BARRAIDH.

Leis an Athair Urr. IAIN MAC ’ILLE MHAOH.

“Cò i a bhratach tha sud, Fhilidh?” “An i sud bratach Mhic treun bhuadhaich? Chì mi laoch gasda air a ceann ’s i fhéin a’ togail feadh shluaghaibh.” “Chan i tha sud,” arsa Fearghus, “ach a bhrichile bhrochaile, Bratach Ghoille mhóir ’Ic Mhòrna. ’Se bu shuaicheantas dha’n sròl bhuidhe toiseach tighinn agus deireadh falbh. Mar chliabhan a’ treabhadh gu tràigh bi a’ ghàir chatha ’ga d’ iomain.” “Sin,” arsa Calum Barrach, “na ceithir fichead ’s a ceithir bliadhna mar a labhair Fearghas ri Earagan Mac Earra nan long, ’nuair a thàinig e bho Righ Lochluinn air son feachd na Féinne fhaicinn. ’S e an dòigh a ghabh iad gu so a shealltuinn dha Brataichean Féinne eubhach a mach té an déidh té agus an sluagh a bha ’ga leanamhuinn leis gach té. Mu dheireadh nochd an Deò Ghréine, Brataich Fhìnn, Bratach Mhic Cumhail ri crann, naoi slabhraidhean aisde nìos agus naoi naodhnar do làn ghaisgich air ceann na h-uile slabhraidh.” Air oidhcheanan fada geamhraidh chruinnicheamaid timchioll teallaich an sgeulaiche no an duanaire. ’S mi dh’fhaodas a radh timchioll an teallaich. Bhiodh craoslach mór air an teintean a bha am meadhon an ùrlair—Fear an tighe ’na shuidhe air furm ann an ceairsle fhraoich agus smùid aige a’ snìomh an t-sìomain. Bean an tighe a bha math air calanas sgrìob aice air càrdadh, gliog air cuibhle, neo brag air beairt-fhidhe. Fead aig a’ ghaoith ghruamaich gheamhraidh a muigh, neo osnaich neònach le tachdadh sneachd. Sinne, sean agus òg, gu seasgair tìorail timchioll a’ ghealbhain. Bha aig an oigridh ris an sgeulachd a cheannach, agus b’e an

obair-san a bhi taghadh murain, ag cur cinn nan sop cothrom ri chéile agus ’gan deanamh suas ’nam badagan dòigheil agus mo thruagh am fear nach deanadh. Bha stad a’ dol air a’ bheairt-fhidhe. Bha an crùisgean ’ga chur ás is cha robh ach solus caomh a’ chaorain a nis. Bha fear an tighe a’ tòiseachadh mar so, “Gabhaidh sinn an nochd Laoidh an amadain mhóir, Duan na Ceàrdaich, na Dàn an Deirg?” air neo dh’fheòraicheadh e “Càit an do stad mi’n raoir?” “Stad sibh ’nuair a dh’fhaighnich Mac an Earraich Uaine dhe’n Ionmhuinn gu dé bu dùsgadh dha’n Olach a bha ’na chadal ’s a cheann na h-uchd agus bha’n sgeulachd ag cumail roimpe as a sin.” Bha sinn a nochd air àraich batail far an robh móran marbh agus leònta, cailleach a’ tighinn aig nach robh ach dà fhiacail—té dhiubh ’na bata na làimh, agus té eile na dealg ’na h-uchd. A’ chailleach ag coimhead a cuid fhéin feadh na h-àraich, agus gach fear mar a gheibheadh i chuireadh i a corrag ’na bheul, agus bha e leum suas cho beò ’s a bha e riamh. Thàinig i gu fear nach buineadh dhi, ach air leatha fhéin gu’m buineadh agus an uair a chuir i a corrag ’na bheul sgar e dhith i bho’n bhun. Thug, chanadh na bodaich, ordag a coise sanas do bhun a chruachain, agus thilg i fad seachd iomraichean e. Nach bu bhiasd a’ chailleach? Cha robh i cneasda.

Bha sinn an sin ann an uamha fuamhair nan cóig cinn, nan cóig mìl, agus nan cóig muineil ’gar suaineadh fhéin am measg an òir ’san airgid aige an uair a tha crith ’ga chur air ar feòil le fuaim agus le straighlich ana-céill, gliongadaich mar gu’m biodh aig móran shlabhraidhean a’ tighinn agus guth mar gu’n deanadh tonn mara ann an slochd Fi Far feòragaich. ’S fhada bha mo chorcag bheag mheirgeach a’ meirgeadh ann an toll a’ feitheamh

air greim dhe d’fheòil agus balgam dhe d’fhuil. Am bàs as do chionn gu dé dh’éireas. Tha e iongantach mar a bha sinn a’ faighinn as gach càs eagalach. Tha famhair eile a’ tighinn ’nuair a tha fear nan cóig cinn, nan cóig mìl, agus nan cóig muineal a’ dol a dheanamh a shuipearach dhinn. Tha an dà fhamhair a’ dol am bad a chéile a’ deanamh bogan air a chreagan, agus creagan air a’ bhogan, ’s nuair bu lugha rachadh iad fodha rachadh iad fodha gu’n glùinean, ’s nuair bu mhotha rachadh iad fodha rachadh iad fodha gu’n sùilean. Tha sinn ’gam fàgail a’ dalladh air a chéile, agus a’ toirt ar casan leinn ag eubhach dha chéile: “O tàr as! O tar as! O tar as mu’m beir iad ort!” Is tric air an latha diugh fhéin aig Slochd nam Frangach an Aird-Ghrinn a bhios mi smaointeachadh air an sgialachd a bh’aig seann duine còir. “ ’S garbh an Tombaca,” a bh’aig air an sgeul. Bha gaine tombaca ’san eilean. Bha’n seann duine truagh as aonais, agus thug a shannd agus a mhiann air an Sgialachd a dheanamh. Lean e sgarbh feadh gach cléite is gach sgor ’s gach lotaig, ann an creagan Aird-Ghrinn gus an d’fhuair e mu dheireadh nead an sgairbh ann an uamha an òir ann an Slochd na Frainge, ann an sin, ’eudail agus fhearaibh an t-saoghail: Tombaca nach fhaca sùil riamh a leithid. Tombaca caol agus reamhar, tombaca pronn. Spliùcain loma làn tombaca. Bha shòlas làn, ach mo thruaighe, cha robh ann ach aisling a’ Bhodaich mar a dhùrachd. Is minic a bha mi ann am Bìrlinn Chlann Raoghail ’s i cur nam both dhith feadh a’ chuain, ròin is miallan móra ’nan eiginn, onfhadh is confhadh na mara is falbh na luinge a’ sradadh an eanchainean geala feadh gach tuinne. Có ris nach còrdadh Ridire na Sgéithe Deirge Mac an Earraich Uaine ri gaisge nam fear a gheibheadh bàs a réir Ridire Chùirn agus

Ridire Chlaimheimh am mòintich bhuig, a’ sgealpadh creige no sgath gàraidh na ’n àit-eign ’nuair a bhiodh iad-san a’ dol air ghaisge. Fear a rinn gach gnìomh gaisge, is ged a chaidh a bhrath, a fhuair ás is air a thilleadh dhachaidh a chuir snaoim nan trì chaoil gu daor agus gu dochair air dithis Mhic an Righ, agus a thilg seachad thar seachd sparran iad.

B’uamhasach cho luath is a dh’fhalbh an seann sgialaiche. Bha thu an dràsd’ aig do chagailte ann am Barraidh—am prioba na sùla bha thu thall aig Pàlais Righ Lochlainn. Ann an sin thog thu na siùil bhreaca, bhaidealach, dhìonach, agus mu’n canadh tu “Dia leat” bha thu cumail còmhraidh milis ri nighean Righ na Greige, far an do choinnich thu Gruagach an Eilein Uaine, a thug leis thu air fras mhullach a’ ghuaillnean gus na dh’fhàg e thu air Pàlais an Naomh Padruig ann an Eirinn. Naomh-Padruig agus Oisein aig dinneir. ’Se mart-fheòil a bha aca agus bha cnàmh sliasaid mairt ann a bha aibheasach fhéin mór. “Am faca tu,” thubhairt an Naomh Padruig ri Oisein, “cnàmh mairt riamh aig an Fhinn a bha urad sin?” “Chunnaic mis,” ars’ Oisein, “cnaimh luirge lon-duibh a’ rachadh an cnàimh sin troimh tholl an smior aice.” Rinn an Naomh Padruig gàire fanaid air Oisein. Ghabh Oisein an fhearg agus chaidh e a’ mach gu cnoc a bha air bialthaobh a’ Chaisteil agus leig e sgairt ás a chualas ann an cóig coigeamh na h-Eireann. “Falbhaidh leamsa,” thubhairt Oisein a bha dall, “agus stiùridh mi gu Eas-glas a’ Ghlinn Mhóir thu.” Rinneadh so, agus á toll dubh a bha ri taobh Easa, tharruing Oisein a mach cnàimh luirg lon-duibh a bha cho mór is a thubhairt e. “Bha,” thuirt an seann duine, “barrachd mór air a bhi againn air an Fhinn mar a b’e

gu’n do chuir Naomh Padruig teagamh ann am briathran Oisein.

Bho chionn fhad’ an t-saoghail chaidh seann duine còir a choimhead air MacNèill, Bharraidh, latha Nollaig, agus an déidh dhaibh fàilte chur air a chéile, agus gach sonas, slàint’ is fortan a ghuidhe dha chéile, thug an seann duine làmh air a’ bhotul bhodaich a bha aige ’na phòca, ach stad MacNèill e is thubhairt e, “Modh na h-aoise do MhacNèill. So mar a bhitheas. Bidh bodach air a’ bhodach, is bithidh bodach air MacNèill: Bodach air fear an tighe, is bodach orm fhéin.” Bha dram na Nollaige mar sin air MacNèill air fad.

Chaidh an t-Ollamh Alasdair Mac’Ille Mhìcheil, an Gàidheal eireachdail, air chéilidh air seann phiobaire a bha am Barraidh. Thug e leis botal bodaich air son geurag a chur air cuimhne Dhòmhnuill a’ Mhuilinn. B’e sin ainm a’ phiobaire. Thugadh tarruing air a’ bhotul agus dh’fhaighneachd Mac ’Ille Mhicheil de Dhomhnull am fac e na sìthichean riamh. “Am faca mi iad?” arsa Domhnull, “Gu dé, luaidh, dheanainn as an aonais. Sin agaibh a’ phiob ann an sin mar a dh’fhàg iad an raoir i. Cha do bhean mise dhi an diugh.” “An robh iad an so an raoir?” thubhairt Mac’Ille Mhicheil. “An robh iad an so an raoir?” arsa Dòmhnull, “Chan ’eil oidhche ’sa bhliadhna nach ’eil iad an so.” “An d’thig iad a nochd.” “Thig iad an nochd. Chan ’eil ni na’s cinntiche na sin,” arsa Domhnull is e ’toirt sùla air a’ bhotul. “S’fheàrr dhomh coimhead a mach.” “Cha do nochd iad fhathast,” arsa Domhnull, air dha tilleadh a stigh. Sin mar a bha gus an d’fhuair e na bu mhiann leis as a’ bhotul. Chaidh e a mach mu dheireadh agus air a thilleadh a stigh thuirt e gu’n robh fios eagail air nach tigeadh iad an

nochd. “Bha e cho anamoch,” arsa Domhnull, “mu’n d’fhàg iad an raoir, ach fàgaidh sibh agam ’na tha ’sa’ bhotul feuch am bi balgan agam do Shìtheanach beag Bial-an-fheadain.” Thuirt nàbuidh a bh’aig Domhnull gu’n d’fhuair e trosg briagha as a’ chladach. “Am fac thu,” arsa Domhnull, “an robh reubag bheag fo’n bheul aige.” “Gu dearbh cha do mhothaich,” thubhairt am fear eile. “Ma tha,” arsa Domhnull, “is e an trosg agam-sa th’ann.” “Is fheàrr dhomh falbh dhachaidh gus am faic mi.” Dh’fhalbh an duine bochd, agus an ceann tacan thill e agus an trosg aige. “ ’S e a Dhomhnuill, do throsg-sa th’ann gu’n teagamh. Nach e Dia rinn dhomh gu’n do dh’innis mi dhuit e.” Bha Domhnull na bu ghlice ’na ghinealach fhéin, agus na b’eòlaiche air iasg na bha’n seann duine eile. Dh’fhalbh ám ciatach nam bodach. ’S ann fìor ainneamh a chluinnear an diugh uirsgeulan ’gan innseadh, duain no dàin ’gan seinn no ’gan togail le ion-eòlais. Dh’eug na h-Aosdanan smearail, agus chaidh an cuimhne a thiolaichead. Tha seann daoine againn, gun teagamh, ach chan ’eil dreach no tuar nam bodach, mar a chunnaic sinn iad, ach air cuid aca. Cha mhotha tha spiorad nan seann laoch annta, na idir fuil dhaimheil, ghaolach air còir-bhreith an duthcha a’ ruith ’nan cuislichean. Faigh an diugh am paipear naidheachd air an dean thu prabalais de leughadh, a roghainn air an eachdraidh a dh’fhàg do shìnnsearan agad, a dhùisgeadh lùgh ann an smuais do chnàmhan, a chuireadh t’inntinn air bhoil le fiabhras fearalachd. Gaol an t-seana Bharraich air a dhùthaich, farmad aige ris a’ Ghréin:—

A ghrian ud shuas gur beag an t-ioghnadh,
Glòir na faoilte bhi mu d’cheann,
Thu bhi triall bho’n ghleann ’san oidhche,
Null gu caoimhneas a’ chuain thall.

Na’m bu leam do thriall ’s na speuran,
Nàil! cha bhiodh mo cheum cho mall,
Ach pògaidh thus’ an nochd cuain Bharraidh.
’S mise fo bharraibh chruaidh nam beann.
Fath mo mhulad a bhi ann.

* * * * *

Mo dhùrachd ri’m mhairean dhuit Eilean nam beannachd,
’S an t-siorruidhechd bidh m’anail mar phaidearan ceò,
Ag iadhadh mu’n cuairt dhiot, ’s a’ sileadh nam buadh ort,
Ma choisneas mi’n duais tha cho luachmhor an glòir.