EISDEAL AGUS LUINN.

Le LIUSAIDH NICCOINNICH.

A cho Ghàidheil is a’ chàirdean.

Bho’n a chuireadh mise am measg nam bodach air an fheasgar so bu mhiann leam mar sin sgeula no dhà innseadh dhuibh mar a chuala mi iad aig na bodaich a bhiodh cho tric a’ tighinn air chéilidh gu tigh mo sheanmhair, agus an uair a bhiodh iadsan cruinn mu thimchioll na teallaich, cha robh na bu gheur-chluasaiche na mise, oir bu mhath leam riamh a bhi ag éisdeachd ri eachdraidh is seanachas nan seann daoine. Tha mi ’gam faicinn fhathast, gach fear is e aig a’ chnapan gurman fhéin. Bha aon dhiubh a bha an comhnuidh ag aithris mu bhòcain is bhuidsichean, mu’n Uile-Bheist a bha an Lochan Eilidir, a’ Ghlaistig a bha ’san Daoidh-Leitir, an Nathair a bha an Tòrsa, an Tarbh Dearg a bha an Eisdeal, ’sam Bruinidh a bha an Siùna. Chan e mhàin gu’m bitheadh e ag cur eagail oirnne a bha ’nar cloinn, ach bhiodh e a’ bruidhinn orra sin cho tric is gu’n robh e fhéin mu dheireadh a làn chreidsinn annta, agus is e bha tachairt gu’m feumadh bràthair mo mhàthair fhaicinn gu sàbhailte aig leac-an-teintein a thighe fhéin, oir bha e air fàs cho gealtach mu na nithean uamhasach a ghabh bun cho làidir ’na inntinn, a chionn is gu’n robh e ag cainnt orra cho tric.

Bu tric a chuala mi na bodaich a’ toirt iomraidh air Alasdair Mac Iain Bhàin, no Iain Caimbeul, mar a b’ainm baistidh dha. Bha a chòmhnaidh aige an Achadh-dà-Naduir agus b’e creideamh nan cùmhnantach a bha e ag agart. Ged a dh’fhaodadh e bhi cumhang ’na bheachd cha ghabhadh e ràdh nach robh e ’na dhuine math agus cràbhach. Bha beachdan neònach aig Alasdair ged thà,

agus chladhaich e uaigh fhéin seachd bliadhna mu’n do chaochail e, is bha ’chiste-thasgaidh ullamh aige air an fharadh ré na h-ùine sin.

A bharrachd air sin chaidh e a dh’ionnsaidh a choimhearsnach Dòmhnull MacLathartaich a bha a’ deanamh na leacan-lighidh, is thug e òrdugh dha clach-chuimhne a chur an òrdugh dha. Dh’earalaich e air Dòmhnull nach innseadh e do dhuine beò gu dé an sgrìobhadh a bh’air an lic a chaidh a chur air an déidh sin, an uair a bha e air a thiodhlacadh ann an Cill-Chatain. Chan e mhàin sin ach chuir e suas clàr lice mu’n do chaochail e anns an àite cheudna air an robh an aidmheil chreidimh aige air fhoillseachadh. Cha do chòrd sin ri cuid de mhuinntir an àite, agus leag iad an leac so ri làr. An uair a chuala Alasdair mu dhéidhinn so dh’òrduich e a’ togail suas a rithist, agus chuir e clach eile suas còmhla rithe a bha a’ leigeil ris gu dé a thachradh do dhuine sam bith a ghabhadh gnothach riutha. Sgrìobh e leabhar anns a’ bhliadhna ochd ceud deug is a fichead agus chaidh móran earrannan ás a chlò-bhualadh anns an leabhar aig an Ollamh Urramach Dr. Phìn.

Chuala mi bean chòir ag ràdh mu Alasdair gu’n robh a màthair ’na bana-bhuachaille aige is i ’na caileig. B’uamhasach leatha an uair a dh’iarradh a’ bhean-tighe oirre ni-eigin a thoirt thar an fharaidh. “Bha,” ars’ ise, “am bocsa dubh ud tarsuinn nan casan-cairbeil.” B’e so ciste-taisgidh Alasdair. Bha déidh mhór aig Morair Bhraid-Albann seanachas a bhi aige ri Alasdair, ged a bhiodh Alasdair a ghnàth ’ga sheachnadh. Gu dé ach gu’n d’thàinig iad aon latha aghaidh ri aghaidh air sgailc dhearg, meadhoin an rathaid mhóir.

“Nach mi tha toilichte t’fhaicinn, Alasdair,” ars’ am Morair, “ach gu dé idir is ciall gu bheil thu ’gam sheachnadh air a h-uile cothrom? Is gasda leam còmhradh càirdeil a bhi agam riut.”

“Matà, le’r cead,” fhreagair Alasdair, “Is e is ciall dha sin, gu bheil e iomchuidh dhomh mo Thighearna a radh ruibh, agus sin rud nach abair mi ri neach air thalamh. Chan ’eil agam-sa ach an aon Tighearna.”

“Abair thusa Iain rium-sa is bheir mise Alasdair riut-sa is tuigidh sinn a chéile na’s feàrr an sin,” thubhairt am Morair is dh’fhalbh iad le chéile gu tigh Alasdair. B’e buntàta is piocaich chruaidh a bha aca gu’n dinneir, is tha e air a radh gu’n d’thubhairt am Morair gu’m b’e sud an tràth bìdh’ a bu bhlasda a dh’ith e riamh.

Bha Alasdair ’na dhuine diadhaidh, agus is tric a chuireadh iarraidh air a chum ùrnuigh a chur suas aig leabaidh an euslaintich. Na’n robh nì sònruichte fo chùram dh’fheumadh e crìoch a chur air a sin an toiseach, oir ’na bheachd cha robh nithean saoghalta ri’m measgachadh ri gnothaichean spioradail. Dh’fhalbh e latha bha sud gu Coillipol a dh’iarraidh ghoireasan bho’n bhùth. Air an rathad an sin ruith nighean òg as a dhéidh is ghuidh i air tighinn a stigh is gu’n deanadh e ùrnuigh as leth a mathar nach robh ag cumail gu maith. “Chan e sin turus air an d’thàinig mi an dràsd,” ars’ esan, is chum e air. Fhuair e a’ gnothach ’s a’ bhùth is chaidh e dhachaidh, thug e am bathar do bhean an tighe is thill e air ais a h-uile ceum gu Coillipol agus an sin chuir e suas ùrnuigh fhada réidh aig taobh leapa ’na té bha tinn.

Chaochail Alasdair còir ’s a’ bhliadhna ochd ceud deug is a naoidh thar fhichead, is e ochd deug is trì fichead bliadhna a dh’aois.

Bha Alasdair Caimbeul eile an Luinn, dotair an Drionain, mar a theireadh na seann daoine ris. Bha meas mór air ’na dhreuchd ’san dà sgìre ’s an robh e a’ freasdal mar fhear-sgileil barraichte. Cha robh e riamh an colaisde, ach bha e bliadhn’ air fhichead ’san arm ’na ghille frithealaidh aig dotair airm. Bha iad le chéile ré iomadh bliadhna ’s na h-Innsean, agus ’s ann uaithe-san a dh’fhoghlum Alasdair an t-eòlas a bha aige.

Chuala mi bràthair mo mhàthar, a chaochail bho chionn trì bliadhna ag radh gu’m b’e Dotair an Drionain a chuir a’ bhreac air-san is e ’na leanabh an Eilean Bheul na h-Uaimhe.

Thog Caiptean Caimbeul a bha an cogadh mór Bhonapart tigh briagha an Ard-Luinne ’s a’ bhliadhna ochd ceud deug is a’ sia deug (1816). Tha sin snaighte air a’ chloich a tha os ceann an àrd-doruis. Thug an Caiptean cuirm ghasda seachad an uair a bha an tigh ullamh. Bha seachd oifigich airm an làthair, is ’nam measg bha an t-àrd mharaiche, an t-Admiral MacDhùghaill, a cheannaich an òighreachd, is a ghabh a chòmhnuidh ann an Aird-nan-Capull. Tha Tigh Ard-Luinne a nis gu falamh, fuar.

Chuala mi cuideachd na bodaich gu tric a’ bruidhinn mu Dhiormhorguil Nic a’ Bhruithinn, a bhana-bhàrd Luinneach. Bha ise fuireach an Tobar-Dhonnchaidh. Bhiodh i le minnean bàn air teadhair a’ dol gus am Barra-mór. Shuidheadh i an sin a’ deanamh suas nan òran, is aig a’ cheart ám ag cumail a sùil air an linne, feuch am faiceadh i iùbhrach, a leannain, Alasdair Mac Cholla, a’ dol seachad. Bha esan ainmeil mar fhear reubainn air muir, is ag creachadh is a’ spùinneadh air tìr. Biodh sin mar a thogradh e thug ise gaol a cridhe dha. B’ann dha-san a rinn i an t-aon òran aice a tha againn ann an

clò. ’Nuair a bhitheadh amharus aig a cuideachd gu’n robh Alasdair a’ tighinn, bha i air a fògradh gu Eilean Shiùna. So rann a rinn i:—

“Gur a mise tha tùrsach,
’S mi’n Siùna ghorm a bharraich,
Tha mo shùil air a’ chaolas,
’S chan fhaod mi dhol thairis.”

Bha i suas an làithean an ám Phrionnsa Tearlaich. Bha a co-fhaireachduinn uile le cùis nan Stiubhartach. ’Nuair a bha i air leabaidh a bàis, dh’iarr i cuach a thoirt dhìth. Rug i oirre, is ’ga togail gu bilean, dh’òl i slàinte a’ Phrionnsa le dùrachd, ag guidhe gach buaidh is soirbheachadh leis. Chaochail i mu’n deach Cuil-lodair a chur. Bha gamhlas eadar i fhéin is na Caimbeulaich. Rinn i bàrdachd nach do thaitinn riutha. Bho chionn trì fichead bliadhna bha tòrradh ann an Cill-a- Chatain. Bha aon de na Caimbeulaich an sin, agus gu dé rinn e ach leum e air uaigh Dhiormhorghuil, mar a shaoil leis, is mhallaich e an duslach a bha fo chasan. Thug Donnachadh MacLachuinn fainear dha, agus ars’ esan is e ag cur mu’n cuairt na cuaich, “A nis fheara, òlaidh mi deoch-slàinte Diormhorguil, is thusa Chaimbeulaich, cha teid boinne na’d’ bhus. Nach ’eil fhios agad gur ann air uaigh do sheanamhair fhéin a leum thu? Chan ann a sin tha Diormhorguil ’na laidhe, ach cha seall mi idir dhuit i.”

Bha fear do’m b’ainm Artair Mac Lachlainn an geall air carragh-cuimhne a chur suas an urram Diormhorguil, ach chaochail an duine còir sin gu h-obann, ’s cha deach a’ chùis a thogail tuille.

Bithidh e car neònach leinne a bhi ag creidsinn na beachdan a bh’aig ar sìnnsre. Ach cò sinne a bhi ag cur teagamh ann an cuid de nithean nach ’eil sinn fhéin a’

tuigsinn. Bha duine a’ fuireach ann an Ard Luinne ris an canadh iad Calum Nighinn Eoghain. Bha e air a radh gu’n robh e air a bhuileachadh le buadhan sònruichte. ’Nam measg bha an dà shealladh aige, agus ann a bhi ag cainnt ri neach sam bith, dh’innseadh e mu chuid de na nithean a bha ri tachairt. Bha e air a ràdh gu’n robh cumhachd leigheis aige cuideachd, is gu’n togadh e galar no tinneas bho dhuine no bho bheathach. Is e an t-iomradh a bha aca air mar a fhuair e an cumhachd so gu’n do ghoideadh e leis na sìthichean ’nuair a bha e ’na leanabh. Bha e fad cheithir bliadhna ’s a’bhrùth; chaidh fidilean-finndinn, seann sìogaidh sean-athair Chloinn Chròig fhagail aig a mhàthair, ach mhothaich ise gu’m b’e am fleasgach sin fhéin a bha aice, is le cuideachadh Griosal Mhóir rinn i braid-a- gill air Fidilean is sgiùrsadh e do’n dùn as an d’thàinig e. Is ann mar sin a fhuair i Calum aice fhéin. B’iad na sìthichean a chuir an t-seunmhorachd ud air Calum.

Chuala mi iad ag radh mu’n Bhruinidh a bha ann an Eilean Shiùna gu’m biodh e a’ toirt sanais air a theachd le bhi a’ deanamh fead chruaidh. Mo thruaigh iad-san a dheanamh dearmad air a chnotag bhleith a lionadh làn bainne is ceapaire somalta fhàgail dha. Bhiodh e a réir coltais, a nuallanaich mu’n cuairt an tighe is gach ball airneis a’ dannsadh is a’ tuasaid, is am bitheantas bhiodh aon de’n chuid feudail le cas bhriste ’na laidhe an slochd ’s a’ mhaduinn.

Anns a’ bhliadhna ochd ceud deug is a h-aon deug thar fhichead (1831) b’e àireamh an t-sluaigh ’san dà sgìreachd dà mhìle, ochd ceud is trì deug thar fhichead. Ceud bliadhna an déigh sin, anns a’ bhliadhna naoidh ceud deug ’s a h-aon deug thar fhichead, cha robh ann ach ochd ceud is trì thar fhichead, no ann an ceud

bliadhna a bhàrr air dà mhìle duine na’s lugha. Bha dà thuathanach thar fhichead an Luinn a thuilleadh air croitearan, ’san ám sin, is chan ’eil ann ach leth dusan an diugh. Bha toradh an fhearainn a’ pàigheadh an cuid màil, is bha am Muillear air a chumail cho trang is a ghabhadh. ’Nuair a chaochail am Muillear-Bàn, cha robh a mhac ach dà bhliadhna deug a dh’aois, ach chum esan an obair air aghaidh, ’s aig ceann na bliadhna bhleith e deich ceud is ceithir bolla mine. Sheall duine measail a bha’n Luinn dhomhsa achadh thar an d’thug an tuathanach leth-cheud bolla mine. Chuir e sin gu gàirneal a’ Mhorair an Eisdeal, phàigh e am màl is fhuair e aon nota deug air ais. Tha sin a’ leigeil ris duinn cho dìchiollach, tapaidh is a bha an tuath le crann is spaid, le fàl is corran, is bha gach trusgan air a chalanas leis na mnathan.

Is iomadh céilidh mhór a bha aca an tigh a’ ghreusaiche anns a’ Bhail’ -Ur. Ged nach ’eil ann ach na làraichean an diugh, bha còrr is leth-cheud pearsa a’ fuireach ann. B’ann ’s a’ Bhail-Ur a bha na plaideachan a b’fheàrr air am figheadh ’s an dùthaich. Is bu mhath na brògan a dheanadh iad cuideachd. Bha lìon ag cinntinn gu pailt an sin. Sheall bean dhomhsa dà bhréid leapach a rinneadh le lìon a chinn an Luinn, ’s a bha air an dualachadh le figheadair a’ Bhail-Uir. Bha’m baile bòidheach sin an ceann an Ear-thuath de Luinn. Ged nach ’eil móran maise air an diugh, is caomh leam cuairt a ghabhail feadh nan làraichean, air leam gur aithne dhomh iad-san uile a bha a’ tàmh an sin le bhi ag cluinntinn an cliù bho na seann daoine. ’Se aireamh an t-sluaigh trì cheud, ’s cha bhiodh eadhon an àireamh sin fhéin ann mur b’e gu bheil oibrichean sgliata ’san Eilean. Bha’n aireamh sin am Beul-na-h- Uaimhe bho chionn

dà fhichead bliadhna ged nach ’eil aon duine fhéin ann an diugh. Tha e duilich a radh c’ùin’ a thòisich iad air obair an sgliata an Eisdeal an toiseach. Chuala mi na bodaich ag radh gu’n deach an cur air Caisteal Aird nam Madadh a chaidh a thogail anns a’ bhliadhna sia ceud deug, trì fichead ’s a sia deug, agus bha e air a ràdh cuideachd, gur iad a bh’air Caisteal an Stalcaire ’san Apainn Latharnach a chaidh a chur suas dà fhichead bliadhna is a coig roimhe sin. Bha an sgliat air a cheangal ris na tighean anns na laithean sin le prìneachan fiodha.

“Tha’n t-eilean sin gu falamh, fàs,
Gu’n ann ach plaosg de’n tìm a bhà,
Gach fàrdach leagte ’n Ear ’san Iar,
’S tha eunlaith fhiadhaich a’neadach ann.”

Sin mar a tha anns gach ceàrn agus is e ar dòchas uile gu’n tig cùisean na’s feàrr is gu’m bi am pailteas lòin is cosnaidh le sìth is sonas ’na cheann, aig òigridh an latha ’n diugh, mu’m fàs iad suas gu bhi ’nam bodaich is nan cailleachan.