An Canna Cocoa

Le DOMHNALL IAIN MACDHUGHAILL

Bha e meadhon-latha nuair a chaidh mi stigh a bhùth Nèill Bhig. Bha na bodaich ’nan suidhe air an treasd an tacsa cunntar nam bròg. Gach latha seachduinn gheibhte leth-dusan dhiubh am bùth Nèill mu’n àm ud. Bha Iain Mhìcheil ’na shuidh’ air ais, a’ coimhead mun cuairt dheth. Thog e a làmh rium. Bha Teàrlach na Tobhtaidh a’ pìobaireachd le mheòirean air a’ bhata chrom. Agus bha Eachann Shomhairle Mhóir, An Curaidh agus Uilleam Sheumais, an làmhan gu’n uillnean ’nam pòcannan, a’ coimhead air an ùrlar le sùil na faighidinn. Bha iad uile ag éisdeachd ri Niall Beag a’ leughadh a-mach naidheachdan an latha.

Thàinig Niall tarsuinn air facal mór. Rinn e oidhirp no dhà air a theanga chur mun cuairt air, ach dh’fhairtlich e air. Cha leigeadh a chuinnseas leis am facal fhàgail an dara taobh: dh’fheumadh an coimhthional gach pong a chluinntinn. Thòisich e air am facal a litreachadh a-mach: “M-I- S-S- I-S- S-” ... Sguir Niall agus dh’fhosgail na sùilean aige gus an robh iad ’nan da ghrìogaig mhóir le iongnadh.

“Ud, ud ud, nach ann an seo tha ’m facal!” ars’ esan. “Tha eitheamh a dh’fhad ann.”

“Mississippi,” arsa mise, car beag moiteil. “Sin far an robh mi air an turus mu dheireadh, agus bidh mi air ais ’san dearbh abhainn an ath mhios.”

“Mississippi,” arsa Niall.

“Mississippi,” ars’ Uilleam Sheumais.

“Mississippi,’ arsa Teàrlach na Tobhtaidh ’s e a’ bualadh leis a’ bhata chrom air an ùrlar.

Leig Niall sìos am pàipear-naidheachd. Chuir e a làmhan air a chùlaibh, chuir e uchd a-mach, agus thilg e a cheann air ais. Duine beag tiugh a bh’ann an Niall. Leis cho fada ’s a bha a cheann air ais agus uchd air aghaidh, bha a cholann cam mar

bhogha. Thionndaidh e rium. Cha robh an tionndadh mór; cha robh aige ach a phearsa a ghluasad dà no trì òirlich. Ach chaidh aige air uimhir de mhóralachd a chur ’sa ghnìomh ’s gun tàinig fiamh gàire air mo shliop ge b’oil leam. Rinn e casad grinn, tioram. Bha Niall a’ dol a labhairt rium.

“Matà, chan fhada gus am bi thu a’ fàgail an Eilean a rithis?” ars’ esan.

“Tha mi falbh am màireach. Thairg Raoghall Fada an t-aiseag dhomh air an Eala Bhàn.”

“Seadh dìreach,” arsa Niall. “Tha ’n Eala Bhàn a’ dol a Mhallaig air an t-seachduinn seo ceart gu leòir.”

’S ann le Niall Beag a bha an Eala Bhàn. Cha do dh’iasgaich Niall cudaig riamh, ach bha earrann de iasgach na h-Eala a’ dol thuige.

“Dé an sgoil bheag tha seo?”

’S e Raoghall Mhurchaidh Sheumais a bhruidhinn. Choisich e stigh a mheadhon an ùrlair, làn fuaim is cabhaig.

“Bheil obair agaibh-se idir? Mise ’s fallus ’gam dhalladh air tìr, agus sibhse ’nur suidhe ag innse sgialachdan. Nach e ’n saoghal ’tha cruaidh air an dara duine.”

Rinn na bodaich gàire. Bha iad eòlach gu leòr air teanga Raoghaill. Thionndaidh e rium-sa.

“Tha Màiri ag radh gu bheil leabhar òrain aice dhut. Tha eagal orm gu bheil barrachd air bàrdachd fainear dhut fhéin ’s do Mhàiri,” ars’ esan gu gleusda. Bha Raoghall sia troidhean gu leth a dh’àird, an duine a b’ àirde air an Eilean. B’aithne dhan a h-uile duine Raoghall Fada, sgiobair na h-Eala Bhàin. Bha e mu leth-cheud bliadhna dh’aois, fireannach sgairteil le guth mór. Dh’eug a bhean o chionn cóig bliadhna, agus cha robh aige de chloinn ach an aon nighean, Màiri. Bha e coltach ri fear air nach robh an saoghal a’ cur móran dragh.

Choisich e a-null gu’n chunntar eile, agus tharruing e pàipear ás a phòca. “ ’S fheàrr dhomh m’ fhiachan a phàigheadh fad ’s a bhios sgillin agam,” ars e fhéin. Chaidh Niall Beag a-null far an robh e, agus chuala sinn an dithis aca a deanamh a-mach gu dé a chosg an Eala Bhàn ann am biadh ’sa mhìos a chaidh seachad.

“Aran, ceithir puinnd ’s a cóig,” arsa Niall, a’ leughadh a mach á leabhar.

“Seadh,” arsa Raoghall.

“Briosgaidean, cóig-tasdain-deug is dà sgillinn.”

“Seadh. Cha do chòrd iad idir rium.”

“Im, ochd-tasdain-deug is sia sgillinn. Càise, trì-tasdain-deug is sgillinn.”

“Càit an d’ fhuair thu an càise grod a bha siud?”

“Silidh, naoi is cóig sgillinn.”

“Seadh,” arsa Raoghall. “A bheil fhios agad gur e Seòras a dh’ith a h-uile spàinn dhe’n phuinnsean sin? Tha stamag an eich aig a’ bhalach ud.”

“Tì, aon-tasdan-deug thar fhichead. Siucar, deich is sia sgillinn.”

“Seadh.”

“Canna còcoa, ochd-sgillinn-deug.”

“Canna còcoa?” arsa Raoghall.

“Seadh, canna còcoa.”

“Còcoa airson na h-Eala Bhàin?”

“Tha e seo an dubh ’s an geal,” arsa Niall. “Nuair a gheibhear e san leabhar seo cha ghabh e àicheadh.”

“Cha robh còcoa riamh air an Eala,” arsa Raoghall Fada. “ ’S iomadh sian troimh ’n deach sinn ach sheachain sinn an t-ànradh sin.”

“Canna còcoa, ochd-sgillin-deug,” arsa Niall, a cheann air ais cho fada ’s gu saoileadh duine gu robh e a’ coimhead sìos a shròine air Raoghall, ged a bha am fear sin còrr math is troidh os a chionn.

“Faigh do pheann agus sgrìobh a-mach an còcoa. Tha sinne toilichte leis an tì àluinn, bheannaichte,” arsa Raoghall.

“Canna còcoa, ochd-sgillinn-deug,” arsa Niall. ’S ann an seo a dh’fhairich mi nach robh cùisean mar bu chòir dhaibh. Thug mi ’n aire gu robh na bodaich a’ gabhail beachd—na bodaich uile ach Teàrlach: bha esan a’ pìobaireachd le mheòirean agus ’inntinn fad air falbh an dùthaich ’an aimsir MhicChruimein.

“A Nèill,” arsa Raoghall, “cha d’ fhuair mise còcoa idir, agus cha phàigh mi air a shon.”

“Fhuair,” arsa Niall gu ladarna, “agus pàighidh.” Cha robh dùil sam bith agam ri dé bha ri tighinn.

“A mhèirlich bhig,” arsa Raoghall.

Cha ghabh e inns’ ann am briathran an t-iongnadh a bhuail sinn. ’S gann nach tug an saoghal boc as. Dh’fhosgail gach bial, ach cha do bhruidhinn neach. Dh’at Niall Beag le feirg. Dh’fhàs ’amhach ’s ’aodann dearg, agus sheas na féithean a-mach air a bhathais. Thuig mi ’sa mhionaid nach e am facal “mèirleach” bu mhotha chuir de dh’ fheirg air idir, ach am facal “beag.” “A mhèirlich bhig.” Bha “bhig” cho tàireil. Bha e air a thachdadh le nàire ’s cha b’ urrainn dha facal a radh. Cha robh gnothach sam bith agam fhìn no aig na bodaich ri dad de na thachair. Cha tàinig diog as ar bial. Ach bha aon duine an làthair nach tug an aire gu robh sìon ceàrr. Teàrlach na Tobhtaidh. Sguir e a phìobaireachd, choimhead e mun cuairt, agus, bho nach robh seanachas sam bith a’ dol air aghaidh, ghlaoidh e a-mach gu farumach: “Mississippi!”

Tràth air an fheasgar chaidh mi a choimhead air Raoghall. Dh’innis e dhomh gun d’ fhuair e a-mach gun do cheannaich Seòras canna còcoa air son na h-Eala Bhàn an t-seachduinn roimhe.

“Feumaidh mi a dhol gu Niall agus mathanas iarraidh,” ars esan. “Mura dean mi sin caillidh mi ’n Eala.” Thòisich e air tachas a chinn. “Faodaidh mi radh gu bheil mi duilich,” ars esan. “Dé an corr as urrainn do dhuine radh aig àm mar seo? ’S fheàrr dhomh falbh dìreach dha’n taigh aige an dràsd. Bidh an Eala a’ fàgail an acaire aig a’ cheud bhuille de’n tràghadh. Nach e an sgadan tha gann am bliadhna. Cha robh lann againn an raoir, agus tha mi ’creidsinn nach bi an nochd.”

An ath latha chaidh mi a-stigh a bhùth Nèill, an làn bheachd gun do rinn Niall is Raoghall rèite an oidhche roimhe. Bha na bodaich an làthair, ach cha robh Niall a’ leughadh dhaibh idir. Bha e a’ coiseachd air ais ’s air aghaidh, a làmhan air a chùlaibh, a cheann air ais agus fiamh gàire air ’aodann. Bha e coltach ri fear a bha a’ feitheamh. Cha b’fhada gus an d’ fhuair mi a-mach cò ris a bha e a’ feitheamh. Thàinig Raoghall a-stigh do’n bhùth.

Cha do choimhead e an iar no an ear, ach chaidh e dìreach gu Niall, agus thubhairt e ann an guth tachdte: “Tha mi duilich, a Néill. Tha mi—” Sguir e agus chuir e a làmh air cùl a chinn.

Bha e a’ dol a dheànamh oidhirp eile nuair a choisich Niall a-null gu cunntar bròg. B’ fheudar do Raoghall tighinn a-nall gus an robh e mu choinnimh nam bodach. Thòisich e a rithis air bruidhinn: “Mar a bha mi ag radh, tha mi duilich, agus—” Sguir e a rithis. Dh’fhairich mi mi-fhìn a’ fàs blàth. Thug mi sùil air na bodaich. Bha an cinn crom le nàire. Choimhead mi air Niall. Bha a cheann air ais, agus bha àrdan agus mì-mhodh ’na aodann. Bha àrdan agus mì-mhodh ’na ghuth cuideachd nuair a bhruidhinn e.

“Thàinig thu gu’n dorus agam feasgar an dé, a Raoghaill,” ars esan. “Dhiùlt mi d’fhaicinn, ach thubhairt mi gun robh mi airson thu thighinn an seo an diugh aig meadhon-latha. Bha mi airson gum faiceadh am baile thu air do ghlùinean, ’s gun cluinneadh am baile thu a’ sgogairseachd airson mathanas.”

Sheas Raoghall tacan far an robh e, a’ tachas a chinn. An sin choisich e a-mach ás a’ bhùth.

Dh’éirich mi agus chaidh mi a-mach ás a dheidh. Cha robh e ri fhaicinn air an rathad. Chaidh mi gu oiseann a’ bhùth, agus chunnaic mi rud nach fhaca mi riamh roimhe—fireannach a’ caoineadh.

Am feasgar sin dh’fhàg mi an t-Eilean air an Eala Bhàn. Dh’fhuirich Raoghall an tigh na cuibhle fad an aiseag. Cha do bhruidhinn e ri duin’ againn. Nuair a ràinig sinn Mallaig ’s e cheud fhear a bha air tìr, agus choisich e air falbh suas an cidhe gun fhacal a radh.

Ghabh mise an trèan a Ghlaschu. Nuair a bha an trèan a’ gluasad a-stigh gu’n phlatform aig Queen Street Station choimhead mi a-mach air an uinneig, agus chunnaic mi duine mór a’ leum far na trèan. Raoghall Fada. Choisich e air falbh gu cabhagach. Chaidh mise air ais gu muir. Nuair a ràinig mi Aimeireaga fhuair mi litrichean ás an taigh ag innse dhomh nach do thill Raoghall riamh dhachaigh, agus nach robh fhios aig duine beò càite robh e.

Aon latha, còrr agus bliadhna an deidh sin, fhuair mi litir ann an làimh ghrinn. ’S ann bho Mhàiri Raoghaill a bha i. Bha Màiri ag iarraidh orm sùil a chumail a-mach airson a h-athair nuair a bhithinn an Glaschu. ’S iomadh feasgar a chuir mi seachad a’

siubhal sràidean Ghlaschu an deidh dhomh litir Màiri fhaighinn, ach chaidh dà bhliadhna seachad mun d’ fhuair mi sealladh air Raoghall. Bha mi air mullach bus air Argyle Street, a’ coimhead sios air an t-sràid. Laigh mo shùil air seann duine àrd a bha a’ feuchainn ri a rathad a dheanamh an tacsa balla. Bha ’aodach ’na stiallan, agus bha e cho salach ri bòcan. Air bàrr gach trioblaid bha e air a dhalladh leis an daoraich. Raoghall Fada. Dh’aithnich mi e a dh’aindeoin an t-atharrachadh a thàinig air.

Leum mi far a’ bhus agus ruith mi air ais; ach bha e an deidh tionndadh taobh air choireigin, agus dh’fhairtlich orm tachairt ris.

Chaidh mise gu muir a rithis. An ceann naoi mìosan bha mi air ais an Glaschu. Fón Màiri thugam maduinn a bha seo. Bha i an deidh fios fhaighinn gun robh a h-athair a’ bàsachadh ann an ospadal an Glaschu. Thàinig i fhéin air iteal am feasgar sin, agus chaidh sinn le chéile dh’an ospadal. Bha Raoghall uamhasach deireannach. Cha robh ’san aodann aige ach na cnàmhan, air an robh an craiceann air a tharruing mar phàipear buidhe, tana. Bha na sùilean ’nan dà tholl dhomhain ’na chlaigeann. Bha na cuinneanan aige a’ gluasad a-mach ’s a-stigh mar a bha ’anail eu-domhain, luath a’ falbh ’s a’ tighinn.

Bhruidhinn Màiri ris. Thionndaidh e a cheann agus choimhead e oirre. Thug e an sin sùil ormsa.

“Seòras a cheannaich an còcoa,” ars’ esan. “Cha robh fhios agam-sa.”

Cha tubhairt e facal tuilleadh, ach ghlac e làmh Màiri na dhòrn airson tacan.

Dh’ eug e beagan an deidh meadhon-oidhche.