DIURA.

Le NIALL MACGILLE SHEATHANAICH.

Fàilte bhlàth is fhuranach dhuibh-se tha ’gam éisdeachd agus ged tha mi car tamuill am measg nam bodach, tha mi cinnteach nach gabh na cailleachan mìothlachd rium. Tha an ceann teagaisg a thugadh dhomhsa is do fheadhainn eile, a’ dusgadh mhic-meanmain á suain ioma bliadhna, agus a’ toirt crathaidh oirnn, is ag cur ’nar cuimhne gu bheil móran bhliadhnachan air dol seachad oirnn mar tha. Is suarach an ùine gus am bi sinn fhéin ’nar bodaich.

Is cuimhne leinn uile bodach, no cailleach, a bha math air aithris sgeulachdan beaga is uirsgeulan móra. Rinn cuid dhiubh drùdhadh air ar n-inntinnean oga, agus air cho sean is gu’m faod sinn a bhi bìdh cuimhne chùbhraidh againn orra-san a thug toil-inntinn sònraichte dhuinn an uair a bha sinn òg.

Tha cruth is dealbh nan daoine sin ag éirigh cho riochdail fa-chomhar mo shùla, aig an ám so, agus gu bheil mi air an dearg mhionaid a’ leum thar an t-Sruthain Ruaidh a dhol a chéilidh air Dughall Darach is Iain a’ Ghobha, seanachaidhean barraichte le chéile agus daoine còire gasda; nach iomadh naidheachd éibhinn a chuala sinn bhuatha. Ach is iad naidheachdan an Tàilleir Mhóir as feàrr a lean ri cuid againn, oir bha iad sin mar bu trice mu dheidhinn shamhlaidhean is Eich Uisge. An uair a thigeadh an tàillear air a chuairt a dheanamh thrusgan dhuinn anns a’ Bhuaile gheibheamaid an toiseach sgeul na dùthcha, oir bha sinne air ar cuartachadh le monadh farsuing, gun cheum rathaid fad ochd mìle. Gheibheamaid sgeul air bodaich eile a

bha ’s a’ Chill, an Tigh a’ Chaigein ’s an Tigh nan Dùnan; bodaich air nach robh agam-sa ach eòlas iomraidh.

Chuireadh m’athair lòchran air ghleus is shuidheadh gach beag is mór cho faisg air an tàillear sa gheibheadh iad. Bu ghasda leis an tàillear a bhi ag innseadh sgeulachdan mu Loch a’ Bhaile Mhargaidh agus gu’n robh a ghrunnd cho réidh, comhnard ri cabhsairean Ghlaschu. Faodaidh sinn sin a chreidsinn oir bha a leithid so de bhailtean margaidh feadh an t-saoghail cian mu’n robh làn cuinneig uisge far am bheil an loch an diugh.

Air leam gur ann mar so a bha aon de na sgeulachdan mu’n Each Uisge. Bha bean uair a bha sud a mach le a treud is iad ag ionaltradh faisg air Loch a’ Bhaile Mhargaidh. Bha i ’na suidhe air tolman beag uaine an uair a chunnaic i coltas duin’ uasail a’ tighinn ’na rathad. Dh’fhan i mar a bha i is thàinig esan is shuidh e làimh rithe. Cha chuimhne leam co-dhiubh thubhairt an sgeulaiche gu’n do bhruidhinn iad ri chéile no nach d’thubhairt ach, co-dhiubh, chaidil an duin-uasal. Thug a’ bhean an sin an aire nach bu dhuine saoghalta e, agus a chum is nach dùisgeadh i e gheàrr i dhùth a h-apran is leig i sìos ceann a’ choigrich cho socair ’sa b’urrainn i is thug i a casan leatha astar bhuaithe. An uair a thill an creutair neo-chneasda so air ais do’n Loch ás an d’thàinig e, ’s a mhothaich na h-uile-bheistean eile gu’n robh e an comunn neach talmhaidh, ghleac iad cho searbh is gu’n robh uisge an locha dearg le am fuil. An cuireadh e iongantas sam bith oirbh ged a chumadh sin astar math eadar sinn is Loch a’ Bhaile Mhargaidh? Ann an eilean far am bheil móran lochan bu choltach gu’m biodh móran sgeulachdan mu’n Each Uisge, agus bha sin ann.

Bha Niall Cleireach a bha ’san Learga Bhric ’na sheanachaidh barraichte agus is duilich leam nach do cheadaich astar dhomh a bhi na bu trice ’na chuideachd. Mu dhà fhichead bliadhna air ais sgrìobh mi sios bho sheana bhean chòir an Cnoc Crom, no an Airdfhearnail, na h-uile facal de Laoidh Mhic Ealair anns am bheil còrr is sé fichead sreath. Bha am boirionnach an uair sin gu math thairis air a’ cheithir fichead ach cha robh mearachd ’na h-aithris. Tha sin ’gam thoirt gu ceann eile, agus is e sin cho dlùth agus a bheir comhradh sheann daoine na linntean a dh’fhalbh dhuinn. Chan ’eil aon de na seann daoine a dh’ainmich mi, agus móran eile, nach robh eòlach air Màiri Ribeach. Bha m’athair fhéin ’na fhichead bliadhna an uair a chaochail am boirionnach aosda so. A nis, bha esan agus a’ mhuinntir eile a bha ’na choimhearsnachd an comhradh gach là ri aon a bha ochd bliadhna deug a dh’aois an uair a chuireadh Blàr Chulodair. Chuala an saoghal uile gu léir gu’n robh Màiri Ribeach ochd is sé fichead bliadhna an uair a chaochail i. Bha mu cheud bliadhna eadar i fhéin ’s an Gill’ Odhar, ach nach suarach sin an eachdraidh cinneadh a bha cho fad shaoghaltach ri Cloinn Mhic Ràine. Chan ’eil móran ri aithris mu Mhàiri ach gu’m bu bhoirionnach beag speisealta i, agus ged a fhuair i an t-ainm Màiri Ribeach cha robh sin ach ainm a thug a h-athair oirre an uair a bha i ’na caileig bhig ’s a cuailean beag camagach a’ snàmh anns a’ ghaoith.

Tha móran beul-aithris mu’n Ghill’ Odhar fhéin agus is e sinn a bhi cho cinnteach mu’n aois mhór a fhuair e gu’n robh duin-uasal air chuairt ’s na h-eileanan siar mu leth-cheud bliadhna an déidh do’n Ghill’ Odhar am bàs fhaotainn. Dh’innis bodach air choir-eigin an Diura dhomh-sa gur anns an dòigh so a fhuair an Gill’

Odhar a liuthad de shìneadh laithean. An uair a bha e mu dheich is ceithir fichead bliadhna a dh’aois dhìrich e ri aon de na beanntan àrda a tha cho lionmhor anns an eilean, agus thug e sùil mu’n cuairt air. Bha na glinn gu h-iosal foidhe cho feurach, boidheach, na h-uillt le crònan seamh a’ triall gu tràigh, coilltean ùrar uaine ri oir na mara agus crodh, caoraich, gobhair is féidh ag ionaltradh gu socair air ioma slios. Thubhairt e ris fhéin gu’m bu mhór am beud an saoghal so fhàgail agus na h-uile ni cho taitneach do’n t-sùil is do’n aigne. Dh’éirich e ’na sheasamh, sgaoil e a dhà làimh a mach o ghuaillean agus ghlaodh e àird a chinn, “Och nach robh mi òg a rithist.” Fhuair e ’mhiann, agus bha e beò deich is ceithir fichead bliadhna ás a dheidh sin.

Tha seann duine eile air aithris am measg nam bodach; Murchadh Buidhe nam Fiadh. Bha e ’na shealgair fhiadh agus b’i Beinn an Oir a roghainn àite seilge, agus lean e air a tathaich gus an robh e ’na fhior sheann duine liath.

B’ann do na sithichean a bhuineadh na féidh, agus bhiodh iad diombach do Mhurchadh air son a bhi cho trom air na daimh. Latha bha e a’ siubhal na beinne chunnaic e damh breagha air an d’èalaidh e gus an robh e an dlùths saighead a thilgeadh air. An uair a chaog e a shùil a ghabhail cuimse, thionndaidh an damh ’na dhuine, agus thubhairt e, “Tha thusa an sin, a Mhurchaidh Bhuidhe nam Fiadh, is tu a’ fàs liath ad shuidhe air sliabh Beinn an Oir.” Fhreagair Murchadh “Ma tha mise air fàs liath air sliabh Beinn an Oir, is furasda do Dhia mo dheanamh òg.” Air dha so a ràdh phill neart na h-òige ris a rithist agus bha e beò iomadh bliadhna an déidh sin. Tha beagan ceangal aig an sgeul so ris an té eile a dh’aithris mi, ach tha barail agam gu’n

robh Murchadh Buidhe beò linn no dhà roimh an Ghill Odhar.

Tha an Gill’ Odhar air a thiodhlacadh an cladh Chill Arnadail agus Màiri Ribeach an cladh Chille Chiamhlaig an Ardlusa.

Tha sloinneadh Mhurchaidh ’gam thoirt gu sgeul eile. Bhiodh seanachas aig na bodaich mu bhrìgh ainm an eilein, agus mar a thugadh an t-ainm air. Chuala mi feadhainn ag ràdh gu’n robh dà bhràthair ann air an robh Diù agus Rath, agus tha an sean-fhacal againn “diù rath an domhain is diù dath an domhain ann, buidhe, dubh is riabhach.” Tha sin ’san eilean fhathast, Cloinn ’Ille Bhuidhe, Cloinn ’Ille Dhuibh, is cloinn ’Ille Riabhaich. Is e na Daraich a their sinn ri Cloinn Mhic ’Ille Riabhaich an diugh. Fhuair iad an t-ainm so bho na Domhnallaich air an do rinn iad furtachd le sùistean daraich an ám na h-eigin.

A leigeil ris gu’n robh an t-ainm iomraiteach an Diùra bheir mi dhuibh sgeul a fhuair mi bho Dhonnchadh a’ Gheata còrr is deich bliadhna fichead air ais. Bha meomhair mhath aig Donnchadh ach cha bu chuimhne leis cò thug dha an sgeul—bha i aig móran is cinnteach leam. Is e brìgh na sgeoil mar a thàinig Cloinn a Phì do Dhiùra.

Uair a bha sud chaidh Mac ’Ille Riabhaich a bha an Sannaig do Cholbhasa a mharbhadh gu buileach na h-uile neach do am b’ainm Mac a Phì. Fhuair Mac ’Ille Bhuidhe na Learga Brice fath air a thurus, agus dh’iarr e air am biodh e cho math agus an t-aiseag a thoirt dhà ’na bhìrlinn do Cholbhasa. Dh’aontaich am fear eile gu togarrach oir bu bheag fhios a bha aige ciod an turus air an robh Mac ’Ille Bhuidhe a’ dol. An uair a ràinig iad Colbhasa thoisich Mac ’Ille Riabhaich air mort is

marbhadh gach leanabh mic, ceart mar a rinn Righ ainmeil roimhe.

Chunnaic Mac ’Ille Bhuidhe bean a’ teicheadh agus naoidhean aice ’na h-achlais, ’s i ri gul is bròn.

Thubhairt e rithe, “Ma’s mac e thoir dhomh-sa e agus nì mi seòl air Mac a Phì a ghleidheadh beò fhathast, oir tha a’ chùis coltach nach mar e beò agad-sa.” Bha i a’ faicinn gu’m bu bhàs do a mac e co-dhiubh, is thug i dha e agus ghabh e an t-aiseag air ais le Mac ’Ille Riabhaich. An uair a bha iad mu leth an rathaid dhùisg am paisde agus thug e mothar as. “Gu dé tha sud?” ars’ Mac ’Ille Riabhaich. “Tha,” ars’ am fear eile, “an ràmh agam-sa.” Chaidh so seachad ’s chaidh gach cùis air aghaidh gu math ged a bha dithis ag iomram an aghaidh Mhic ’Ille Bhuidhe, gus an robh iad a nall mu Aird na Sgithich. Mhothaich Mac ’Ille Bhuidhe do’n leanabh ag gluasad agus ’san ám ’san do glaodh an leanabh thug e buille falls do’n ràmh agus bhrist se e. “Carson nach biodh ràmh agad-sa a sheasadh ri ceatharnach?” ars esan, “Is e ceatharnach a bhristeadh e,” ars’ am fear eile. Dh’iarr Mac ’Ille Bhuidhe a chur air tìr aig Aird na Sgithich, a chionn gu’m biodh e na bu ghiorra dha na dol mu’n cuairt troimh Chaol Ile gu Sannaig. Rinneadh so agus fhuair e a chas air tìr is Mac a Phì ’na achlais. An uair a fhuair e gu bràigh a’ chladaich thug e am paisde a mach ás an lùraich agus ghlaodh e, “Tha Mac a Phì beò fhathast.” “Na’n robh fios na fàth agamsa, cha d’fhuair thusa an t-aiseag uam-sa air ais,” ars’ Mac ’Ill Riabhaich. “Ma thig thu am dhéidh a nis,” ars’ Mac ’Ille Bhuidhe, “tha coimhlion saighead an achlais na lùraich ’s a tha de sgioba ’s a’ bhàta agad-sa, agus fuaighidh mi gach fear a thig a mach ri beul mór na bìrlinn.” Cha do chuir Fear Shannaig an

còrr dragha air is ghabh e suas ris a’ mhonadh, a mach troimh Bhealach Bhriste Chnàmh gu ruige Uamh Beinn an Oir. Bheathaich e an sin an leanabh le sithinn gus an robh e comasach air deanamh air a shon fhéin, agus a réir mo sgeòil is ann bhuaith a thàinig na tha an Colbhasa an diugh de Chloinn a Phì.

Cha chuimhne leam a bhi an còmhradh ri neach a chunnaic Long Mhòr an Eilthirich a’ seòladh bho Thraigh Meile, ach chan e is nach faodadh sin tachairt. Tha mi cinnteach gu bheil iad ’s an eilean fhathast a chuala sgeul a’ bhròin sin le an cluasan fhéin, bhuatha-san a chunnaic an long sin. Tha mu cheithir bliadhna a dhìth air a’ cheud bho’n chuireadh an Learga Bhric mu sgaoil agus is ann mu’n ám sin a thachair sud.

Feumaidh gur ann mu’n ám sin a thugadh na gobhair bho na tuathanaich bheaga a bha an Cnoc Crom, an Airdmheadhoinis, is bailtean mar sin. Rinneadh òran air a’ ghnìomh an-iochdmhor so le bean a mhuinntir Chnoc Cruim agus sgrìobh mi sìos beagan rannan dheth bho mo mhathair an uair a bha i mu ochd is ceithir fichead bliadhna dh’ aois. So agaibh na rannan:—

ORAN NAN GOBHAR.

’S fheudar dhomh bhi beò
Chaidh na gobhar dhìom,
Ciamar gheibh mi ’n smuairein
So chumail dhìom.
’S fheudar dhomh bhi beò,
Chaidh na gobhar dhìom.

1.

Tromhad a mach ’Illeasbuig,
Bho’n is tu is deise,
Dh’fheuch an dean thu fead riu,
Na’m bi beagan cruinn.

2.

Ach thubhairt Iain gu h-obann,
Chan ’eil stath bhi togail,
Bha mise ’n Lag Odhar,
’S bha na gobhar cruinn.

3.

’S ann an uamh Mhic Mhàrtainn,
Thog iad creach an tàilleir,
Na’n robh mise làimh riu,
Cha bu shlàn iad dhuibh.

4.

’S ann an Lag nan Capull,
Fhuair iad grunnan Eachainn,
Na’n robh fios mar thachair,
Cha robh iad cho cruinn.

5.

’S ioma creag is mullach,
Air an dean iad fuireach,
Feamainn air gach rudha,
Chuideachadh an sìl.

Tha gobhar ri am faicinn an cois na mara an cuid a dh’aitean ’s an eilean ach cha do thill iad riamh gu mainnir na tuath bhig mar bha iad.

Sin mata, cuid de na chuala mise bho na bodaich. Chan ’eil ann ged thà ach beagan de na dh’fhaodainn a ràdh, ach theagamh gu’n teid sinn air chéilidh orra uaireigin eile. Bithidh mi air a’ cheart-uair so a’ fàgail soraidh leibh is beannachd ’na chòis.