EIRISGEIDH AGUS UIDHIST A DEAS.

Le DOMHNULL MACDHOMHNUILL, A.M.

Tha sean-fhacal ann a tha ag ràdh “gur iomadh rud a chì an duine a’s fhaide beò.” Nis ged nach ’eil mise ro shean is iomadh rud a chunnaic mi agus a chuala mi cuideachd anns a bheagan a shiubhail mi de’n t-saoghal. Ach ged a shiùbhlainn seachd uairean a h-uile cearn a tha eadar ceithir rannan ruadha an domhain tha mi smaointinn nach fhaicinn gu bràth de dh’ioghnaidhean ’s de rudan neònach uibhir ’s a chunnaic ’sa chuala mi mu’n d’fhàg mi riamh taobh teine m’athar ann an Eilean Eirisgeidh, agus b’e sgeulachdan is duain nam bodach a bu cheann aobhair da so. Cluinnidh mi daonnan an òrain nam bàrd iomraidhean air Muile nan Craobh, Eilean Sgitheanach a’ Cheò, Ile ’n Fheòir, Tiridh ìosal an Eòrna ’s mar sin air n-aghaidh, ach tha mi duilich a ràdh nach ’eil Eirisgeidh comharraichte air son a h-aon de na nithean sin. Is thubhairt am Bàrd urramach Maighstir Ailean MacDhòmhnuill fhéin mu dhéidhinn:—

“ ’S lom e mhuran, ’s lom e dhuilleach,
’S lom e churrac eòrna.”

Ach ged a bha sinn riamh an Eirisgeidh lom ’s na gnothuichean sin bha daonnan fàs maith againn ann am bodaich, agus b’e na bodaich sin a chuir an céill dhomh-sa an toiseach na h-ioghnaidhean uamhasach a bha ri’m faicinn ’s ri’n cluinntinn anns an t-saoghal neònach a bha na seann sgeulachdan a’ toirt fo m’ chomhair. Bha mi aig an ám sin cho eòlach air Fionn MacCumhail ’s a bha mi air mo sheanair ’s bu tric a rinn mi còmhradh ’nam inntinn fhéin ri Cuchullain, Diarmad O Duibhne, Oisinn, An Garbh Mac Stàirn, Murchadh Mac Brian agus

gaisgich eile na Féinne. ’S tric a sheòl mi tarsuing an lòin thunnag anns an Iubhraich Bhallaich ’s a thug mi ruaig as déidh nan tunnagan fhéin le Bran is Fireach, na coin shealg a bh’aig Fionn. Ghearrainn fead Chaoilte na b’fheàrr na ghearradh Caoilte fhéin, is sheinninn ceòl sìthe cho binn ’s gu’n cuirinn mo mhàthair fo gheasaibh los m’fhàgail aig an teine air oidhcheannan geamhraidh ag éisdeachd ri cainnt nam bodach.

Ach thàinig caochladh mór air an là sin, ’s dh’fhalbh an saoghal sin mar bhruadar ’s chan ’eil agam an diugh ach an càrn air an do stéidhich mi e, eilean creagach, corrach Eirisgeidh.

A réir nan sean eachdraidhean ’s ann air aon de na rìghrean Lochlannach a bh’anns na h-Eileanan uaireigin de’n t-saoghal a tha Eirisgeidh air ainmeachadh. ’S ann á Uidhist ’s á Barraidh ’s ás an Eilean Sgitheanach a thàinig na daoine anns an toiseach. Clann Dòmhnuill á cùl na Beinne Móire an Uidhist, Clann Aonghais ás an Eilean Sgitheanach agus Clann ’Ic Fhionghuin á Barraidh, agus na fineachan eile cuid ás gach eilean dhiubh sin.

Mar a tha ’ainm a leigeil fhaicinn dhuinn, bha Eirisgeidh ’na eilean rìoghail o shean, ’s mar sin cha chuir e ioghnadh oirnn gu’m b’e cheud àite air an do dheònaich Prionnsa Tearlach a chas a chur ’nuair a thàinig e a thoirt a mach fearann a shìnnsre. Bidh sinn fhéin ’s na h-Uidhistich, ’s na Baoghlaich daonnan a’ sabaid mu dhéidhinn a’ Phrionnsa ach cha ghabh e àicheadh gur ann air Eirisgeidh a chuir e an t-urram a b’àirde. Nach d’thubhairt Mgr. Ailean ’s an òran,

“ ’S fhad o’n thugadh dhuits’ an urram,
Aig a’ Phrionnsa Tearlach.”

’S iomadh sgeul a th’aig na bodaich mu dhéidhinn a’

Phrionnsa agus is ann diubh sin mar a chuir e, anns an àite ris an abrar an diugh Coilleag a’ Phrionnsa, na lusan àluinn a thug e nall ás an Fhraing leis. Tha “fliùraichean a’ Phrionnsa” mar a their muinntir an eilein riutha a’ fàs air na bruthaichean gainmhich a tha’n cois na tràghad agus tha e ri ràdh mu’n déidhinn nach fhàs iad an àite ’sam bith air an t-saoghal ach an sud fhéin.

Dh’fhàg am Prionnsa iad mar chuimhneachan air a’ cheud phloc de rìoghachd athraichean air an do chuir e chas ach tha iad a nis air cnàmh ’s air seacadh air falbh, dìreach mar a tha am Prionnsa fhéin air sìoladh á cuimhne nan Gaidheal gu léir. Tha làrach an tighe anns an do chaidil am Prionnsa ri fhaicinn fhathast ged nach ’eil aon chlach air muin cloiche dheth. Chan ’eil uamh Thearlaich againn an Eirisgeidh idir mar a th’aca an Uidhist ’s am Beinn a’ Bhaoghla ach rinn sinne na b’fheàrr na iad sin, thug sinn dha tigh.

Tha eilean beag aig ceann a Deas Eirisgeidh ris an abrar an Staca, agus tha Caisteal air an eilean so air a bheil an t-ainm Caisteal an Reubadair. A réir eachdraidh nam bodach ’s e fear a bh’anns an reubadair so a bhiodh a’ spùinneadh ’s a’ milleadh a h-uile long is bàta a bhiodh a’ dol seachad air an Staca. Air oidhcheannan geamhraidh lasadh e solus ri taobh a’ chladaich, is long ’sam bith a bhiodh an deuchainn ’s a’ Chuan Sgìth, dheanadh i air an t-solus is bhristeadh ’na biorain air cladach garbh an eilein i. Tha an caisteal air a thogail air bàrr creige àirde agus rathad caol cunnartach a’ dol suas aodann na creige ’g a ionnsuidh. Tha tòrr chlachan aig bonn an rathaid so agus their na bodaich ris “Sac na Làire Bàine.” ’S ann le làir bhàin a bhiodh an reubadair a’ tarruing suas an aghaidh na creige na clachan leis

an do thog e ’n caisteal. Ach an là bha so chuir e sac cho mór air an làir ’s gu’n do thuit i marbh foidhe, ’s tha na clachan an sud fhathast, tòrr air gach taobh de’n rathad dhiubh mar chuimhneachan air Sac na Làire Bàine. ’Nuair a thog an reubadair an caisteal bha bean a dhìth air ’s o’n bha nighean bhreagha aig Fear Bhaghasdail smaointich e gu’n goideadh e i. Tharruing e air a mhuin i á Baghasdal gu Taobh a’ Chaolais. Shnàmh e Caolas Eirisgeidh leatha; tharruing e tarsuing Eirisgeidh i; shnàmh e Caolas an Staca leatha agus tharruing e ás a sin chun a’ chaisteil i agus mar a thubhairt am bodach a bha ’ga innseadh dhomh fhéin, “gu dearbh cha robh cus an asgaidh aige dhìth.”

’S e àit’ ainmeil a bh’ann an Eirisgeidh riamh air son bhòcan. Bha aon uair, ma b’fhior na bodaich, nach fhaigheadh duine gluasad ann le sìthichean is ùruisgean is creutairean neo-thalmhaidh eile. Tha dà loch ann ris an abrar Loch a’ Chapaill agus Loch Dubhard agus a réir beul-aithris bha each-uisge ’gabhail còmhnuidh annta sin. Tha ùine mhór a nis bho nach fhacas iad sin ach bho nach ’eil ach mu thrì troighean a dhoimhneachd ’s na lochain sin, cha chuir e ioghnadh oirnn ged nach fhuiricheadh na h-eich-uisge annta. Bhiodh iad a’ faicinn bòcan an Eirisgeidh uair-eigin ris an canadh iad an t-Eun Mór ’s bha e ’na chleachdadh aig an Eun so a bhi leigeil sgread eagalach ás aig tigh ’sam bith anns am biodh bàs a’ dol a thachairt. Tha an t-Eun-Mór e fhéin air nàire ghabhail a nis, ’s chan ’eil e ’ga nochdadh fhéin idir ach ’s dòcha, mar a bhios feadhainn de na bodaich ag ràdh, nach robh ann ach manadh air na soithichean-adhair a tha nis cho tric a’ seòladh mu na h-eileanan.

Chan ’eil sgeir no bàgh, no bogha timchioll Eirisgeidh nach ’eil sgeulachd aig na bodaich mu’n déidhinn.

Bheirinn-sa bliadhna ’gan innseadh ach tha ainmean mar tha Sgeir an Fhéidh, Sgeir nam Bàirneach, Sgeir a’ Chaise, Sgeir na Poite, Hosgeir, is Hasgeir, Am bodha Ruadh, Bodh Ailein, Roc Lingeidh, An Roc Mór, Sloc Dallaig, Sloc a’ Mhaide, Sloc na Bà Ruaidhe, an Rudha Bàn, ’s an Rudha Caol, ’s mar sin air n-aghaidh, ag innseadh an sgeulachdan fhéin. Do’n choigreach a thig air a chuairt shamhraidh a dh’Eirisgeidh, chan ’eil annta ach ruic is sgeirean ach tha iad ’nan comharraidhean ’s ’nan cuimhneachain air caol shàbhalaidhean ’s air bàthaidhean, air beatha is air bàs, ann an cridheachan iasgairean Eirisgeidh. Tha ceathramh de shean òran ann a tha ’g radh:—

“Chì mi Eirisgeidh nan lusan,
Chaidh a chur ann le Prionns’ Tearlach,
Tobhta Flòraidh ’n Airidh Mhuilinn,
Far an d’rugadh i ’na pàisde.”

Fàgaidh mise nis Eirisgeidh agus bheir mi sgrìob a null gu Airidh Mhuilinn an Uidhist a Chinn a Deas far an d’rugadh ’s an d’thogadh Fionnghal NicDhòmhnuill. Tha ainm Fionnghal cho bitheanta am beul mhuinntir Uidhist fhathast ’s ged a b’ann an dé a dh’fhàgadh i fhéin is Tearlach cladaichean an eilein, is cò bhiodh ’gan àrach a chionn cha chualas riamh an eachdraidh boirionnaich a thug barrachd urraim gu eilean a h-araich na Fionnghal NicDhòmhnuill. Faisg air àite breith Fionnghal tha Corodal, an t-àit’ anns an robh am Prionns’ fo choill ’nuair a bha ’n tòir air, agus an cois a’ chladaich, aig bonn na Beinne Móire, tha an uamh anns an do chuir e seachad iomadh là agus oidhch’ iomagaineach. Air an taobh eile tha Loch-eineort an loch ás an do thog Bìrlinn Chlann Raghaill “iùil oirr’ o Uidhist nan Cradh-gheadh.” Shìos mu thuath air a so a rithist tha Caisteal Ormaclait—

seann Tigh-còmhnuidh Mhic ’Ic Ailein. B’ann ’s a’ chaisteal so a bha fear a chlann ’Ic Ailein a’ fuireach an turus a thàinig còmhlan uaislean bhàrr tìr-mór a choimhead air. Bha e fhéin ’s na h-uaislean latha coimhead a mach air uinneig a’ chaisteil air treabhaiche Mhic ’Ic Ailein ’s e trang a’ treabhadh mu choinneamh a’ chaisteil. Dé thionndaidh an crann suas ach brisgean, agus thog an treabhaich e ’s dh’ith e e. Ghabh Mac ’Ic Ailein a leithid de nàire ’s e smaointinn gu’n saoileadh na h-uaislean gur e ’n t-acras a bh’air an treabhaiche ’s gu’n deach e mach ’s gu’n do mharbh e e air làrach nam bonn. Ach bha mac aig an treabhaiche, agus mhionnaich e gu’n toireadh e mach tòrachd athar. Fhuair e buidheann fhear, ’s ghoid iad air falbh oighre Mhic ’Ic Ailein, balach mu ochd bliadhna a’ dh’aois, ’s chuir iad am falach ann an bothan beag air taobh a Deas Uidhist e—àite ris an canar an diugh Gleann Dail. Dh’fhalbh mac an treabhaiche ri marbh na h-oidhche, ’ga mhort is ’nuair a ràinig e am bothan dh’eibh e mach air a’ ghille. Dé ’n cosnach a bh’aig a’ bhalach ’se gu bàsachadh leis an acras ach ag criomadh cnàmha ’s a h-uile uair a dh’eibheadh mac an treabhaice air, theireadh am balach “Stad an dràsd gu’n crìom mi’n cnàimh.” Ghabh mac an treabhaiche a leithid de thruas ris ’s gu’n do leig e bheatha leis, agus b’ann mar sin a shàbhaileadh òighre Mhic ’Ic Ailean.

Is ann an Uidhist a bha daoine riamh a’ faicinn a’ bhòcain ainmeil ud, Alastair Mac Mhaighstir Alasdair. Tha e ri ràdh nach ’eil oidhch’ o’n bhàsaich Alasdair nach do choisich e air a làmhan o’n Fhadhail a Deas gu Polachara ann an ceann a deas Uidhist. Tha so doirbh a chreidsinn ach ma ’s eadh ’s gu bheil e fìor, mar a thubhairt aon bhodach rium fhéin, cha chòir cus de na

làmhan a bhi an Alasdair còir a nis. Tha àitean eile an Uidhist ainmeil air son bhòcan mar tha ceann Beinn Corairidh, Ceann Charaiseabhal, agus gleanntan is beanntan iomallach eile. Mar a dh’éirich do na h-eileanan air fad bha e uaireigin de’n t-saoghal anabarrach duilich faighinn o àite gu àite an Uidhist. Bhiodh iad a’ coiseachd á ceann a deas Uidhist agus ás a’ cheann a tuath dheth cuideachd, gu Airigh Mhuilinn leis a’ ghràn agus ag coiseachd air ais a rithist ’s na h-eallaich mhine air am muin. Ach cho maith ’s gu’n robh iad gu coiseachd anns na seann laithean, cha b’urrainn dhaibh coiseachd do’n h-uile àite.

Tha sin a’ toirt am chuimhne sgeulachd mu dhéidhinn fear a mhuinntir Uidhist a bha suirghe air nighean ann a Hirt. Nis cha robh e comasach dha coiseachd gu Hirt ’s cha mhotha bha bàta aige a bheireadh ann e. Ach bha bàrd a’ fuireach goirid dha, agus ’s ann a rinn am bàrd so òran dha agus thubhairt e anns an òran gur ann air druim muice-mara a bha e dol a Hirt a phósadh. ’S e ’n duais a bha a’ mhuc-mhara ag iarraidh air son an turuis, a cuid fhaotainn de no bhiodh de leann ’s de dh’uisge beatha aige.

So agaibh an t-òran:—

1.

“Dòmhnull Fhearchair ’s e bha calma,
Dh’fhalbh e air Di-Dòmhnuich,
E fhéin ’s a’ chist air druim na muice,
Dol a Hirt a phòsadh.”

’Nuair a ràinig e ’n cladach bha a’ mhuc a feitheamh air.

2.

“Thubhairt a’ mhuc ’s i tighinn am bàrr,
‘Tha t-fharadh pàidht’ a Dhòmhnuill,
Ma bheir thu dhomh té leann an dràsd,
’S a dhà de Mhac an Toisich. ’”

Thug Dòmhnull sud dhi ’s thòisich e air deanamh deiseil air son an turuis.

3.

“Fhuair e combaist is cairt-iùil,
’S gu’n leag e cursa dòigheil,
’S chur e sròn ’s an àirde tuath,
Is ròpa cruaidh mu sgòrnan.”

Chaidh an t-uisge beatha gu ceann na muice ’s a null meadhoin a’ chuain thòisich i ri ùpraid ’s dh’fheuch Dòmhnull ri stad a chur oirre.

4.

“Air do shocair nis, a mhuc,
Le d’ phubartaich gun dòigh ort,
Cum do bheul gu dùinte teann,
Mu’n tachair meall de ròin ort.”

Cha do chòrd so ris a’ mhuic, ’s thuirt i,

5.

“Mur a cùm thu dhiom do bheul,
Gu’n crìochnuich mise ’n t-òran,
’S tuigidh tu gu dé do chrioch,
Ma chual thu riamh mu Iònas.”

6.

“Gabh mo lethsgeul nis, a mhuc,
Cha robh mi ach mar spòrs riut,
’S air son an àigh riut gleidh do chiall,
Mu’n dean thu iasg is feòil dhiom.

Ach co-dhiubh, ràinig iad sàbhailte thall ’s thug Dòmhnull làmh air a’ bhotul a rithist.

7.

“Slàinte mhór dhuit fhéin, a mhuc,
’S tu thug an fhurtachd dhomh-sa,
Ith do leòr de dh’iasg a’ chuain,
’S gu’m a fada buan do sheòrsa.”

Chòrd so ris a’ mhuic is thubhairt i,

8.

“ ’S e do bheath’ e Dhomhnuill chòir,
’S mo phòsas tu ri Seònaid,
Gu’n cinneadh leibh a h-uile là,
’S ur bothan àluinn ’s ceò as.

Tha iomadh sgeul eile aca an Uidhist mu na h-Airighean na’m biodh ùine agam-sa a dh’innseadh iad agus ’s iomadh sgeulachd àluinn cuideachd a tha co-cheangailte ri ainmean nan àiteachan eadar dà cheann an Eilein. ’S ann diubh sin Leum a’ Bhric ’s na

Mnathan Geala air an taobh an ear, agus bailtean mar tha Cill Pheadair, Cill Bhrìde, agus Cill Dònain air an taobh an iar.

An co-dhùnadh, b’e mo mhiann taing a thoirt do na bodaich ’s do na cailleachan cuideachd a dh’innis dhomh na nithean a labhair mi an nochd. Mo mhìle beannachd aca, ’s gu dearbh an là a dh’fhalbhas iad, faodaidh sinn a ràdh le fìrinn gu’m bi “sgeul ùr am measg nam bodach.”