AN SCARPA.

Leis an Urr. CALUM MACGILLEATHAIN, A.M.

Fàilte stigh oirbh a mhuinntir Ghàidhealach, agus an tuilleadh buaidh leibh!

An uair a bha Gilleasbuig MacDhòmhnaill, ris an canadh iad an Ciarán Mabach, mu dheas, thainig rud ’na chuimhne agus so mar a thubhairt e:—

“ ’S oil leam càradh na frìthe,
’S mi bhith Lìte nan long,
Eadar Ceann Sàilein Sìothphort
’S Rudha Ghrianaig nan tonn,
Agus Uiginnis riabhach
An tric a dh’iarr mi damh donn,
’S a bhith triall chon nam bodach,
Da’m ba chosnadh cas-chrom.”

’S an aon uair riamh a chunnaic mise fear sa Scarpa agus cas chrom aige; ach chunnaic mi fear eile an agus e ag atharrais air dà bhodach Sgiathanach le’n casan croma. “Dé,” arsa an dara bodach, ma b’fhior, ris a’ bhodach eile, “dé fhad ’s a bheirinn fhéin ’s tu fhéin a’ treabhadh Chanada?” “Tha mi smaoineachadh,” arsa a ghoistidh, agus e dubadaich air a’ chois chruim, “tha mi smaoineachadh gu’n deanamaid an am mios e, ach ar leòr uisge beatha ’s tombaca bhith againn.” Ged a bhà beachd aig mo sheanchaidh air Canada gun teagamh, bha gu leòr sna h-Eileanan, ri linn, aig nach robh. Chuireadh iad daoine, glé thric, dha’n “Talamh Fhuar” agus gu ruige taobh thall “Beinn Chailifeòrnia”; ach co dhiù na co dheth, tha Canada gu leòr romhamsa a nis, agus chan urrainn mi gun fiamh beag gàire bhith orm an uair a chuimhnicheas mi air fear a b’aithne dhomh a bheireadh toll math ás an là gheal shamhraidh mu’m biodh aon

seanchas beag fhéin aige cho réidh is cho ceart ’s a dh’iarradh e e bhith. Chaochail an duine còir sin, agus b’è sin an duine còir, aig aois ceithir fichead ’s a seachd deug—trì a dìth a’ cheud—agus a sna laithean deireannach, thuirt e ri nàbaidh, “Bi thusa, a bhodaich, a’ tighinn a chéilidh. Cha teirig seanchas.” Tha an Scarpa agaibhse san “Talamh Fhuar” thugamaid a nall thar “Beinn Chailifeòrnia” e, eilean beag air taobh an iar-thuath na Hearadh, a chùlaibh ri Amairioca, agus aghaidh ri Alba, eilean beag cnocach, beannach, creagach, glaiceach, geòthach, lochach, leacach, agus, mar a thuirt Maighstir Ailein “tràigh as gile” an, àite cho fiadhaich, iargalta ri aghaidh a’ chuain mhóir a siar agus fo shianntan troma na h-àirde ’n iar-dheas, agus àite cho tìorail, agus a ni Alba sa gheamhradh, agus àite cho àluinn éibhinn ’s a ni an Roinn Eòrpa san t-samhradh.

Agus dé mu na daoine? Is an air na seann daoine nach’ eil a nis buan a tha mise luaidh, agus canaim so, gun sòradh, gu bh’eil mi riaraichte gu’n robh daoine a sa Scarpa aon uair a thoill am moladh, agus rud aca nach b’fheairrde sinne bhuainn—càil Ghàidhealach a dh’fhàg iad, ma rinn cluasan is sùilean dhomhs’ e, air na barraibh ’nan càil ’nan cainnt agus ’nan cuairteachadh orra fhéin. Bha daoine de an chumail aca san dearbh linn air fìor cheann an iar-dheas Eirinn, oir tha ulaidh aig Gàidheil, agus canaidh mise, le cridhe làn taingealachd, an rud a thuirt Calum Cille, “Gàidheal Gàidheal, ionmhuinn ainm.”

Am measg nan iomadh buaidh Ghàidhealach a bha orra chan ainmich mi nis ach a h-aon, “An dàimhealach”; bha còiread agus cridhealas gràdhach, fosgarra, le furán fialaidh an sid gun dìth. Tha cuimhne agam aon fhear agus tha ioghnadh orm go ruige so an uair a

chuimhnicheas mi air an toileachas agus an gàirdeachas a dheanadh e rium an uair a ruiginn an Scarpa, agus chan aithne dhomh gu’n robh boinne dha fhuil annam. Chaidh Gàidheal gaolach mar esan latha chur fàilte air fear òg a bha glé chàirdeach dha agus ghabh duine uasal na càthadh sin ris dìreach mar a ghabhadh e, le modh Gallda, ris an Turcach. An uair a thill am bodach, ’s cha ba bhodach e, o’n fhàilteachadh od, bha fhallus ’na bhraon air a ghnùis. Is e an dàimhealachd so, an ceangal ro-nàdurra Gàidhealach, agus an ceangal cneasda Criosdail leis, a chuireas solus dhuinn air dé ris an canadh na daoine bhith duineil; ged a bhiodh tu cho làidir ri Aonghas Gréum, na ri Creach Mhangursta, an dithis a b’ainmeala aig Scarpaich, agus cho dàna agus gun tilleadh tu Musoilìni cha deanadh sin duine dhiotsa gun dàimh. Is e so, a rithist, a dh’fhàg na seann daoine cho eòlach air a chéile air Gàidhealtachd Alba. Far am biodh do dhaoine bha e mar fhiachaibh ort an ruighinn uair no uair-eigin, agus o shean dheanadh na daoine còire, grinne, uasal a bha iad ann, aon uair sa bhliadhna air a char ba lugha, fàilte a’ bhaile chur air baile eile, ge b’e air bith dé cho fada bho chéile agus a bhiodh an dà mhuinntir. Chunnaic mise sin ri linn mo sheanar agus na Leathanaich ’s na Leòdaich ’s na Moireastonaich a bhuineadh dhuinne ruigeadh iad an Scarpa agus thigeadh iad mar a chante a chéilidh, agus sin, ’nam beachdsa, a’ cheud chéilidh agus an céilidh ba nàdurraiche agus ba laghaiche agus ba tarbhaiche bha dol. Tha cuimhne agam air a bhith an cois teine oidhche agus dh’fhosgail an dorus beag—cha robh glas no glag a’ dol—agus nochd coigreach san dorus agus dh’éirich fear an tighe air a chasan agus le aoidh a bha cho soilleir ris a’ ghréin ’na aghaidh agus le uile chridhe thuirt e, “A! fàilte air mo dheagh fhear-cinnidh.”

Bha balach á Tarasaigh là an am bùth air an Tairbeart, agus, arsa bodach a bha sa bhùth ris, “C’àit’ ás an d’thàna tu bhalaich?” “Thana mi á Tarasaigh,” “Agus co leis thu an Tarasaigh?” “Tha mi le a leithid so a dh’fhear.” “Agus a bh’eil fhios agad, a bhalaich, gu bh’eil thu càirdeach dhòmhsa?” “A bh’eil?” “Tha, bhalaich; tha mi fhéin agus do sheanmhair a sna h-iar-oghaichean.” “Uel Iain,” arsa an ceannaiche, “nach tu tha math air sloinntearachd!” “A bh’eil fhios agadsa,” arsa Iain, “dé bha mi deanamh an oidhche roimhe, agus gun an corr agam ri dheanamh; bha mi fiachainn an dheidhinn air ais go Adhamh.” Bha tuilleadh an; ach fóghnaidh dhòmhsa innse dhuibhse gu’n tug Iain thairis!! Tha daoine a san t-saoghal ùr so agus iad a’ deanamh uaill á sloinneadh an cuid chon, chruidh, chaorach, is each, agus chan ’eil fhios agam nach ’eil is chat is chearc, agus chan ’eil fhios aca dé an sloinneadh a bh’air an seanmhair na dé a’ cheud ainm a bha air aon sìn-seanair a bh’aca. Bha té sa Scarpa a b’aithne dhomh agus shloinneadh i a daoine go MacLeòid Dhùn Bheagáin; agus aon uair agus gu’n ruig thu Dùn Bheagáin, ged nach ruigeadh tu Adhamh, theid thu fada gu leòr á sin.

Chunnaic mi fear a Chlann Ghilleathain a bha càirdeach dhomh fhéin agus an uair a bha e ’na ghille òg, dh’fhuadaicheadh e dha’n Eilean Sgiathanach. Thàinig Sgiathanach far an robh iad agus dh’fheòraich e de na Hearaich an robh duine aca a Chlann Ghilleathain, agus thug e leis an gille agus ghléidh e gu grinn e gus an d’fhuair iad cothrom tilleadh dhachaidh; ged nach robh fhios aig a’ ghille air bha an duine od càirdeach dha agus is an “a dh’fhìor mhuinntir Bhràcadail” a bha iad le chéile. Bha mi là am

Bréinis Uig, agus choinnich duine mór eireachdail rium a lionadh sùil duine an cuideachd air bith, agus thòisich sinn air seanchas. Dh’innis e dhomh gu dòigheil a chàirdeas ri Domhnall Cam mac Dhùghaill sàr-churaidh Chlann MhicAmhlaidh agus bha fuil nan uaislean Gàidhealach làidir an cuislibh a’ bhodaich od, agus bha a bhuil air.

Is e an Teampull a chanar sa Scarpa ris an àite amhlaic. Tha eachdraidh san fhacal sin. Bha daoine sa Scarpa mu’n ám a fhuair mise na fiaclan a chunnaic an seann Chaibeal agus am mulach air. Leag maighstir sgoile Gàidhlig a thainig á Leódhas an Caibeal agus thog e tigh-còmhnuidh le na clachan. Thòisich tathaich san tigh, agus thainig air teicheadh. Bha cupán òir san aitreibh od agus thugadh fo thigh e agus thòisich tathaich san tigh cuideachd. Chan ’eil lorg a nis air, ach có aige tha fhios nach tug fear-cuairt leis e, cuide ri nithean prìseil eile, air òrán, chan ann ach gun òrán fhéin. Tha eilean an loch mór am meadhon an Scarpa, agus an uair a phòsadh càraid sa Scarpa, chuirte iad a chadal dha’n Eilean so air son na ceud oidhche co dhiù. Is dòcha leam gu’n robh Scarpaich sa linn sin cho fada bho eaglais agus a bha Diabaig o lagh, agus tha amharus agam gu’n robh eachdraidh air an eilean od agus ceangal aige ri cràbhadh is aoradh bho shean. Agus nach fhaod mi àite eile mar sin, ach gu mór air a chaochladh, ainmeachadh—Uamh Uladail. Bhà, co dhiù a thà na nach ’eil, sgàig aig muinntir ceann a tuath na Hearadh roimh Uamh Uladail. Bha MacLeòid na Hearadh ri linn Bliadhna Thearlaich, ’ga fhalach fhéin innte, agus cha ba bheag a mhisneachd dhà e. A nis, is e an sgial bha air Uamh Uladail gu’n robh uile-bheist innte agus gu’n do mharbh gaisgeach air an robh Dos i. Chaill esan a

bheatha ri linn na còmhraig agus dh’fhàg an creutair fuathasach so cuilean san uamh, agus mu dheireadh thall bha dùil aig feadhainn gu’n robh am fear-millidh e fhéin a’ fuireach innte.

“Aonghais nach ba mhuladach
Gu’m fhad thu o Uamh Uladail,
Gu’m b’àite tàimh ro lurach i,
’S a cunnart na tòir taing air.”

Tha tuilleadh an, ach so agaibh an rud a thuirt am bodach Hearach ri cailleach Phapaigh— “Chan ’eil diadhachd idir agaibhse am Papaigh.” “Thà,” arsa chailleach, “nach ’eil Creag Churadainn againn?” “U,” ars’ am bodach, “tha Sron-a- Sguirt againn fhéin!”

Ma’s math mo bheachd so mar a bha na linntean sa Scarpa “Linn mo sheanar,” “Linn nan creach,” “Linn Oisein,” agus “Linn Chailbhein.” Is dòcha leam gur an mu linn nan creach a b’fhearr leibh beagán a chluinntinn. Is ann an déidh do MacDhòmhnaill nan Eilean a chòraichean a chall agus a dh’fhàgadh an tìr fada agus farsuinn gun stòladh aig crùn na aig crannaig a bha linn nan creach ceart an agus mar a thuirt Domhnall mac Fhionnlaigh nan Dàn:—

“Ba lionmhor cogadh is creachadh,
Bha’n Loch Abar a san uair sin.”

Agus bha gu leòr aca a san Eilean Fhada, agus bha iad pailt feadh Leódhais is na Hearadh, agus is e Leódhas ba mhiosa dheth na na Hearadh, oir thainig cùisean an Leódhas gu bhith buileach gruamach, fuilteach agus borb. Tha àiteachan an Leódhas dlùth dha’n Scarpa mar a tha Baile na Cille ’s Mangursta, Mialasda ’s Tobhta Choinnich, agus, mar a thuirt am fear eile, na’m biodh còmhradh aca bhiodh sgialachd aca! Ach is fearr dhòmhsa iomradh a dheanamh air creachan Hearach.

An uair a bha an t-Ollamh MacIain air a chuairt chuireadh ceist air nach do chòrd ris, an an a Chlann MhicIain Ghlinne Comhann a bha dhaoine. Cha bhiodh a’ chùis eadhon cho taitneach dha nan dearbhte air gur an a Chlann MhicIain na Hearadh a bha dhaoine. Is e dream sgriosail a bha annta, agus ged nach deanadh iad a’ chùis air MacLeòid na Hearadh, is iomadh gniomh bradach, brùideil a rinn iad. Cha leigear a leas innse orra ach gun do ghoil cailleach còire mór uisge agus gu’n do dhòirt i air corp fear aca e agus e san uaigh le a malachd. Bha an saighead agus an claidheamh siùbhlach an uair sin, agus bha fear a sna Hearadh, fìor Leòdach, agus bha e ainmeil feadh Alba air claidheamh. Ràinig Eadailteach agus cleasaiche claidheamh MacLeòid na Hearadh, agus e air son dùbhlan a thoirt a dh’Iain MacLeòid, ach ma ràinig cha do thill. Is an an Eilean Bhearnaraigh a bha Iain MacLeòid a’ fuireach ach theirte gu’n do thilg e air MacLeòid na Hearadh gu’n tug e rogha claidheamh dha’n Eadailteach air tùs, agus leis an tàmailt gu’n tug e Tír Mór air, agus chaidh a bhàthadh ’s e deanamh na h-iomraich. Bha fear eile a sna Hearadh an déidh sin air an robh Aonghas Beag MacLeòid, agus bha e fhéin iomraiteach air claidheamh. Chuir Fear Bhréinis dùbhlan go MacLeòid na Hearadh agus dh’fhalbh Aonghas Beag go ruige Bréinis agus chuir e fàilte air Fear Bhréinis, agus sheas iad aig a chéile. Tha e coltach nach robh MacAmhlaidh e fhéin tais, ach mu dheireadh thall dhlùthaich Aonghas Beag air agus bhuail e gu h-aotrom am pután ás a leine fo’n amhaich aig Fear Bhréinis agus thuirt e ris, “An dean sid an gnothaich?” “Nì,” arsa MacAmhlaidh. “Tha dùil agad gur e MacLeòid a th’agad,” arsa Aonghas, “agus chan

’eil agad ach fear dha dhaoine.” Thuirt an duine còir fiosrach a dh’innis dhomh mu Aonghas Beag so gur e fhaotainn marbh a sa bheinn a rinneadh air Aonghas Beag, agus gur è am fear mu dheireadh a chuireadh an ciste cloiche an Eaglais Róghadail. Bha Dòmhnallach a sna Hearadh a rinn meirle mairt agus chaidh an duine leis an robh a’ bhó far an robh e fiach am fac’ e a’ bhò. Dé a thainig a stigh air a’ mheirleach ach gu’n robh amharus air, agus thug e ionnsaigh air an duine, agus mharbh e e, agus cheangal e suas e an seice na bà agus chuir e sa mhuir e. Is an am Baile air a bh’eil Driniseadar a rinneadh an t-olc; agus dé a thachair ach gu’n d’fhuaradh an duine marbh san t-seice an Eilean Scalpaigh. Ma fhuair, theich am murtair dha’n Eilean Sgiathanach go MacDhòmhnaill Dhùn Tuilm. Coma leat, chaidh fir ás na Hearadh air a thòir, agus, go naidheachd fhada dheanamh goirid, thug MacLeòid na Hearadh a’ chroich dha. Dh’fhàgadh sa chroich e, agus air oidhche dhorcha agus fear a’ gabhail an rothaid bhuail a’ ghaoth na cnamhan bochda air, agus so an rud a thuirt am fear sin. “Tha chead agad, is e luaths do laimhe fhéin a dh’fhàg a sin thu.”

Ri linn nam mì-rian, a thainig ri linn nan creach, thaining rud ana-cneasda air daoine bochda Luchd nan Creach fhéin. An uair a bha daoine ris an droch obair air Tìr Mór agus creachan ’gan togail eadar Peairt is Gallaibh ba neònach gu’m biodh na h-eileanan ás an aonais. Rud nach robh! Agus cuimhnicheamaid gu’n do leanadh air an obair go Bliadhna Thearlaich. Agus so agaibh aon naidheachd a chuala mise air togail nan creach sna Hearadh.

Là bha sid thainig culaidh mhór ràmhach bho thuath agus chaidh i troimh Chaolas an Scarpa go ruige

Tùisinis agus sid air tìr na fir agus thòisich am murt ’s am marbhadh ’s a’ chreach an Tùisinis gus mu dheireadh nach robh duine beò aca ach aon fhear a bha shìos fo bhruthach agus e deanamh eathair. Dh’fhalaich am fear so e fhéin agus chuala e iad ag radh ri chéile, “Bidh sinn an nochd an Tarasaigh, agus bidh sinn an ath oidhch’ am Papaigh,” agus dé a rinn am fear od an Tùisinis ach an t-eathar a bh’aige chur a mach agus teicheadh go Tarasaigh. An uair a ràinig e Tarasaigh fhuair e sluagh neo-chumanta cruinn, oir tha e coltach gu’n robh banais na rud-eigin mar sin aca, agus an uair a dh’innis e naidheachd an fhir mhaoil gun fhalt chaidh na fir fo armachd agus chuir iad iad fhéin an òrdugh catha. Thàinig na ceatharnaich eile, agus ma thàinig fhuair iad rud ris nach robh dùil aca, agus thòisich an cath, agus abair cath. Ma dheireadh thall cha robh beò air clàraibh na h-iùbhraich od ach aon fhear agus ghabh e am muir agus shnàmh e Caolas Tharasaigh, ach ma shnàmh cha b’ann air a shocair agus na Tarasaich a’ tilgeil a’ chuspair fhad agus a ruigeadh saighead e. Chaidh e air tìr air sgeir a leigeil anail agus is e sin a dh’fhàg ainm air an sgeir. Coma leat co dhiù, thug e mach tìr mór agus thug e bheinn air, agus cha robh an corr mu dhéidhinn, agus chaidh na bliadhnaichean seachad gus a’ bhliadhna bha so agus muinntir Tharasaigh air a dhol go ruige Gleann Mhiabhag a thoirt na spréidh go baile geamhraidh dé a tha agam air dhuit, ach gur ann a bha am beathach eich a b’fhearr aca air chall. Cha robh air sin ach sin fhéin, ach suas eadar thu agus Nollaig nach an a thainig fios go ruige Tarasaigh gu’n robhas a faicinn each gun fhios co leis e mu thuath an Leódhas agus rinn iad a mach co dhiù gur e each taobh Loch Mhiabhag a bha san each, agus

dh’fhalbh an Tarasach fiach am faigheadh e lorg air, agus cha do stad e gus na ràinig e Nis, agus dìreach shios eadar thu is ceann shios Nis dh’innis iad dha far an robh an t-each agus an duine aig na stad e, agus ’s e an t-each a bha sid ceart gu leòr, agus cha robh an corr mu dhéidhinn ach gu’m feumadh an coigreach fuireach far an robh e air son oidhche, agus abair thusa gu’n d’fhuair e gabhail aige. An uair a thainig tràth cadail agus a chaidh an teaghlach mu thàmh, cha robh aig an teine ach am bodach mór, fear an tighe e fhéin, agus dé a rinn am bodach ach cùl nan cas a chur ris an teine, agus arsa esan ris an Tarasach, “Tha cleachdadh againne san dùthaich sa, agus chan ’eil fhios agam a bh’eil e agaibh sna Hearadh, air a bh’eil garadh-cùl-chas againn. Sheall am fear eile air cùl nan cas agus a leithid sin a dh’uireasbhuidh ’s a lotan, ’s an a ghabh an Tarasach a dh’ioghnadh na bh’aige. “Tha ioghnadh ort,” arsa am bodach, “ach sin agad e an rud a chaidh a dheanamh ormsa an aon uair a bha mi a riamh an Tarasaigh. Chaidh na h-ochd saighdean annam agus mi teicheadh le mo bheatha bhuaithe, agus is cinnteach gu’m ba luath do làmhsa ’gan cur ann.” Mha bha ioghnadh roimhe an abair thusa eagal a nis. Ach is an a bha an gaisgeach laghach an am bodach mór e fhéin. “Tha eagal ort,” ars’ esan, “ach is tu fhéin nach leig a leas, a bhalaich. Mur deanadh sibhse oirnn’ e dheanamaide oirbhse.” A nis chan ’eil an so ach rud a thachair ceart gu leòr. Thàinig “linn nam bodach” is bha i gu math na b’fhearr na “linn nan creach,” ach bha i fhéin làn cruais agus ana-cothrom aig daoine bochda. Chan an idir na’s miosa tha cùisean a nis. “Dh’fhalbh sid is thàinig so!”

Beannachd leibh.