RATHARSAIR.

Le IAIN MAC ’ILLEATHAIN, A.M.

Chan ’eil móran eileanan anns a’ Ghàidhealtachd, a tha cho leth-oireach ri eilean Ratharsair—àite eile air a bheil agus an robh cho beag de thadhal le luchd-siubhail chan aithne dhòmhsa. Feumair aideachadh nach e aon chuid doicheall no spìocaireachd a’ ghnath-muinntreach a b’aobhar da so, oir is ainneamh ceàrna, eadhon anns a’ Ghàidhealtachd, anns am faighear a leithid de bhàigh agus de fhior choibhneas agus a nochdar do’n choigreach ’s an eilean so.

Cò do nach aithne an cuimhneachan a dh’fhàg an t-Ollamh MacIain againn air an dòigh a chaidh deanamh ris air dha tadhal an Ratharsair, anns a’ bhliadhna seachd ceud deug, trì fichead agus a trì deug. So agaibh mar a chuir esan e, “Tha a leithid so de ionad aoidheachd, cuartaichte mar a tha e le gaoith agus le uisge, a’ lionadh na h-inntinne le cuspairean a tha sòlasach agus aig a’ cheart ám tur eadar-dhealaichte. Am muigh tha an cuan fiadhaich, am fonn creagach, torunn nan tonn, coltach ri beucail na gaillinne, ach a stigh gheibhear pailteas, grinneas, maise agus cridhealas, an t-òran agus an dannsa. Na’n do thachair mi air Ulysses an Ratharsair, shaoilinn gu dearbh gu’n robh mi anns a’ chuid a b’fheàrr de’n Ghreig.”

Gidheadh is ann mar a thubhairt mi a tha; agus a dh’aindeoin gach maise a bhuilich nàdur air, le a chnuic stuadhach, a leacann torach, a ghlacagan domhainn tìorail, agus a choilltean ùra, tha an t-eilean so air fhàgail da fhéin gun móran dragha a bhi ’ga chur air bho an taobh a mach.

Ach mar is minig a thachras ris an neach no an nì aig nach bi buntainn ris na tha ’ga chuartachadh, tha subhailcean sònruichte air cinntinn am measg an t-sluaigh, agus tha iad a bhith cho iomallach ag aobharachadh an gnàths, am beachdan, ach gu h-àraidh am fearas-chuideachd a bhi air leth bho dhòighean nan daoine sin a tha ’nan coimhearsnachd.

Is ann mar sin a thàrmaich iomadh dàn agus sgeul an eilean Ratharsair, nach cluinnear an àiteachan eile—cuspair annasach agus taitneach, anns an robh muinntir an eilein a’ deanamh mór uaill, agus a thogadh aire luchd fuadain mar an ceudna.

Ged is beag an t-eilean so an coimeas ri eileanan eile, bha e mór gu leòir air son iomadh fear ealainn agus fìor ghàisgeach a thogail. Cha robh pìobairean ri an latha a b’fheàrr na Clann ’Ic Aoidh, agus cò nach cuala iomradh air a’ churaidh threun Iain Garbh Mac ’Ille Chaluim a ghluais na pìobairean agus na bàird gu luaidh a dheanamh air a chliù. Ach ged a tha a liuthad sgeul air innseadh mu a thimchioll-san tha barrachd ann mu dhéidhinn laoch eile fear ris an abrar Calum MacLeòid. Tha e air ainmeachadh air Oig an Scoirebreac, ach b’ann an àite am meadhoin Ratharsair ris an canar “Am Bràidhe” a tha e ag gabhail seilbh—leitir cho fàsail, agus a tha ri a faotainn air fad agus leud na Gàidhealtachd.

B’e MacLeòid so mac brathar a chinn fheadhna ainmeil—Calum Camachasach—esan a bha cho dealasach an aobhar a’ Phrionnsa, agus a ghabh pàirt le còrr agus ceud de a chuid daoine anns an ar-a- mach a rinneadh air taobh Thearlaich.

An déidh Chul-lodair thill na bha an lathair de na Ratharsairich dachaidh agus cha b’fhada gus an tugadh am Prionnsa fhéin, air dha a bhi ’na fhògrach, do’n eilean.

B’ann am bothan beag air leadhad iomallach, faoileachail, ris an canar Glam, a bhatar ’ga fhalach; ach b’fheudar teicheadh le cruadhas na tòire an ceann dà latha. A sin dh’aisig Calum MacLeòid e gu Scoirebreac agus troimh ioma cunnart threòraich se e gu Eallaghuala far an d’fhuaireadh bìrlinn Mhic Fhionnghain gus a thoirt air ais gu tìr-mór.

Air do’n Arm Dhearg a chluinntinn gu’n robh am Prionnsa an Ratharsair, leum iad air an eilean mar ealta fhitheach, agus rinn iad a leithid de sgrùdadh, de gharbh spùileadh, agus de chreachadh, agus nach d’fhuair an tuath os a chionn fad ioma bliadhna. Chaidh trì bailtean deug an cur ’nan teine, agus cha deachaidh bàta fhàgail slàn air cladach ach aon a fhuaras fhalach faisg air ceann a tuath an eilein. Chaidh an tigh mór a chur ’na smàl cuideachd.

An uair nach d’fhuaireadh am Prionnsa thugadh oidheirp dhian air greim a dheanamh air Mac ’Ille Chaluim, ach chaidh aige-san air teicheadh am measg a chliathnan do Chnoideart. Mar sin thuit cùram a’ chinnich air guaillean Chaluim ’Ic Leòid, agus bha móran de na naimhdean de’n bheachd gu’m b’esan an ceann-feadhna. Is e sin a dh’aobharaich teanntachd na tòire a bhith cho cruaidh air an diunlaoch so—fear cho misneachail, tapaidh agus a dh’àraich a’ Ghàidhealtachd ri a linn. Theirear fhathast mu a dheidhinn gu’n robh e cho seasmhach ri darag na beinne, cho dìreach ri giùthas a’ ghlinne, agus cho sùbailte ri seileach nan lòn.

Agus chuireadh e uile fheum air a thapachd agus air a theòmachd oir bha an tòir an nis cho dian air agus gu’n ainneamh a b’urrainn da eadhon oidhche a chur seachad ’na thigh féin. Ged a bha e ’na chleachdadh aige àite falaich atharrachadh gu tric, cha do chum sin e bho

ghàbhadh. Air maduinn mhoich, agus e ag èaladh gu beul na h-uamha anns am bitheadh e ag cur seachad an latha, thàinig e air còmhlain de na saighdearan dearga, agus b’ann le fìor luathas nan eang a chaidh aige air tarruing bhuapa. Rinn e air mullach àird an eilein, ach mar a bha am mi-shealbh an dàn da, ciod air an tigeadh e ach cuideachd eile de arm an rìgh anns an robh eadar leth-cheud agus trì fichead duine. Cha robh gràisg mhiol-chon riamh cho dian a’ ruith an fhéidh air creachan beinne agus a bha na saighdearan sin an déidh ’Ic Leòid, agus iad de’n bharail gu’m b’e so gu cinnteach Mac ’Ille Chaluim. Ach dh’aindeoin an cuilbheartan agus an ruagadh, fhuair e car mu chnoc a ghabhail orra agus a shaorsainn fhaotainn aon uair eile. Cha b’fhada a mheal e i, ged tha; an oidhche sin fhéin agus e air fannachadh le acras rinn e air taigh caraide gus biadh agus fasgadh fhaotainn. Fhuair e sin agus ri sheachnadh, agus ghabh e mu thàmh. An camhanaich na maidne thug bean an tighe an aire do na saighdearan a’ deanamh air an tigh agus air ball thog i an iollach. Cha robh ann ach gun deach aig an fhògarach air dusgadh agus air teicheadh mu’n robh an tigh air a chuartachadh. Thàrr e gu àite dìdean an glomhar mhór an Inbhir, toll dubh dorcha, ris an canar Uamh Caitriona Duibhe, agus chaidh aige air a thoirt am mach gun fhios do a luchd-tòir.

Bha an lion a nis cho teann agus nach b’urrainn da a cheann a chur thar beul na h-uamha, agus chuir e seachad trì oidhcheannan agus trì laithean mu’n d’fhuaireadh am mach an fhròig anns an robh e ’ga fhalach. Anns an dubh-thrath, an ceathramh feasgar, agus e gu faiceallach a’ beachdachadh mu’n cuairt dha, thug e an aire do bhannal shaighdearan air taobh eile na h-aibhne, agus iad le an cuilbheirean ’gan tomhadh ris.

Cha robh a dhol as aige. Rinneadh greim air agus a thoirt do Phort-Righ, far an do chuireadh e air bòrd long-chogaidh còmhla ri iomadh priosanach eile, am measg an robh Domhnull MacLeòid a Galtraigil. Bu gheur an giulan anns an ghainntir oillteil sin, fo ainneart chaiptein Mhic Fhearguis “duine” mu’n d’thubhairt an seanachaidh “a bu bhuirbe a chaidh riamh a leigeil ma sgaoil air Gàidhealtachd na h-Albainn.”

An déidh dhaibh a bhi fad mhìosan air an claoidh le cipeachadh agus gorta anns an luing so thugadh mu dheireadh iad gu baile mór Lunnainn. An sin sheas MacLeòid cùirt. Bha dùil aig a luchd-dìdidh fad an t-siubhail gu’m b’esan Mac ’Ille Chaluim Ratharsair. Cha d’fheuch am priosanach ri an cur ás am barail oir bha fios aige mar bu daingnichte a bhitheadh iadsan ’nam beachd gu’m b’ann bu mhotha a gheibheadh Calum Camachasach féin faochadh bho an tòir. Mar sin leig e leotha riamh gus an deachaidh e air beulaobh nam Morairean.

An sin chaidh an fhianuis ’na aghaidh a chur turrach air shearrach. B’e an comharradh bu chinntiche a bha aig a luchd-casaid air Mac ’Ille Chaluim gu’n robh e Cama-chasach, ach an uair a leigeadh ris luirgnean an fhir a bhàtair ’g a dhiteadh chunnacas gu’n robh iad cuimir, dìreach.

Chuireadh air ais do’n phrìosan e, far an deachaidh feuchainn ioma uair ri a cho-eigneachadh gu’m brathadh e e fhéin a bhith an cogadh a’ Phrionnsa. Bhitheadh luchd-bratha a’ tadhal air gu tric, a’ tagairt cairdeis agus eòlais air, ag cumail am mach gu’n robh iad ’na chuideachd an ám Theàrlaich, ach bha e cho teòma, agus cho sgiobalta le theangaidh agus gu’n dh’fhairtlich orra riamh an car a thoirt as.

Thugadh a shaorsa dha mu dheireadh air an dearbh là a leigeadh Fionnaghal Nic Dhomhnuill ma sgaoil. Bu mhinig a theireadh e féin an déidh sin le fealla-dhà, air a bhi a’ bruidhinn air an ám sin, gu’n tugadh do Lunnainn e a chum a chrochaidh, “agus” arsa esan “bu gheal a b’fhiach e an t-saothair, oir chuireadh dachaidh mi an cuideachd Fionnghal NicDhomhnuill.”

Air do’n Ollamh MacIain agus a chompanach Boswell, an cuairt iomraiteach a ghabhail do’n Ghàidhealtachd anns a’ bhliadhna seachd ceud deug trì fichead ’s a trì deug, b’ e ar cuspair sgeoil a chuir Mac ’Ille Chaluim a’ Choire-chatachain a chum cuireadh agus aiseag a thoirt do’n luchd-turuis sin do eilean Ratharsair. B’ann am bàta làidir daraich a thogadh san Lochlann, tha Boswell ag innseadh dhuinn, agus le ochd raimh oirre a ghabh iad an t-aiseag do’n Chlachan. B’e Calum a bha aig an stiùir, esan gu loinneil a’ seinn òran Ailein Mhuideartaich “Tha Tighinn Fodham Eirigh” agus a chuideachd uile gu togarrach a’ togail an fhuinn.

Bha Calum MacLèoid cho sean ri trì fichead bliadhna agus a dhà aig an ám sin, agus so an cunntas a tha Boswell a’ toirt air. “Bha e ’na dhuine càirdeil, foghainnteach, le tuar na slàinte air a ghnùis. Bha a shùil mhear, bheothail a’ nochdadh gu robh an so neach a bha seasmhach agus cridheil. Chan fhaca mi riamh cruth eile a b’fheàrr a dh’fhoillsich mo bheachd air dealbh fìor-Ghàidheal. Fhuair mi e a ghnàth, faoilidh, furanach, am fior-bhrigh an fhacail.”

A thuilleadh air gach subhailc eile a bhuilicheadh bha e ’na chluicheadair ealanta air a’ phìob, agus dheanadh e na puirt mar an ceudna. Is aon diù sin “Fàilte a’ Phrionnsa” a dheachd e air dha a shaoirsinn fhaotainn agus tilleadh dachaidh á Lunnainn.