---

[88]

A TRI DEUG

AIG leth-uair an dèidh deich sa mhadainn air an t-seachdamh latha dhen Mhàrt, air taobh a-muigh an stèisean an teis-meadhan a’ bhaile, bha sreath de thagsaidhean dubha nan tàmh a’ feitheamh ri luchd-siubhail.
Thug MacAsgaill a’ Volkswagen Caravellebuidhe aige mun cuairt bho Shràid Renfield gu Sràid Ghòrdain aig astar mòr agus stad e ri taobh a’ chiad thagsaidh anns an t-sreath. Bho chùl a’ bhan thuirt an Caimbeulach: “Siud i, a Chaluim Iain. Seall – aig doras an stèisein.”
“Chrùb Màiri NicIllinnein, boireannach àrd le gruag fhada dhubh, mu aois seachd air fhichead, sìos air a corra-chnàmh nuair a chuala i MacAsgaill a’ seinn na dùdaich, thog i a màileid agus choisich i air a socair a-null chun a’ Charavelle.
Dh’fhosgail MacAsgaill doras clì na bhan agus thàinig Màiri a-steach. Thuirt i: “Siuthad, a Dhòmhnaill, beir oirre seo is tilg dhan chùlaibh i.” Shìn i a màileid dhan Chaimbeulach agus thug i pòg do ghruaidh MhicAsgaill. “Fàileadh brèagha mhòr dhiot, a Chaluim Iain. Dè th’ ann?”
“Tapadh leat, a Mhàiri,” thuirt MacAsgaill. “ ’S eLacostea th’ ann. Tha e gu math daor.”
“Breugan a th’ aige, Mhàiri,” thuirt an Caimbeulach. “ ’S e stuth ùr a th’ ann a tha iad a’ dèanamh ann am factaraidh an èisg am Barraigh. Rùda an t-ainm a th’ air. Tha tarraing ann dha na boireannaich a tha dìreach eagalach. A’ chiad thuras a dh’fheuch mi fhìn e, ’s ann aig cèilidh a rinn mi ann an taigh-òsda aig ceann a’ bhaile ann an Steòrnabhagh. Anns an luchd-èisdeachd an oidhche ud bha buidheann a-mach àsWeight - WatchersNa Hearadh, dà bhus làn de chailleachan Shearings agus” – rinn e casad – “dusan othaisg far lot AiligFatàs a’ Ghleann Dubh. O, tha cumhachd anns an Rùda gun teagamh.”

---

[89]

“ ’S ann a bha cus,” thuirt Màiri NicIllinnein, “anns an rùda às a’ Cheann a Deas a chaidh às mo dhèidh an oidhche ud ann am Bail’ a’ Mhanaich. Bheil cuimhn’ agad, a Dhòmhnaill?”
“ ’N e sin an oidhche,” thuirt an Caimbeulach, “a bha an t-sabaid mhòr ann?”
“Bha sabaid,” thuirt MacAsgaill, “aig a’ choncert?”
“Chan e sin an oidhche idir,” thuirt Màiri NicIllinnein. “Bha mise aig a’ choncertsin. Bha mi fhathast san sgoil aig an àm. ’S ann air a’ bhàl a bha an t-sabaid, ’s chan ann aig a’ choncert. Ach ’s ann tha mise bruidhinn mu oidhche eile. Thachair seo anns anGymbho chionn deich bliadhna. Sin a’ chiad bhliadhna a chaidh mi air chuairt air feadh nan Eilean còmhla riut, a Dhòmhnaill. Bheil cuimhn’ agad idir air an oidhche bha clann Fhionnlaigh às na Meadhanan a’ tathaich oirnn?”
“O,” thuirt an Caimbeulach, “ ’s math tha cuimhn’ a’m air an oidhche mhòr a bha sin.”
“ ’N e sabaid eile a bh’ ann,” thuirt MacAsgaill, “an oidhche sin?”
“Chan e,” thuirt Màiri NicIllinnein. “Cha robh ann ach am measgachadh àbhaisteach aig cèilidhean anns na h-Eileanan – deoch làidir, drabasdachd agus, an àiterock ’n roll, crodh.”
Rinn an Caimbeulach glag gàire. “Dhia, tha sin ceart, a Mhàiri,” thuirt e. “Dà, a ghaoil, cha robh mac Fhionnlaigh a’ dol gad leigeil dhachaigh gu d’ mhàthair mar a fhuair e thu idir an oidhche ud. Thàinig nuadal a-nuas gu rùm na Comataidh an toiseach gu robh rudeigin mì-chneasda a’ dol a thachairt air a’ bhàl.” Thug e putadh do ghàirdean MhicAsgaill.
“Tionndaidh gu d’ làimh dheis an seo, a Chaluim Iain,” thuirt e. “Thèid thu suas mu leth-mhìle agus thig thu guslip - roada chuireas air a’ mhotorwaysinn.”
Thionndaidh MacAsgaill anCarvellegu Cowcaddens. “Dè chuala sibh?” thuirt e. “Dè ’n rud oillteil a bha dol a thachairt? Cò bha ’g innse dhuibh?”
“Dh’innis gillean na Comataidh dhuinn,” thuirt an Caimbeulach, “gu robh, agus bha an gille aig Dòmhnall Iain a’ Ghrèidheir air chrith mar gum biodh slat-iasgaich ’s a bha e bruidhinn. Dh’innis e dhomh gun cualas –”
“Gu robh clann Fhionnaigh,” thuirt Màiri NicIllinnein, “a’ tighinn dhan bhàl.”

---

[90]

“Agus ’s iad a thàinig,” thuirt an Caimbeulach, “aig dà uair sa mhadainn air a’ bhuille. Agus am fear ruadh – ’n e Raghnall a th’ agad air? – air thùs dhiubh agus coltas air gu robh e dol a dhèanamh sabaid gu calma. Choisich e suas chun an àrd-ùrlair, choimhead e timcheall air an àite, a bha làn gus spreaghadh le daoine a’ dannsa, agus chunnaic e gu robh e math. An ath rud, chunnaic e Màiri, ’s i cho diùid dhith fhèin, na seasamh aig doras rùm na Comataidh.
“Uill, ma chunnaic,” thuirt an Caimbeulach, “cha mhòr nach deach an duine ann an seachd neòil. Shìn e a làmhan a-mach mar seann mhinistear às an Eaglais Shaoir. Choimhead e sìos air an làr. Chuir e sgraing air aodann. ‘A mhnathan agus a dhaoin’ -uaisle,’ thuirt e, ‘ ’s aithne dhuibh air fad am fear tha bruidhinn ribh an dràsda. ’S mise Raghnall mac Fhionnlaigh ’ic Iain Ruairidh ’ic Mhìcheil. Ged a chuirinn mìle bliadhna seachad a’ tighinn a-nuas a Bheinn a’ Bhadhla dhan bhàl aig anGym, chan fhaicinn nighean cho brèagha ris an tè dhorcha sin às a’ Cheann a Tuath a tha mi faicinn eadar mo dhà shùil thall aig an doras sin an dràsda. Seo agaibh na cùmhnantan, dìreach mar a thàinig iad a-nuas bho Bheinn Shinài: Ma Chaidhleas Ise Còmhla Riumsa A-Nochd Bheir Mi DhiLand RoverAs Fhiach Ochd Ceud Not. Agus Laogh Fireann Hereford, Dubh Is Geal. ’”
“Mo nàire,” thuirt MacAsgaill. “Dè rinn thu, Dhòmhnaill?”
“Uill,” thuirt an Caimbeulach, “choisich mi dìreach thuige. Bha mi mar gum biodh ugh air ghlugaman. Dh’innis mi dha nan toireadh e dhi dealbh de Chalum Ceanadach, ’s an t-ainm aige na làimh-sgrìobhaidh fhèin air, gun tigeamaid gu còrdadh.”
“Na bi ’g èisdeachd ris idir,” thuirt Màiri NicIllinnein. “Cha b’ e sin a rinn e idir. Bha e dìreach mìorbhaileach. Thug e lethbhreac dhen bhidio-casait aige – Cò Ach an Caimbeulach?, bheil cuimhn’ agad? – dhan amadan, agus lìon e glainne mhòr uisge-bheatha dha agus sgrìobh e, tha mi creidsinn, mu dhusan litir leis na beannachdan gu cloinn Fhionnlaigh air fad. Fhad ’s a bha seo a’ dol air adhart thug Annag a bhean a-mach mi air an doras-cùil agus thug i air ais mi do Chreag Ghoraidh, far an robh sinn a’ fuireach.”
“Nach tu shàbhail,” thuirt MacAsgaill. “ ’S math nach bi a leithid a’ tachairt a-nochd shuas anns a’ Ghearasdan.”
“Tha fhios nach bi,” thuirt Màiri NicIlleinnein. “An aon rud a bhithinn

---

[91] iomagaineach mu dheidhinn nam bithinn nad àite, a Chaluim Iain, ’s e sin an droch chlann-nighean às a’ Chùil. Gu h-àraidh leis an t-samh a tha dhiot leis anLacostetha sin?”
“Dè tha thu ciallachadh?” thuirt MacAsgaill. “Cò tha san droch chlann-nighean?”
“Bheil thu dol a dh’innse dha, a Dhòmhnaill?” thuirt Màiri NicIllinnein.
“Dè ’n rud?” thuirt MacAsgaill.
“Èisd rium, a Chaluim Iain,” thuirt an Caimbeulach. “Nuair a bhios sinne deiseil a-nochd, bidh thu dol sìos gu pinnt, nach bi?”
“Tha seans, ann gum bi,” thuirt MacAsgaill.
“Uill,” thuirt an Caimbeulach, “tha seans’ ann cuideachd gun tig òinseach air choreigin thugas ’s gun toir i fiathachadh dhut a dhol gu pàrtaidh – nach eil mi ceart?”
“Dè ged a thigeadh?” thuirt MacAsgaill.
“Is coingeis leamsa,” thuirt an Caimbeulach. “Fhad ’s a tha thu air ais aig a’ Chentrero thì uairean. Tha sinn a’ falbh aig a trì, cuimhnich. Ach ma gheibh thu cuireadh bho thè sam bith a-nochd, tha mi coma dè cho brèagha ’s a bhios i, no dè cho dona ’s a tha i air a dalladh – ’s tha fhios againn air fad ged a b’ fheàrr leat nighean bhrèagha ’s i ciallach, ghabhadh tu tè ghrànda is smùid oirre uair sam bith – ma dh’iarras nighean ort a dhol còmhla rithe gu pàrtaidh, an toir thu do ghealladh dhomh gun dèan thu aon rud sònraichte mun tèid thu ann?”
“Dè ’n rud tha sin?” thuirt MacAsgaill.
“Faighnich dhi cia às a tha i,” thuirt an Caimbeulach. “Ma chanas i ‘Kilmallie Road’, thoirt do chasan leat sa bhad. Mas ann à Achadh an Todhair a tha i, tha sin ceart gu leòr. Cuir dhachaigh i, ’s gabh mugaHorlickscòmhla rithe. Tha sin taghta. Ach mas e tè de chlann-nighean a’ Chùil a th’ innte, seachain i, ghràidhein. Tha iad sin borb nuair a thòisicheas iad.”
Bha sàmhchair anns a’ bhan airson còig diogan. Thionndaidh MacAsgaill a cheann gu cabhagach. “Ciamar?” thuirt e.
“ ’N fhìrinn,” thuirt an Caimbeulach. “A’ chiad uair a chaidh mi dhachaigh còmhla ri tè dhiubh sin, chuir i eagal mo bheatha orm. Mun deach sinn a-staigh dhan t-seòmar-cadail idir, chuir i bann-fallais timcheall a cinn agus thug i dhòmhsa clogaid thiona ’s thuirt i: ‘It’s just

---

[92] for your own protection, darlin’. Things could get really rough in there. ’Tha iad fada ro bhorb dhòmhsa, ’ille.”
“ ’S tha fhios aca,” thuirt Màiri NicIllinnein, is i a’ gàireachdaich, “dè tha iad ag iarraidh anns an leabaidh cuideachd, nach eil, a Dhòmhnaill?”
“O,” thuirt an Caimbeulach, “chan eil iad slac idir. ’S iad nach eil. Chan fhaod thu dhol a chadal a-nis an dèidh làimh. Tha fhios agad, mar as àbhaist dhut, an dèidh dhut thu fhèin a shàsachadh, a bhith cur car, agus mun can thu ‘Dia leat’, siud thu agus srann agad? Uill, cha leig iad leat sin a dhèanamh idir sna lathaichean a th’ ann. Nuair a bhios an gnothach seachad, sin do chuid. Tha iad ag iarraidh cuidhteas thu gun tuilleadh dàlach. ’S e chanas iad: ‘Hey! Hey! Hey! Get out of my bed! Both of you! You and your pal! Out! Out!’ ”
“Chan eil mi gad thuigsinn, a Dhòmhnaill,” thuirt MacAsgaill. “Dè bha i ciallachadh‘You and your pal, both of you’? Chan eil mis’ a’ faicinn –”
“Na bi coimhead, ma-tha,” thuirt Màiri NicIllinnein. “Cha robh ann ach fear dhe na ròlaistean a bhios Dòmhnall ag innse air an àrd-ùrlar. Tha e math cuideachd. Bheil thu dol ga innse air fad a-nochd, a Dhòmhnaill?”
“Chan eil fhios a’m, ” thuirt an Caimbeulach. “Nuair a thig mi a-mach air beulaibh dhaoine cha bhi plana agam ann. Uill, tha fhios a’m an còmhnaidh mar a tha mi dol a thòiseachadh, agus gu dearbh fhèin tha mi damainte cinnteach às an rud mu dheireadh a chanas mi. Ach eadar an dà cheann sin, tha mi dìreach a’ tilgeil nan cairtean agam air fad suas dhan adhar agus bidh mi a’ feuchainn ri breith air na ’s urrainn dhomh mar a bhios iad a’ tuiteam. ’S mi a’ guidhe ri Dia fad an t-siubhail gu bheil an luchd-èisdeachd gam leantail suas is sìos na rathaidean a bhios mi siubhal. Tuigidh tu fhèin cho cudromach ’s a tha sin, a Chaluim Iain. Ach chan ionnan mise ’s sibhse, ge-ta. ’S fheàrr dhuibh na h-òrain aig Màiri a chur air dòigh – agus na puirt agad fhèin cuideachd, a Chaluim Iain. Am faigh mi iasad dhen chòta mhòr agad, a Mhàiri? Cha chreid mi nach gabh mi norradh beag anns a’ chùl an seo. Dùisgibh mi nuair a ruighneas sinn an Gearasdan.”
“Uill, a Dhòmhnaill,” thuirt MacAsgaill, “chan fhaod e bhith gu bheil thu cho coma co-dhiù ’s a tha thu a’ leigeil ort. An e nach eil thu iomagaineach idir mu dheidhinn na h-oidhche nochd?”
“Carson a bhitheadh?” thuirt an Caimbeulach. “A-nochd, agus a h-uile

---

[93] h-oidhche eile cuideachd, chan eil ann ach dà rud as fhiach smaoineachadh orra – thu fhèin agus an luchd-èisdeachd. Bidh thu fhèin an dàrna cuid math no bidh thu grad. Saoilidh mi, a’ chuid as motha dhen ùine, bidh thu meadhanach math. An luchd-èisdeachd a-nis, ’s e rud diofraichte tha sin. ’S dòcha gum bi sluagh ann. Math dh’fhaoidte nach tionndaidh iad a-mach idir. Ma bhios an t-àite làn gu spreaghadh a-nochd, chan eil e gu h-oddsma tha thusa math no dona. Teichidh tu le do chreich. ’S cinnteach nach fhaigh thu fiathachadh a dhol air air mura dèan thu gu math, ach thèid do phàigheadh. Mura bi sluagh ann, ge-ta, ged a sheallas tu do thòn riutha agus ged a bheir thu a-mach na dubhagan agad dhaibh, bidh thu nad fhliuch-fhallas aig deireadh na h-oidhche, ’s gun ach not robach no dhà nad phòca. Leabhra, b’ fheàrr dhut do sheanair a chur asad nuair nach bi mòran dhaoine a-staigh, oir, aig a’ char as lugha, ma bhios tusa math, ’s dòcha – ma chòrdas tu ris an fheadhainn a th’ ann – dìreach, ’s dòcha. .. gun iarr iad ort tilleadh.” Chaidh an Caimbeulach na shìneadh air an t-seat-chùil. “Sguiridh mi gur searmonachadh a-nis, a chlann,” thuirt e. “Ach canaidh mi seo ribh: na cuireadh e dragh sam bith oirbh mar a nì sibh a-nochd. Tha sibh le chèile math. Dìreach dèanaibh ùrnaigh gum bi ’n CamasCentrelàn gu bhus a-nochd. Ma bhitheas, falbhaidh draghannan Dhòmhnaill mar dhriùchd na maidne air lòn aig àm èirigh na grèine.”
“Amen,” thuirt Màiri NicIllinnein.