach robh iad math do dh’fhear aig an robh droch stamag?” “Chan eil iad math do dh’fhear sam bith, tha mi cinnteach, ach tha uaireannan a bheir iad faochadh.” “Faochadh do d’ stamaig, an ann?” “O, chan ann, chan ann ... do rudan eile.” Ach mun do thàrr Bealag “rudan eile” radha, chunnaic a’ chlann Oighrig a’ tilleadh.

Chaidh Domhnall a-null agus ràinig iad ceann an taighe còmhladh. “Ach càit an robh thu, ’s gu dé thug ort an dorus a ghlasadh?” Dh’aithnich e air a bus nach robh i air a dòigh. “Bha mi thall aig a’ chidhe air ghnothach—an ainm an àigh na bi sgalathartaich neo cluinnidh leth a’ bhaile thu—bha mi thall air ghnothach, ’s cha robh mi dol a dh’fhàgail an taighe gun ghlasadh fad na h-ùine sin.” “Cha tuirt thu dad mu dheidhinn aig àm dìnneireach.” “Cha tuirt thu fhéin gum biodh tu air ais mu’n taca-sa. Bha dùil am gun robh thu dol a shealltainn ri na caoraich ’san eilean. Mura bheil thu suas ri beagan iomraidh a dheanamh, tha e cho math dhuit an leaba thoirt ort.” “Och, an ainm an àigh ... ” “O, ’se thusa ’s ‘an ainm an àigh,’ ach ’s ann agam-sa

bhios an dragh mura gabh thusa aire ort fhéin. Rach ’nad shìneadh greiseag co-dhiùbh, ’s na bi cho rag. Ni mise bainne teth; cha toigh leam an tuar a th’ort idir, idir.” Shuidh Domhnall aig an teine fhad ’s a bha Oighrig trang ’sa chidsin. Cha robh fhios aige fhathast gu dé chuir o’n taigh i, no càite an robh i, agus cha leigeadh an t-eagal leis faighneachd a nis. Bha fhios aige glé mhath gun teannadh an trod nam faighnicheadh e dad dhith nach robh i deònach innse, ’s mar sin dh’fhan e sàmhach. Ach mas ann thall ’san Fhasgadh a bha i, carson an deamhain nach canadh i sin? Bu tric a bhiodh i bruidhinn air Ramsey, ach b’ann ’ga dhubh chàineadh. Cha robh fhios aic’ idir, bhiodh i radha, ciamar a sheasadh an t-àit ud fhad ’s a bhiodh esan an ceann gnothaich. Cha robh diù idir aige ’na obair, cha robh e ceannach stuth dòigheil, cha b’aithne dha dad mu dheidhinn deasachadh-bidhe. ’S ’na dheidh sin, ma tha, bha i deònach gu leòr a bhith ’g obair ann a h-uile cothrom a gheibheadh i.

B’ann nuair a bha e ’g òl a’ bhainne, agus a bha Oighrig a-muigh aig na h-anartan, a thainig an smuain uige an toiseach. Chuir e null an cupa mus tuiteadh e ás a dhòrn, leis mar a thòisich a làmhan air a dhol air chrith. Nach b’e an t-amadan luideach, dall, gun toinisg, gun seadh na cruthaidheachd e, nach do thuig bho chionn fhad! Nach beag an t-iongnadh gun tug Bealag sùil neònach air! I-fhéin agus Ramsey. Tha mi cinnteach gun robh fios aig a h-uile duine ’sa bhaile air a nis. Chan fhòghnadh ach seo, is esan a’ smaoineachadh nach b’urrainn an còrr bristeadh-cridhe bhith dh’fheitheamh air!

Chaidh e suas an staidhre nuair a chual’ e tighinn i, is e ’g eubhach ás a dheidh, “Tha mi eagalach sgìth. Cha chreid mi nach dean mi norrag chadail.” “Ceart, ma tha,” dh’eubh i suas ris, “cuir an cuibhrige tartain mu d’ uachdar.”

An latha’rna mhàireach, cho luath ’s a chaidh Oighrig do na bùthan, chuir e air a dheise agus an còt’ ùr, ’s thug e airgead ás a’ bhocsa bha ’sa chlòsaid. Nan glacadh e ’m bus, gheibheadh e chun a’ bhanca far an togadh e tuilleadh, agus thàrradh e ’m bàta mun seòladh i aig meadhon-latha.

B’e Eóghainn, an Scalpach, a bha ’sa bhanca. “Nach tu tha

spaideil, a Dhomhnaill. ’N ann a’ falbh air turus a tha thu?” “O, chan ann. Tha mi dol a-null an iar a phàidheadh chùnntaisean. Fiach dhomh leth-cheud, Eóghainn.” Bha am peann aige deiseil, ach sheas Eóghainn greis far an robh e. “Chan eil mi idir cinnteach an urrainn dhuinn, a Dhomhnaill; fuirich gun toir mi sùil.” Tha an duine ás a rian, shaoil Domhnall ris fhéin fhad ’s a bha Eóghainn a’ rannsachadh, tha na ciadan againn—na chuir sinn mu seach an Dun-Eideann agus an dìleab o’n uair sin. Sin aon ghainne nach robh oirnn o chionn greise. Dé idir a bha fainear dha? “Uill, a Dhomhnaill, tha dìreach beagan a bharrachd air an leth-cheud ann gun teagamh. Cha robh dùil againn, fhios agad, gum biodh an còrr a dhìth oirbh an deidh na thug Oighrig ás an latha roimhe.” “O seadh, seadh. O mar sin, ni dà fhichead fhéin an gnothach.” Chaidh aige air am peann a chur ris a’ bhileig ged a bha mhionach a’ toinneamh agus a cheann ’na thuaineal. Cha b’e idir an t-airgead—bha e coma air son sin—ach an dòigh shuarach air an tug i leatha e.

Chuir e na notaichean ’na phòcaid agus chaidh e mach. Rinn “Fionn,” a bha ’ga fheitheamh aig an dorus, toileachadh mór ris, ach cha tug e móran foir air, oir bha shùil air a’ chidhe. Bha am bàta fhathast gun fhalbh. Thug e ceum cabhagach ás, ach cha do thárr e dhol fada nuair a bhuail an cràdh e ’san àit’ àbhaisteach. Bha e cho dona ’s gum b’fheudar dha seasamh. Ach ged a shuath e am bad gun sgur, cha tainig faochadh, agus, mun do thuig e dé bha tachairt, bha e air a ghlùinean air an rathad. Dh’fhairich e laige tighinn air, a dheoghail an lùths ás a chnàmhan, agus a bhruth e chun na sràide. B’e comhartaich a’ choin an rud mu dheireadh air an robh cuimhn’ aige.

Nuair a thainig e uige fhéin, bha shùilean goirt, is cho lag ’s gur gann a b’urrainn dha am fosgladh agus an solus a leigeil unnta. Bha cràdh annasach cuideachd ’na mhaodail, mar gum biodh e air breab fhaighinn ’na mhionach. Bha a’ ghrian a’ deàrrsadh air cuibhrige geal na leabadh, is chluinneadh e brunndal bruidhneadh thall ’s a-bhos. B’ann an uair sin a thuig e gur ann an osbadal a bha e, agus, mean air mhean, chuimhnich e liuthad uair eile roimh seo a dh’fhosgail e shùil air son mionaid no dhà, ach cha do leig an cadal ’s an laige leis a bhith fada ’na dhùisg. B’e

an ath rud a chual’ e, coiseachd chabhagach a’ tighinn an taobh a bha e, agus ann an tiotan bha Oighrig ri thaobh agus i bruidhinn ’s a’ bruidhinn gun sgur. Bha greim aic’ air làimh air, agus i slìobadh ’s a’ fàsgadh cùl a dhùrn. Dh’fhiach e gu dìcheallach ri éisdeachd, ach cha robh e ’ga cluinntinn dòigheil. Ann an tiotan laigh an cadal gu trom air ais air, ’s cha robh aithne aig’ air a’ chòrr.

An ath uair a dhùisg e, bha e faireachdainn móran na b’fheàrr, agus thuig e gun robh e air adhartas math a dheanamh. Bha e tràth ’sa mhaduinn, oir cha b’e solus na gréine ach solus nan lampaichean a bha fàgail a shùilean goirt an turus seo. Ghabh e beagan de’n bhiadh a chaidh a thafann dha, agus chaidh aige air facal no dhà còmhraidh a dheanamh ris an nurs a chuidich e. B’ann an deidh sin a chuimhnich e air Oighrig, agus bha e taingeil gun robh pàipeir-naidheachd faisg air làimh ris an cuireadh e aire. Thog e e, ’s rinn e bloigh-leubhaidh air, oir cha robh de lùths ann na smaoinicheadh air a’ chòrr.

Thainig i beagan an deidh sin—i- fhéin agus Ramsey. Is i bha air a dòigh, a réir cholais—i cho toilichte gun robh e fàs na b’fheàrr, gun robh an t-uallach seachad a nis, ’s gum biodh a h-uile dad ceart gu leòr. “Siuthad,” ars ise an uair sin ri Ramsey, “inns an naidheachd dha! Saoil dé chanas e, gu-ta?” Dh’éisd Domhnall fhad ’s a bha Ramsey a’ bruidhinn. Cha robh e deanamh bun no bàrr dheth an toiseach, agus bha greis mhath mun do thuig e dé bha e ’g innse dha. “Nach eil sin glan, a Dhomhnaill,” bha Oighrig ag eubhach. “Smaoinich thusa—mu dheireadh thall! ’S beag a bha dh’fhios agad an latha ud a thill thu ás an eilean dé bha fainear dhomh. Gun teagamh, chan eil againn ach lease dheth. Ach smaoinich thusa, ’s ann leinne tha ’m Fasgadh, a Dhomhnaill!” “Oighrig,” arsa Domhnall, “dé mu Dhun-Eideann?” “Och, coma do Dhun-Eideann! Na cluinneam an còrr mu dheidhinn. Tha rud nas fheàrr againn ann a seo na gheibheamaid an Dun-Eideann. Stad thus’ ort, a Dhomhnaill, gus am bi do neart agad air ais, agus chì iad dé ni sinne leis an Fhasgadh. Bithidh am fear seo ann an Lunnainn an uair sin—chan eil an t-àite seo a’ còrdadh ris. Bidh feòil is sitheann againn cunbhalach; cumaidh sinn fhìn tuilleadh chaorach is chearcan, ’s

cha ruig sinn a leas an ceannach o chàch. Chì thusa, ni am Fasgadh prothaid nach do rinn e riamh roimhe.”

Aig a’ cheart àm a bha i radha seo, bha Domhnall a’ cuimhneachadh air eubh nan trìlleachan ’s nam bothag shìos aig oir a’ mhachaire, nuair a shìn e-fhéin ’s i-fhéin còmhladh ’sa mhuran air iomadh oidhche ghealaich nuair a bha iad a’ suirghe. Cuin seo a bh’ann? O, cian nan cian o’n diugh. Thòisich na deòir air ruith o shùilean gu bras sìos chun na cluasaig. Thug Oighrig sùil air Ramsey. “O, tha ’n truaghan cho lag an deidh na h-operation,” ars ise, “chan eil math dhuinn a bhith ’ga shàrachadh.”