ILE.

Le DONNCHADH MACIAIN.

A Chairdean, an suidh sibh leam car tacan an nochd ann an cuideachd nam Bodach Ileach! Bha na bodaich riamh comharraichte air son an deagh mheomhair, agus nach bu taitneach leinn daonnan bhi ’g éisdeachd r’an seanachas. Is anabarrach an ni e, gidheadh, tha e fìor, gu’n ruig meomhair dhà no trì dhaoine fear an déigh fir, air ais ùine nan cian, air chor ’s gu bheil na nithean tha daoine am meas aosda, air an toirt gu clach-an-teinntein dhuinn a cheart cho soilleir ’s cho riochdail ’s ged thachradh iad an dé.

’Nuair a chuireadh seann Seumas boltrach mhath ris a’ phìob ’s a shuidheadh e ’s cas-air-oireig air ri taobh a’ ghealbhain, ’s ann mar so a thòiseachadh e— “A nis, a chlann bheaga, ’s a dhaoine móra, nach beag a chreideas sibhse gu’n robh mise mìon-eòlach air duine a ghabh dram le Donnchadh Bàn nan Oran ’s le Màiri Bhan Og. Thà e, a chlann, mór oirbh-se sin a chreidsinn, ach ma thà, mo thogair: ’s e sgailc-mhullach na fìrinn e co-dhiubh!

Leag a’ ghaoth ’n iar stuadh an t-sabhail orm, agus fhuair mi seann chlachair, Tearlach MacLachuinn á Port Eilidh, air son a’ bhalla thogail air ais dhomh. ’Nuair a bha Tearlach ’na ghille òg, bha e ’na chlachair-siubhail, ceart mar bha iomadh fear-ceaird eile anns an

ám. Rinn e móran obrach air ais ’s air aghart, air tir-mór Earraghaidheal, agus ’s e Tearlach Ileach a theirte ris air son a chomharrachadh o Thearlach eile bha ’s a chòmhlan.

‘Chuir sinn,’ arsa Tearlach, ‘crioch air togail ann an Dail-mhàili, agus thog sinn oirnn a shiubhal na dùthcha air tòir àite ’sam bith a chluinneamaid gu’n robh clachairean a dhìth. Bha ar tuarasdal ’nar pòca is sinn aotrom, aighearach, òg ’nuair a thàinig sinn gu tigh-leanna beag. Ghabh sinn a steach do sheomar agus theann sinn air seasamh ar làmhan do chàch a chéile, agus air gabhail òran is feala-dhà de’n t-seòrsa sin. An uair,’ arsa Tearlach, ‘a chuir mise crìoch air seinn òrain air an robh déidh mhór agam anns am àm—

‘A Mhàiri Bhàn Og, ’s tu ’n òigh th’air m’aire,
Ri m’ bheò bhi far am bithinn fhéin, etc.’

Thàinig seann duine liath a steach do’n t-seòmar, agus arsa esan, “Có agaibh, fhearaibh, a bha ag gabhail ‘Màiri Bhàn Og’ ?”

“Bha,” arsa h-uile fear riamh, “Tearlach Ileach.”

“Saoil sibh-se,” ars’ esan, “an tigeadh Tearlach Ileach leam a mach car tiota; tha gnothach agam ris.”

“Dh’éirich mi fhéin,” ars Tearlach, “agus lean mi an seann duine a mach as an t-seòmar. Chuir e a làmh mu m’ mhuineal agus stiùir e mi a steach do sheòmar eile far an robh seana bhean chòir ’na suidhe.”

“So agad, a Mhàiri,” ars’ esan, “Tearlach Ileach, agus is esan bha seinn an òrain a chòrd riut cho math, agus a Thearlaich Ilich, so agadsa Màiri Bhàn Og—ged nach ’eil i cho òg an diugh—agus is mise Donnchadh Bàn. Gabhaidh thu dram leinn agus seinnidh thu ‘Màiri Bhàn Og’ do Mhàiri ’s dhomh fhéin.”

“Chuir mi seachad,” arsa Tearlach, “feasgair sona sunndach leotha, agus chan ’eil mi am beachd gu’n deach urram a bu mhotha a bhuileachadh air Gàidheal eile riamh.”

B’e so turus deireannach Dhonnchaidh Bhàin do’n Ghàidhealtachd, ’nuair a dh’fhàg e a’ bheannachd mhaiseach ud le na beanntan—

“Soraidh leis na frìthean, o’s mìorbhuileach na beannaibh iad,
Le biolair uaine ’s fìor-uisg’, deoch uasal; rìomhach cheanalta,
Na blàran a bha prìseil, ’s na fàsaichean bha lìonmhor,
O ’s ait a leig mi dhiom iad; gu bràth mo mhile beannachd leo.”

“Tha iomradh air Donnchadh Bàn,” arsa seann Dùghall, “a’ toirt am chuimhne naidheachd bheag a bha athair Iain Mhòir Aird-tealla ag ìnnseadh dhà mu’n bhàrd, air an robh e fhéin eòlach. Bha déidh mhór aig Donnchadh Bàn, agus air Fear Acha-nan-darach air a chéile, agus air do’n bhàrd a bhi tilleadh dhachaidh thar turuis, fhada chuala e gu’n do phòs Acha-nan-darach nighean Bhàrr-a- challduinn. Leis gu’n robh an latha anabarrach fuar, agus am bàrd airsneulach, sgìth, smaointich e gu’n tadhladh e a leigeil a sgìos, agus a chur fàilte air a’ chàraid òig, anns an dol seachad. ’Nuair a bhuail e aig an dorus, thug nighean òg, àluinn, beulag air, agus arsa ise, “De ’ur gnothach?”

“Tha mo ghnothach,” ars’ am bàrd, “ri fear-an-tighe.”

“Chan ’eil e stigh,” arsa ise, “ach chan ’eil e fad ás; an tig sibh a steach?”

Thug i am bàrd a stigh do sheòmar rìomhach; rug i air gloine beag, nach bu mhotha na deagh mheuran; lìon i e le fìon air choir-eiginn agus shìn i do’n bhàrd e, agus ars’ ise, “Tha ’n latha fuar, dh’fhaoidte gur fheàirrde sibh so a chur blàthais oirbh.”

Rug am bàrd gu cùramach air cas a’ ghloine; thog e gu modhail e r’a bhilean; phòg e an gloine ’s shìn e air ais dì e.

“Ud,” ars’ ise, “nach gabh sibh e; cha dean e coire sam bith dhuibh.”

“Cha ghabh, le’r cead,” ars’ am bàrd, “Nuair a gheibh thu rud uasal, buin gu h-uasal ris.”

Gun tuille dàlach, dh’fhàg am bàrd beannachd aice ’s ghabh e air falbh. Cha robh Donnchadh Bàn fada air falbh, ’nuair a thàinig fear-an-tighe dhachaidh, agus dh’innis a’ bhean òg dha mu’n t-seann-duine neònach a bha feòraich air a shon. “Sin agad,” arsa esan, “mo dheagh charaid Donnchadh Bàn nan Oran, agus cha d’fhàg e mo thigh-sa le dorran riamh roimhe.”

Leum e mach agus ghlaodh e ris a’ ghille-stabuill e a mharcachd an déidh a’ bhàird agus iarraidh air tilleadh air ais.

’Nuair a thill am bàrd, bha ’n dòrus-mór fosgailte, farsuing, fial roimhe, agus fear-an-tighe ag cur fàilte bhlàth chridheil air. Thug e tarruing air stòp, ’s lìon e cuach mhór do’n bhàrd. Rug Donnchadh Bàn air a’ chuaich, agus arsa esan le dùrachd a chridhe:—

“Sin thu fhéin, a bhun na daraig:
Cha b’ionnan ’s bàrr a’ challduinn!”

A nis ged nach ’eil mise ’gam mheas féin ’nam sheann duine, gidheadh, ann an laithean m’òige bha mi glé eòlach air duine bha gu math os cionn ceud bliadhna dh’aois. Seann Iain Mac’Ille Dhuibh anns an Lanndaidh. Bha Iain ag ìnnseadh dhomh gu’n robh e ’na fhleasgach òg, lùthmhor, ag iomain spréidhe chun na h-Eaglaise Brice mu ám Blàr Waterloo, agus bha cuimhne aige, ’s e ’na bhalachan, air cuid de na fir, agus iad ’nan sean aois, a bha aig Blàr Chulodair. ’S ioma naidheachd a

bha aig Iain mu na laithean a dh’aom. Ghabh e cuid anns na tuasaidean a bha eadar na dròbharan Gàidhealach agus na dròbharan Sasunnach aig Margadh na h-Eaglaise Brice. Bha e ag innseadh gu’m b’abhaist dhaibh bataichean sonraichte a chruadhachadh a los gu’m biodh airm earbsach, sgaiteach aca air cheann iorghuill sam bith a thogadh ceann aig a’ mhargadh ainmeil ud.

Tha cuimhne agam gu’n d’rinneadh Posta de Iain, agus e seachd-deug agus ceithir-fichead bliadhna dh’aois aig an ám. Choimhlion Iain gach dleasdanas a bha’n crochadh ris an dreuchd sin, gu math, ’s gu ro-mhath, fad cheithir bliadhna. Thug e suas a’ Phostaireachd ’nuair a bha e ceud agus a h-aon, agus bha e glé bheothail iomadh bliadhna ’na dhéidh sin. Bhiodh na balaich ag ràdh gu’n d’fhàg Iain a’ Phostaireachd le gonadh a chionn nach d’fhuair e each-iaruinn (Bicycle) mar a bha aig gillean eile. Dà bhliadhna an déidh dha sgur de’n Phostaireachd, rinn e cathair dà-laimhe do m’ athair, le callduinn ás a’ choille, is tha i agam fhathast, agus ma thig sibh agus suidhe innte bidh e agaibh r’a ràdh gu’n do shuidh sibh ann an cathair a rinn duine a bha os cionn ceud bliadhna a dh’aois, agus fear a bhruidhinn ri cuid de na fir a bha le Prionnsa Tearlach aig Culodair.

Bha seana Mhàiri Logan ag ìnnseadh dhomh, ’s mi’m bhalachan, gu’n robh i mion-eòlach, ’na h-òige, air ogha do Mhac-an-Riabhaich, pìobaire Cholla Chiotaich. ’S e Mac-an-Riabhaich a thug an rabhadh do Cholla le pongan na pioba o thuraidean Dhun Naomhaig.

“A Cholla, mo rùn, seachainn an Dùn,
Freagair a’ ghaoth ’s thoir ort an Caol,
Tha mis’ an làimh; tha mis’ an làimh.”

Tha nis còrr agus trì cheud bliadhna o’n a sheinn Mac-an-Riabhaich an rabhadh ainmeil ud.

“Tha cuimhne agam,” arsa Domhnull Mór, “air m’athair a chluinntinn ag ìnnseadh mu’n spùinneadair-mara oillteil ud, Paul Jones, a thàinig le ’shoitheach a dheanamh sgrios ann an Loch-na-dàile. B’e Albannach a bha ann am Paul Jones, agus bha e ’na chaiptein ann an Feachd-mara America. Fhuair e comannd air soitheach ùr, ban-seòladair cho math ’s a bha air sàile. Tharruing e mu ’thiomchioll sgioba de dhroch dhaoine mar bha e féin agus ghoid iad air falbh leis an t-soitheach. Chaidh e gu ar-a- mach le mort is le meairle gus an robh ainm ’na chulaidh-uamhais do mharaichean ré bhliadhnachan. Thug e sgrìob a nall air na cladaichean so a chum uibhir agus a b’urrainn dhà de na bàtaichean Breatunnach a mhilleadh an ám cogadh America.

Air feasgair àraidh thàinig long le sgrìob a stigh o’n iar mu’n cuairt air an Rudha Rannach, agus laigh i suas air Loch-na-dàile. A suas crioman air an loch, thàinig i mu choinneamh muileann Aird-nis. ’S e ám samhraidh a bh’ann agus bha am muillear agus balachan leis ann an geòla ag iasgach a mach mu choinneamh a’ mhuilinn. Cha do ghabh am muillear droch thachdas sam bith ás an luing a bha tighinn teann orra, oir bha luingis mhóra a mach ’s a stigh á Lóch-na-daile ’s an ám a cheart cho tairbeartach ris na bàtan iasgaich. Ach ’nuair a thilgear an long an ceann, ’s a chocair musga ri broilleach a’ mhuilleir, ’s a dh’òrduichear e fhéin agus am balachan air bòrd, is ann an sin a thuig am muillear truagh dé na h-uaislean a bha e ’nam measg. Chuireadh am muillear thun na stiùrach; dh’ìnnseadh dhà an t-uisge bha’n soitheach a’ tarruing; sheas duine borb, coirbte m’a choinneamh le tuagh is le ealag, agus thubhairt e ris a’ mhuillear na’n gabhadh i an grunnd gu’n rachadh an ceann a sgapadh dheth leis an tuaigh. Théid mise fodha

dhuibh nach b’e culaidh-fharmaid am muillear truagh a’ stiùradh na bana-chleasaiche ud a suas an loch. Bha brat sgaoilte thar an deiridh aice, air an robh sgrìobhte:—

“I am the bold Yankee; catch me if you can.”

Bha an acarsaid làn luingis a bha feitheamh sruth is soirbheis a tharruing ris a’ chuan-siar, agus sheòl a’ bhana-bhuidseach ud ’nam measg mar sheobhag air feadh gur eun. Chan e mhàin gu’n robh e am beachd Phòil na soithichean a mhilleadh ach bha sùil aige ri Tigh Ile (An Tigh Bàn) aig ceann an locha a chreachadh, ach ’nuair thàinig an long mu choinneamh Bhoghmór thilg am muillear an ceann i agus thubhairt e ri Pol nach leigeadh uisge na b’fhaide i. Bha amharus aig Pol gu’n robh am muillear a’ toirt a’ char ás, agus chuir e air falbh bàta a dhearbh gu’n robh an fhìrinn aig a’ mhuillear. Chuir so an Tigh Bàn á aire, ach mhill is chreach is loisg e na soithichean a bha anns an acarsaid. B’e oidhche chiogailteach a bha ann do mhuinntir Bhogh-mór. Cha robh fios aca de a’ mhionaid a shiùdadh e leis na gunnachan air tilgeil nan tighean mu’n cluasan. Tha iomadh dòigh air fios grad fhaotainn á Ile an diugh, ach cha robh de dhòigh aca am Bogh-mór air an oidhche ud ach deagh sporan airgid agus litir a thoirt do mharcaiche òg, dealasach, a mharcaich do Phort Ascaig, cho dian ’s a bheireadh ceithear chaoil an eich e. Chaidh e fhéin is an t-each aiseag do Dhiùra; mharcaich e troimh Dhiùra, agus chaidh aiseag gu tír-mór. Tha sinn cinnteach gu’n d’atharraich e each uair na dhà, ach chaidh aige air a theachdaireachd a liobhairt aig Caisteal Dhun Breatunn, agus gun mhoille sam bith ghabh trì luingis chogaidh gu cuan. Aig bristeadh-na-faire tharruing Pòl air falbh á Loch-na-dàile, agus e a’ leigeil dallanach leis na gunnachan air gach tigh croitear, coitear is tuathanaich

a sios air taobh an locha. ’Nuair a thàinig e mu choinneamh Ard-nis, cha robh tuille feum air a’ mhuillear, agus dh’òrduichear e fhéin is am balachan do’n gheòla. ’Nuair a bha i a tarruing air falbh, chuir fear de na seòladairean a cheann thar na cliathaich agus ghlaodh e ris a’ mhuillear ann an deagh Ghàidhlig, “Tuille uisge air muileann beag Aird-nis!”

Bha e ag cur dragh air a’ mhuillear fad uile laithean a bheatha gu’n d’fhuaras Gàidheal ann an cuideachd cho mallaichte.

Le cuideachadh soirbheas luaineach an t-samhraidh, chaidh aig na luingis chogaidh air cur rithe a mach anns an àirde ’n iar. Bha rànail an cuid ghunnachan r’a chluinntinn an Ile fad trì laithean. Bha daoine anns a’ bheachd gu’n deach a cur fodha, ach is ann a ghlacar i, agus rinn i obair fheumail do Bhreatunn ré iomadh bliadhna ’na dhéidh sin.

A nis, a chàirdean, tha an ùine ruith, “Is e deireadh gach comunn dealachadh,” agus is mithich dhuinn beannachd fhàgail aig na “Bodaich Ileach” an dòchas gu’n till sinn leotha air chéilidh uair-eigin eile.

Oidhche mhath leibh a chàirdean.