III

MAC-MEANMNA AGUS EOIN NA H-EALTAINN

5. Là is Bliadhna leis na h-Eòin

Tha mi ga mheas ’na bhuannachd nach beag gun do dheònaich Nì maith dhomh, a dh’aindeoin drip an t-saoghail, là is bliadhna de mo bheatha chur seachad còmhla ris na h-eòin. Riamh on chaidh innseadh dhomh, an tùs m’fhine, gu robh mi “cho gòrach ris na h-eòin”, bha m’fhuil a’ teòthadh ri m’ fhine, agus mo chridhe ghnàth an geall air a’ chàirdeas agairt. Theagamh, nam bithinn gam shloinneadh fèin, gur h-ann do na h-eòin-mhara as ro-chàirdiche mi; ach chan eil mi idir a’ gearan, is cha bu chomain domh, gur h-ann an lùib nan eun-monaidh a dheònaich Nì Maith mo chur. Cha robh mi gu buileach gun eòlas orra roimhe. Co-dhiù, bhiomaid a’ beannachadh d’a chèile air an rathad-mhòr is anns a’ choille-chnò; agus, a thuilleadh air sin, bu chaomh leam riamh a bhith leughadh eachdraidh na h-ealtainn a-rèir nan ollamh. Ach is eòl domh nis nach ionann idir an dà nì, aithne gun chomaidh agus caidreabh taobh an nid. Bha mi uair anns a’ bheachd gu robh na h-ollamhan na b’eòlaiche air nòs na h-ealtainne na bha na h-eòin fhèin, ach chan eil mi buileach cho daingeann anns a’ bheachd sin an diugh. Co-dhiù, chunnaic mi na h-eòin a’ neadachadh am badaibh, agus ag itheadh troileis, a bha calg-dhìreach an aghaidh gach riaghailt a leugh mise riamh anns na leabhraichean. Gun teagamh, tha cion na Beurla fàgail nan eun direasach an iomadh dòigh; is e sin as coireach nach do thuig iad fhathast gur e an t-ollamh nach d’ith boiteag riamh, is nach do shuidh air nead, as fheàrr fios ciod a tha maith do chreutairean beagan ta deanamh an dà chuid. A-mach uaithe sin, faodar a ràdh le fìrinn nach eil clann-eunlaith agus clann-daoine, maith ris a’ mhaith agus olc ris an olc, nas eu-coltaiche ri chèile na tha bò mhaol odhar agus bò odhar mhaol — ach dìreach gu bheil na h-eòin beagan nas glice anns a’ ghòraiche, agus na daoine beagan nas gòraiche anns a’ ghliocas.

Is iomadh uair, is mi ’nam shuidhe air cliabh aig ceann an

taighe, a smaointich mi nach robh an Calman idir cho neochiontach r’a choltas, agus gu robh dealan beag den chrochaire a’ boillsgeadh air uairibh ’na shùil. Nis, on bha mi thall is a chunnaic mi, tha mi ag iarraidh maitheanais air a’ Chalman. Is fheudar domh aideachadh gu bheil e dìreach mar tha e, ’na mhoigein laghach neochiontach nach cumar gu bràth oidhche ’na dhùisg le luasgan eanachainn. Mheall a’ Chailleach-oidhche orm cuideachd. Bha mi an dùil riamh gum bu bhoireannach maith i, agus cha robh uair a bhlaomadh i a dà ghlog-shùil nach robh i toirt ’nam chuimhne latha-traisg, no nì-eigin eile ceart cho cràbhach. Tha fios agam a-nis gu bheil ise cuideachd dìreach mar tha i — is chan ann mar a shaoil! Chunnaic mi na h-eòin eile call an lùiths leis a’ ghàireachdainn, is a’ chailleach a’ dol troimh an chòmhradh ainmeil a bha eadar i fhèin agus Dòmhnall Mac Fhionnlaigh bochd a bha an Lochabar. “Is ann mar seo a bha,” theireadh ise, is i ’na seasamh air tobhta ceàrdaich a bh’ann. “Thuirt Dòmhnall rium fhèin, is mi cur seachad an fheasgair còmhla ris:

Nis on a tha thu aosda,

Bha e leth-char dall, an duine bochd!

Dean-sa t’fhaosaid ris an t-sagart,
Agus innis dha gun euradh
Gach aon sgeula ga bheil agad.

Chrom mi fhèin mo cheann gu baindidh grinn, is rinn mi osna mòr, is chuir mi caoin shlìom bhòidheach air mo ghuth, is rinn mi osna eile nach bu mhiosa na a’ chiad fhear, agus arsa mi fhèin:

Cha d’rinn mise braid no breugan,
Cladh no tearmad a bhristeadh,
Air m’fhear fhèin cha d’rinn mi iomluas,
Is cailleach bhochd ionraic mise.

Ach thusa, Chailleach-oidhche! Bha fìor-shannt orm eòlas na bu dlùithe fhaotainn air an Fheannaig, ach gu tubaisteach thachair

gu robh ise fo choill anns a’ cheart àm — co-dhiù, fad na ciad leth-bhliadhna. Bha sealgair ùr air tighinn don dùthaich, agus bha de chron air, còmhla ris gach cron eile, gur h-e an t-eun air an cuimsicheadh e a leagadh e — nì nach eil idir cumanta am measg luchd-seilge, oir chan fhaca mi riamh nach e an t-eun a bhiodh iad a’ seachnadh bu dlùithe rachadh air a’ bhàs. Chuala mi an Dreathann-donn ag ràdh gum bu mhisde an dùthaich gu lèir fògairt na Feannaige — agus gum b’ fheàirrde cuideachd! Chan eil mi ag ràdh nach robh an Dreathann ceart. Cha toigh leam a bhith ga innseadh, ach cha robh am Fitheach anabarrach aoigheil rium idir. Tha an t-ainm aige bhith glic agus, mas fìor na theirear, is cliabh chlach air an druim an gliocas. Fhad ’s a bha mi anns an ealtainn cha deachaidh fois air an duine thruagh o mhoch gu dubh ach a’ sìor-chànranaich gu robh deireadh an t-saoghail am fagas agus gu robh na seachd deamhain cheana mu sgaoil. Theagamh gu bheil e mìomhail dhòmhsa an rud aithris, ach chan fhaca mi (a dh’aindeoin giorrad na h-ùine!) gu robh càil an Fhithich gu ròic dad na bu mhiosa na bha i roimhe. Cha bu toigh leam a’ Chuthag riamh, is cha toigh leam fhathast i. Tha i olc, olc. Tha cuimhne agam aon mhadainn, is mi fann le cion mo bhrochain, gun d’rinn i dìol cho sgreataidh orm is nach robh mi gu maith fad na bliadhna às a dhèidh. Is tha i cho breugach ris na fir-chlis. Chuala mi a’ ghogaid uair is uair a’ gùgail gu ladarna gu robh an samhradh air tighinn, is mi fhèin gam dhubh-reodhadh leis an fhuachd ri taobh braidseal mòr teine. Is tha fios aig a’ bhaile gu lèir gum bi a’ bhaobh ri leughadh nan cupannan, ged tha meamhair na fàidheadaireachd ga dìth. Dh’innis i dhomh fhèin o chionn còrr is fichead bliadhna nach faicinn ach dà Nollaige eile: dh’innis i dhomh an uraidh, is aodann oirre cho fad ris a’ chlobha, gu faicinn a dhà-dheug eile! ach nach dìomhain dòmhsa bhith leudachadh air caithe-beatha na Cuthaige. Mar thuirt an Calman bochd, is ceann-crom air leis an nàire, “Am faca tu fhèin riamh eun laghach sam bith a’ breith uighean an taighean chàich? Ar leam nach eil e dacent!” Chuir na h-eòin eile mi fo gheasaibh gun innsinn do chloinn-daoine gu bheil càirdeas na Cuthaige don ealtainn a-mach air an fhicheadamh glùn, agus ceart cho luath ’s a dh’fhosglas i a gob gun aithnich neach sam bith gu bheil blas na Beurla air a cuid Gàidhlig. Tha an Dreathann-donn anns a’ bheachd gur h-ann an

California thall a bhios i a’ cur seachad a’ gheamhraidh, is gur h-e sin as coireach i bhith cho suarach coma càit’ an tilg i smugaid. Bha amharas agam roimhe gum b’fhìor-gheòp a’ Chuthag, agus nach robh an Clacharan fad air deireadh oirre, is gum biodh iad le chèile bòdhradh chàich o mhoch gu dubh le an cuid bòilich. Ciod tuilleadh a th’annta a bharrachd air geòp is air bòilich cluinnear ’na dhèidh seo. Chan eil agam ach teist mhaith ri thoirt air an Smeòrach is air an Uiseig; tha iad le chèile cho maith r’an ceòl, agus fòghnaidh sin. Chan ann ga ailis air an Smeòrach a tha mi, ach saoilidh mi nach eil e buileach cho neo-shaoghalta ris an Uiseig, agus gu bheil beagan a bharrachd den deamhan ann — dà nì nach misde neach sam bith a ta fuireach an ath-dhoras ri Sionnach no ri Cailleach-oidhche. Cha bhiodh ann ach ladarnas dhomh am Brù-dearg a mholadh. O bhàrr a ghuib gu bàrr na h-eàrr-ite chan fhaighear aon ghaineamhan den fhoill ann, agus chan eil eun eile anns an ealtainn gu lèir as urrainn a thilgeadh air gun do dhìochuimhnich e riamh carson a ta a bhroilleach dearg. Bidh e fhèin agus an Calman, na truaghain, a’ deanamh an dìchill, a dh’aindeoin bùirt is magaidh, gu tomhas de stòldachd is de chràbhachd a chur anns na h-eòin eile. Ach mar thuirt an Dreathann-donn riutha: “Tha sibh tuilleadh is anmoch, a chàirdean ionmhainn. Nan robh thusa, a Chalmain, air an àirc a chur fodha, bhiodh an saoghal cuibhiseach maith an diugh.” Tha seo gam thoirt gus an dìleas dheireannach, mo chaomh-charaid an Dreathann. An dà chuid an lèirsinn is an duinealas, is e iochd ar n-achd rìgh na h-ealtainne; an coimeas ris, chan eil anns an Iolair ach cridhe na circe ann an gob na h-airce. A’ chiad uair a bhruidhinn mi ris, bha e air an iteig dhachaigh, agus smùid aige air port:

Tha mi ’n dùil gum bi mi nochd
Ri taobh mo ghaoil, ge b’ann air sop;
Tha mi ’n dùil gum bi mi nochd
Air taobh a-bhos na h-aibhne.

Dh’innis mi dha, anns a’ Ghàidhlig a b’fheàrr a bh’agam, gum b’e mo rùn là is bliadhna chur seachad còmhla ris na càirdean; agus gum bithinn fada ’na chomain, nan gabhadh e mi fo a sgèith fhad ’s a bhithinn anns an ealtainn, is gun annam ach

leirist de choigreach. “Ma tà, a choigrich,” ars esan, “chan eil barail chòir sam bith agam fhèin air cloinn-daoine; a’ chuid nach eil stràiceil dhiubh, tha iad olc, agus a’ chuid nach eil olc tha iad cho gòrach ris na cnuimheagan. Ach on thàinig thu, a charaid, is gur teòtha fuil na uisge, fhad ’s a bhios còsag no boiteag agamsa, bidh còsag is boiteag agadsa.” Mur do chùm, is mur do sheachd-chùm, esan r’a ghealladh, chan eil solas anns a’ ghrèin no doimhneachd anns a’ mhuir. Ged gheibhinn na b’fhaide na tha dùil agam ris, cha leig mi às mo chuimhne gu bràth an Dreathann, is e ’na sheasamh air stob, sop feòir ’na bheul, goic ’na cheann, is e meamhrachadh air fir is air eòin is air nithean diamhair an domhain. Is an uair a chnuasaicheadh e nithean gu dheòin, chàireadh e an sop air an stob, is dheanadh e an t-sùil bheag rium fhèin. “Faodaidh gu bheil mi neònach,” theireadh esan, “ach is iomadh rud a chunnaic mi, a dhuine.” Agus, gu cinnteach, b’fhìor dha, on a b’fhìor uaithe. Ge mòr am facal e, cha dàna dhomh ràdh gun cuireadh e a h-uile mac màthar de na h-ollamhan Gearmailteach anns na crannaibh seilich le feallsanachd is le diamhaireachd. A charaid bhig mhòir, chan ann a chionn gu robh thu coibhneil rium a tha mi ga ràdh, ach, nam faighinn triùir ’nam dhùthaich a thigeadh an gaoith do sgèithe an gliocas, an uaisle, an duinealas, cha bu nead cuthaige mo dhùthaich. Is chan iongantach leam, ged is iongantach uam, t’fhacail rium anns an dealachadh: “On chuir mi eòlas ort, a charaid, chan abair mi gu bheil clann-daoine cho olc ’s a bha mi an dùil — ach, O bhoiteag chridhe, tha iad pailt nas gòraiche!”

An Dreathann agus an Iolair

Bha an Dreathann ’na sheasamh air stob, sop ’na bheul, goic ’na cheann, is e a’ meamhrachadh, mar bu ghnàth leis, air nithean diamhair an domhain. “Is mithich dhuit, a laochain, an sop a chur às do bheul,” ghlaodh an Uiseag ris, is i deanamh dìreach air an stob. “A bheil dad ceàrr, a bhuinneag?” “Ceàrr! Nach faca tu, no mur faca nach cuala tu, an Clacharan is a’ Chathag air an dearg chuthaich feadh a’ bhaile — fhuair iad naidheachd mu dheireadh.” “A dh’innseadh na fìrinn,” ars an Dreathann, “bha mi gabhail iongantais, is nithean annasach cho gann mun tràth seo den bhliadhna, nach robh mi cluinntinn fathann idir air an nathair-mhara, no air na boiteagan mòra, no air na seilcheagan reamhra. Ach ciod a tha iad ag ràdh, a

bhuinneag? Is ciod a chunnaic iad? Is cò an t-sùil gheur a lorgaich? Is cò am beul fìrinneach a dh’aithris?” Mun d’fhuair an Uiseag a gob fhosgladh, cò bha air tighinn ach an Smeòrach. “Cuir an sop nad bheul, a Dreathainn,” ars esan; “nach eil fios air tighinn o Iolair na Creige Mòire gu bheil i am beachd taigh-samhraidh a thogail air an ìosal, agus gu bheil i an dòchas gum bi sinn uile gar reamhrachadh fèin fa chomhair a teachd.” “Nach èibhinn i,” ars an Dreathann. “Eibhinn, a dhuine! Is ann a tha i mìomhail, ladarna, agus, mur b’e gu bheil an Calman air tighinn, theirinn gu bheil i rud eile.” “Nach dean thu fead, a ghràidhein! Chan fhaca tu riamh, o nach fhaca tu riamh, rud cho inntinneach no cho feumail ri fead. Togaidh fead soirbheas, agus leagaidh fead soirbheas. Bha mi meamhrachadh an diugh — — — ”. “Chan ann a’ cur casga air do chainnt a tha mi,” ars an Smeòrach, “ach ciod a ta sinn dol a dheanamh? Nach eil thu fhèin a’ faicinn, ma thig an Iolair, gu feum sinne falbh; agus, ma dh’fhanas sinne, nach faod ise tighinn.” Mar bha mi dol a ràdh, an uair nach do chuir an Smeòrach casg air mo chainnt, bha mi meamhrachadh an diugh air uabhar is air amaideas an t-saoghail. A bheil thusa, a Chalmain, a’ creidsinn an t-seanfhacail, Beag moiteil is mòr toirteil?” “Chan eil mi gad thuigsinn, a Dhreathainn.” “A bheil thusa gam thuigsinn, a Smeòraich?” “Tha thu ciallachadh, nach eil, gur h-e boireannach sìobhalta laghach a th’anns an Iolair, a chionn gu bheil i mòr spàgach.” “Theagamh, a ghràidhein, gu bheil an seanfhacal ga chiallachadh, ach chan eil mise. Chan abradh tu gu bheil mi fhèin am dhuineachan ro-mhòr — co-dhiù, chan eil mi buileach cho mòr ris an Iolair — is tha mi cearta coma ged bhiodh a h-uile gille beag anns a’ bhaile ruith às mo dhèidh is a’ magadh orm. Nis, chan abrainn sin a thaobh na h-Iolaire mòire spàgaiche.” “Ach ciod a nì sinn?” ars an Uiseag. “Ciod, a chaomhag, ach an rud a tha mi ag ràdh — cuiridh sinn eagal nan gillean beaga air an Iolair.”

Bha sgaoth mhòr de na h-eòin cruinn còmhla a-nis, agus chuartaich an Dreathann a’ chuideachd le a shùil. “Chan fhaic mi a’ Chailleach-oidhche,” ars esan. “Chan eil i tighinn idir,” ars an Clacharan. “Chuir i am bodach ’na h-àite,” ars a’ Chathag. “Tha mi tuigsinn,” ars an Dreathann, “ach, Iolair ann no às, chan fhaigh am bodachan bàs an dà latha seo. Ach seo, seo! An

ceann gnothaich sinn! Nis, a mhnathan-uaisle is a dhaoin-uaisle, tha fadal oirnn air fad gus an tig an Iolair; agus tha am fadal sin cho acrach is gun cuir sinn ga h-iarraidh an ceart ghradaig an ama. A Chlacharain, tha thusa maith gu bruidhinn.” “Ma tà, a Dhreathainn, on thubhairt thu e, cha bhiodh e ach mìomhail dhòmhsa cur nad aghaidh. Chan eil mi ag ràdh nach eil a’ Chathag pailt cho fileanta, ach cha chuir i loinn air rud mar chuireas mis.” “A Chlacharain, nì sinn dùdaire dhiot; cuiridh sinn don Chreig Mhòir thu le teachdaireachd.” “Cha ruith leam ach leum, a Dhreathainn. Thèid mi ’s gun tèid mi le sugairt agus aoigh.” “Thèid thu le teachdaireachd, a ghràidhein.” “A dh’innseadh na fìrinn, a Dhreathainn, bha bloighdeag amharais agam gum biodh agam ri òraid a dheanamh air rud-eigin, agus bha smùid agam air tè fad an latha — dìreach anns an earalas. Cha bhi agam ach facal no dhà atharrachadh, is freagraidh an òraid do rud sam bith, on Iolair gus a’ Ghlaisein.” “Cluinneam, a ghràidhein, mar dh’iarras tu air an Iolair tighinn.” “Iarraidh mi oirre mar seo: Air feasgar àlainn earraich bha a’ ghrian a’ cromadh thun an àird-an-iar, agus bha a’ ghealach is na reultan a’ dol ’nan culaidh-oidhche lasraich sheudagaich a chum an dleasdanais àbhaistich a dheanamh ann an gorm-bhrat nan speur. Bha na h-uillt bhòidheach bhinne crònanaich thun an tràigh, agus bha calltainn an fhàile chùbhraidh a’ toirt phòg dhaibh san dol seachad. Bha ceò nam beann air an leitir ud thall, a’ sgaoileadh le làmhan mìn-gheal sròil-shìdhe de shneachda-bruadair air tulaich nan sliabh; agus bha eòin bhuchallacha bhachallacha nan geug, mar ris an neòinean dhìblidh is mar ris an t-sòbhraich fhìnealta, air an lìonadh le gàirdeachas mòr fa chomhair àilleachd an t-saoghail ta ann. Ach, O, astraiche nan speur, eadhon mar thaomas beum-slèibh o na sgàirnichean gruamach àrda, no mar bheucas a’ bheithir nuair thèid teine agus uisge gu strì, eadhon mar sin thàinig t’fhios thun an ealtainn ud shìos gu robh thusa los tighinn le làmhachas-làidir nan daoi a thoirt uainne na dachaigh a fhuair sinn le beannachd o shinnseir nach maireann san àm — eadhon ar fonn, ar fearann, ar fàsach fèin. Ach, O, a spùinneadair nam bantrach, a chreachadair nan nead, a mhortair nan uan, èisd a-nis ri mo bhriathraibh fiosnacha, foisneacha, fìor-ghlic, fìor-eòlach, agus — — — .” “Cha chuala mi riamh a leithid,” ars an Dreathann,

“chan e bruidhinn a tha sin ach bàrdachd!” “Chan e fhèin a rinn e,” ars a’ Chathag; “chuala mi a h-uile facal deth roimhe.” “Tha mi coma cò a rinn e,” ars an Dreathann; “cha chuala mi riamh sgleogaireachd cho sgiolta ris. Ach is e a tha cur an dorrain orm nach cluinn sinn ciod a their an Iolair.” “Nach innis mise dhuibh,” ars an Clacharan. “Chan innis, a ghràidhein; bidh tusa an crochadh ris a’ chraoibh as àirde th’anns a’ Chreig Mhòir.” “O chiall! Cha tèid mi ann idir, a Dhreathainn.” “Thèid thu ann gun teagamh, a Chlacharain, ach fàgaidh tu an sgleogaireachd aig an taigh, agus bheir thu leat crioman beag de mo shop-sa.” “Ciod a their mi, ma tà?” “Mun abair thu diog, a ghràidhein, nì thu beic. Agus bheir thu an ceart aire do d’ ghuth. Feumaidh e bhith ìosal, agus feumaidh e bhith fosgarra, agus feumaidh crith bheag a bhith ann cuideachd, dìreach a leigeadh fhaicinn gu bheil fios agad co ris a tha thu bruidhinn. Agus an uair a their mo Bhaintighearna, “Tha cead labhairt agad, a dhùdaire”, their thusa, “A Bhaintighearna urramach, tha eòin na h-ealtainne cur fàilt oirbh. Tha e ’na adhbhar gàirdeachais dhuinn gu bheil sibh am beachd, leis an anabarr iochda, taigh-samhraidh a thogail air an ìosal, agus is e làn-dùrachd ar cridhe gum bi sibh cho sona nar measg is gu faod sibh a ràdh an àm dealachaidh gum b’fheàrr leibh gu mòr a bhith fuireach na falbh. Ach a Bhaintighearna urramach, tha bhur seirbhisich dhìleas a’ guidhe oirbh sgrìob a thoirt don ìosal an diugh, mas e is gum bi sin freagarrach dhuibh, a chum gun innis sibh dhuinn ciod an seòrsa nid a b’àill leibh sinn a dheanamh, is ciod an seòrsa bìdh is annlain a b’ àill leibh sinn a chruinneachadh fa chomhair latha mòr bhur teachd. Agus bidh bhur seirbhisich dhìleas do ghnàth a’ guidhe.” “O chiall! ”, ars an Clacharan, “chan urrainn dòmhsa an goileam-oilean sin a thogail. Nach eil fhios agad, a Dhreathainn, gu bheil e anabarrach duilich do theangair rud nach d’rinn e suas ionnsachadh air a theangaidh. Nis, nan leigeadh tu leam fhèin—” “Bu mhaith a dh’ionnsaich thu an òraid sgleogach eile, ged nach tu a rinn i,” ars a’ Chathag. “Trobhad seo, a Chlacharain,” ars an Dreathann, “agus abair an goileam-oilean facal air an fhacal dìreach mar bheir mise dhuit e — a Bhaintighearna urramach, tha eòin na h-ealtainne cur fàilt oirbh— .” “A Bhaintighearna urramach — ach am feum mi seasamh air mo leth-chois fhad ’s a ta mi ga ràdh?” “Nach eil

fios gu feum a ghràidhein — o nach urrainn duit seasamh air t’eanachainn. Abair na facail a-nis. .. . .. A rithist. .. . .. A rithist. .. . .. Ro-mhaith, a dhùdaire. . .. Chan eil thu cho maol, a ghràidhein. .. Aon iteal eile . . . . Chan eil mi an dùil nach eil e agad air fad a-nis, a ghràidhein, ach dìreach gun d’rinn thu aon iomrall beag anns na facail mu dheireadh.” “Ciod a thubhairt mi?” “Thubhairt, gu robh na seirbhisich dhìleas ris na guidheachan. A-nis, a ghràidhein, chan eil mi ag ràdh nach e sin as fìrinniche, ach chan e as modhaile, agus airson na chunnaic thu riamh na leig a’ chraobh às t’aire.” “A Dhreathainn,” ars an Calman, is e air ùr-chlisgeadh à dùiseal beag, “a Dhreathainn, cha toigh leam an gnothach seo — chan eil mòran den fhìrinn ann.” “Ud, a dhuine,” ars an Smeòrach, “cha chreid Iolair na Creige Mòire fìrinn, ach creididh i breug cho luath ’s a dh’itheas mise boiteag.” “Cha toigh leam na breugan,” ars an Calman. “Saoil, a charaid,” ars an Smeòrach, “am marbhadh tu fhèin am Brù-dearg laghach leis an fhìrinn, nam b’urrainn duit a shàbhaladh le bloigh brèige.” “Chan eil mi idir a’ creidsinn, a Smeòraich ionmhainn, gu bheil an fhìrinn cho marbhtach ’s a tha thu ag ràdh.” “Tha i marbhtach gu leòr, a Chalmain, ma thig i ’na h-Iolair.” “Seo, seo, a chlann, bithibh soitheamh,” ars an Dreathann; “tha mise làn-chinnteach, a mhnathan-uaisle is a dhaoin’ -uaisle, gu bheil mo bheachd fhèin agus beachd a’ Chalmain calg-dhìreach an eagaibh a chèile, ach dìreach nach eil esan a’ tuigsinn mo bheachd-sa. Cluinn seo, a Chalmain. Chan eil sinn idir dol a thoirt rud a chreidsinn air an Iolair; is ann a tha sinn dol a thoirt oirre rud a chreidsinn, agus nach eil thu fhèin a’ faicinn nach ionann idir an dà nì.” “Chan urrainn domh ràdh gu bheil, a Dhreathainn; agus, co-dhiù, cha toigh leam gliong nam facal.” “Ma tà, a Chalmain, cuiridh mi a’ phuing air a leithid de dhòigh is gun tuig eadhon an t-isean anns an ugh mi. Nan abrainn-sa riut fhèin — rud nach abair — ach abair gun abradh — Biodh e dubh no geal no grìseann (ma tha e dubh no geal no grìseann) gur neo-thoigh leam fhèin (nam bu neo-thoigh leam fhèin) Nebuchadnèsar, bhithinn, nam bithinn, a’ toirt rud a chreidsinn ort; ach ma their mi, rud a their agus a dh’fhaodas mi a ràdh, Biodh e dubh no geal no grìseann (ma tha no nach eil e dubh no geal no grìseann) gur ro-thoigh leam fhèin (on as ro-thoigh leam fhèin) Nebuchadnèsar, chan ann, o nach ann, a’

toirt rud a chreidsinn ort a tha mi, ach a’ toirt rud a chreidsinn. Nis, nach eil thu tuigsinn sin?” “Chan eil, srannadh dheth! Ach, O Dhreathainn, is caomh le mo chluais caoin nam facal. Abair a rithist e.” “Biodh e dubh no geal no grìseann, gaol mo chridhe Nebuchadnèsar.” “Tha mi gad thuigsinn a-nis. Ach stad gus an smaointich mi. Biodh e dubh — no geal — no — no — no an rud eile — tha gaol mo chridhe agam air Nebuchadnèsar. Tha thu ceart, gun amharas tha thu ceart, a Dhreathainn, agus tha mise làn-riaraichte — is e sin ri ràdh, ma tha am Brù-dearg riaraichte.” Chlisg am Brù-dearg à teis-meadhan bruadair. “An robh sibh a’ bruidhinn rium, a chàirdean?” “Tha an Calman is mi fhèin a’ cur romhainn,” ars an Dreathann, “gun innis sinn an fhìrinn, an fhìrinn uile, gun aon lide ach an fhìrinn, do Iolair na Creige Mòire. A bheil dad agad an aghaidh sin, a ghràidhein?” “An ann agamsa! Is caomh leam fhèin an fhìrinn, a Dhreathainn,” agus chaidh am Brù-dearg air ais da bhruadar. “Nis, on tha sinn uile làn-riaraichte,” ars an Dreathann, “is mithich don dùdaire bhith sgaoileadh nan sgiath. Ach aon fhacal riut anns an dealachadh. An uair a thig thu air t’ais on Chreig Mhòir, is an Iolair agad ri ròineig, feumaidh tu bhith cho sgìth, a ghràidhein, is nach tig aon bhìog às do ghob.” “O chiall! am feum mi bhith cho sgìth sin?” “Feumaidh, a ghràidhein; is an uair a bhios an spòrs uile thairis, innsidh tu dhuinn ciamar a chaidh dhuit anns a’ Chreig Mhòir.” Chuir an Clacharan car-a- mhuiltein deth fhèin trì uairean. “Hù bhà hidil à, hù bhà hidilan, nach ann aig a’ Chathaig a bhios am farmad rium. Chan eil mi an dùil nach tòisich mi, an làrach nam bonn, air an òraid a dheilbh.” “A Chlacharain,” ars an Dreathann, “cluinn seo, agus cluinn e air a’ chluais as buidhre. Gus an ruig thusa a’ Chreag Mhòr, na biodh a chridhe agad — a bheil thu cluinntinn, a ghràidhein? — na biodh a chridhe agad smuain no smuain altram nad cheann, mas ceann gogan, ach an dà smuain seo — an teachdaireachd agus a’ chroich. Turas maith leat, a dhùdaire!

Chuir an Dreathann a shop ’na bheul, is thòisich e air cnuasachd. Dh’fhan na h-eòin eile, a’ Chathag is gu lèir, ’nam balbh-thosd gus am bu deònach leis fhèin bruidhinn. An ceann treise chàirich e an sop air an làr. “A mhnathan-uaisle is a dhaoin’ -uaisle, faodaidh gu bheil mi neònach, ach is iomadh rud a chunnaic mi, agus mur h-eil mi air mo mhealladh, chì mi rud

an diugh cuideachd. A Chathaig, tha thusa maith air na ròlaistean — tha dreuchd beag agam dhuit.” “Ciod a thuirt thu? ”, ars an Calman. “Bha mi dìreach dol a ràdh, o nach tric leis a’ Chathaig an fhìrinn innseadh, gun toir sinn cothrom dhi an diugh an fhìrinn innseadh do Iolair na Creige Mòire.” “Ro-mhaith, a charaid ionmhainn. On tha cùisean dol air an aghaidh cho fìrinneach ceart, chan eil mi an dùil nach bi norrag bheag agam fhèin air an tolman ud thall. Ach feuch gun toir thu sanas dhomh, a Dhreathainn, ma thig ar bana-charaid urramach, a’ Bhaintighearna. B’fhìor-thoigh leam aon fhacal maith a ràdh rithe — dìreach anns an earalas.” “Chan eil mi ag ràdh nach biodh e iomchuidh, a Chalmain, ach tha eagal orm nach biodh e modhail, facal maith a ràdh ri Baintighearna — co-dhiù, a’ chiad latha. Ach an ath uair a thig i (ma thig! ), faodaidh tu fhèin is am Brù-dearg, a dhà chreutair gun lochd, dalladh oirre fad an latha leis na clachan agus leis na facail mhatha. Cadal maith dhuit, a ghràidhein.”

Mun gann a bha a’ Chathag air a ceart oileanachadh aig an Dreathann, chualas foirm agus toirm anns an adhar shuas. Cò bha seo ach Iolair na Creige Mòire, agus an Clacharan anns an ospagaich às a dèidh. Dh’èirich na h-eòin uile ’nan seasamh, agus rinn iad beic don Bhaintighearna. Rinn a’ Bhaintighearna beic do na h-eòin an comain na beice ceudna. Rinn na h-eòin beic eile don Bhaintighearna an comain na beice comaine — agus chaidh iad an sin an ceann gnothaich.

“A Bhaintighearna urramach,” ars a’ Chathag, “chuir sibh urram nach beag air eòin na h-ealtainn an diugh, agus is fiachan oirnne moit ar cridhe a dhearbhadh is a làn-dearbhadh le gnìomharan ar làmh. Ach, a Bhaintighearna urramach, mun cuir sinn nithean eile nur cead, bu mhaith leinn aon fhathann beag ainmeachadh nur làthair. Cha ghabh sibh gu h-olc e, oir chan e olc ach eud a ta nar n-amharc, ach tha na gillean beaga ag èigheach air an rathad-mhòr nach dlùithe thèid Iolair na Creige Mòire don ghrèin na an Dreathann beag sin a ta nis cho dìblidh a’ deanamh beice nur làthair.” “Ma tà, a Chathag bhochd,” ars an Iolair, “cha bu bheag an tàmailt leam fhèin gum biodh na gillean beaga ag èigheach bhreug às mo dhèidh. Nam b’fhìrinn e, chan eil mi an dùil gun nochdainn m’aghaidh gu bràth tuilleadh

shìos air a’ chòmhnard. Seo, seo, a Dhreathainn, bheir sinn na speuran oirnn.”

Thionndaidh a’ Bhaintighearna a h-eàrr ris na h-eòin agus sgaoil i a-mach a sgiathan. Ghrad-spìon an Dreathann bad còinnich à tolman is gearrar sìnteag bheag bhòidheach gu druim na h-Iolaire. “Glug-glog, glog-glug,” ars ise, is i bruidhinn rithe fhèin, “chan eil mo leithid ann gu streup na gaoithe — nach mìomhail na gillean beaga!” An earalas gum bristeadh a ghàir air, stob an Dreathann am badan còinnich ’na bheul agus o nach robh an còrr aige ri dheanamh anns a’ cheart àm, thòisich e air cur thòimhseachan air fhèin. An ceann treise sguir an glugail-glogail agus thòisich an ospagaich. “Tha mi an dùil gu bheil mi air fìor-bhàrr mo chomais,” ars an Iolair rithe fhèin; “is mithich dhomh teàrnadh. Glug-glog, glog-glug, càit’ a bheil thu, a Dhreathainn-dhuinn?” “Fada, fada os do chionn,” ars an Dreathann, is e toirt sithidh bhig bhòidhich an àird. Thug an Iolair aon chlisg-shùil os a cionn, agus an sin, gun ghuth mòr, gun droch fhacal, sheòl i air falbh don Chreig Mhòir.

’Na rathad gu talamh cò thachair ris an Dreathann ach an Clacharan agus a’ Chathag, is iad air tighinn a dh’aon ghnothach ga choinneachadh anns na speuran. “Is e latha mòr a bha an seo,” ars an Clacharan. “Is e latha de na làithean a bha an seo,” ars a’ Chathag. “A bheil fhios agaibh,” ars an Dreathann, “co air a bha mi smaointinn, an uair a bhuail mo dhosan anns a’ ghealaich?” “Is e naidheachd a bhios an seo,” ars an Clacharan. “Is e naidheachd a-rìreabh a bhios an seo,” ars a’ Chathag. “Ma tà, an uair a bhuail mo dhosan anns a’ ghealaich, bhuail an smuain seo gu làidir ri m’inntinn, gum bu dubh is gum bu dona saoghal peacach gun phuirt-a- beul. Chan aithne dhomh fhèin nì eile cho inntinneach no cho seaghail riutha. An cuala tusa, a Chlacharain, no thusa, a Chathag, rud riamh cho laghach no cho inntinneach ris a’ phort seo:

Tha mi ’n dùil gum bi mi nochd
Ri taobh mo ghaoil, ge b’ann air sop,
Tha mi ’n dùil gum bi mi nochd
Air taobh a bhos na h-aibhne.

Slàn leibh, a chàirdean.”