EILEAN I.

Leis an URRAMACH COLLA DOMHNULLACH, D.D.

A Chàirdean, —Mar is aithne dhuibh uile, is ann anns a’ Gheamhradh a bha a’ chéilidh air ghleus anns na h-eileanan an Iar. B’i chéilidh sgoil-oidhche ar n-athraichean agus b’e sin deadh sgoil, anns am faighte ceòl is sùgradh, toimhseachain, agus sean eachdraidh. Bha i fosgladh car mu oidhche Shamhna, agus cha robh tanachadh a’ tighinn oirre gus an sìneadh an latha mu Fhéill-Brìde. Bha seann daoine còire làn seanchais aig an robh sean eachdraidh agus beul-aithris na dùthcha ann an I ri m’òige. Chan ’eil mi idir air son “bodaich” a radh riutha, a chionn ann an I bhiodh iad ag gabhail ris car tàireil “bodach” a radh ri seann duine.

Bu taitneach an còmhradh seach brosgul nan coigreach a tha dol do dh’I ’nam mìltean an diugh, agus nach cluinn thu facal uapa ach Calum Cille, Calum Cille is Calum Cille a rithist. Leugh iad na h-ursgeulan beaga neònach a tha a’ tuiteam o phinn nam mannach cho nadurra agus a bhrùchdas dìtheanan o’n mhachair ann an òg mhaduinn chiùin Og Mhios an t-samhraidh. Ach ged a tha moll a’ choirce agus calg an eòrna ’nan ultaichean ann an leabhar Adhamhain, tha sinn ’na chomain air son spilgeanan de dheadh shìol. Ri’m cheud chuimhne, cha robh móran iomraidh air Calum Cille aig céilidh.

Bha gluasad mór ann am measg nan croitearan, agus aig ceardach Phàruig, ann an tigh nam beart aig Alasdair, air acha-buana, no aig fang chaorach is e òraidean Mhic Pharlain agus nan ceatharnach eile a bha seasamh gu suimeil air son an t-sluaigh air an robh iomradh.

Cha robh feum air soitheach-cogaidh a chur a smachdachadh croitearan I, ach bha an guth is an guidhe leis na seòid a bha cho gaisgeil a’ seasamh còir nan daoine bochda air feadh na dùthcha gu léir, ach gu sònruichte aig an ám sin ann an Tiriodh agus ’san Eilean Sgitheanach. Bu ghasda le balaich a’ bhaile anns na laithean sin sgrìob a thoirt do’n cheardaich an uair a bha ’n sgoil mu sgaoil aig meadhon latha, oir bha Pàrlamaid nan seann daoine an sin cruinn agus bu chruaidh is bu sgairteil an deasbud a bha aca mu’n cheist chudthromach so a bha air beulaobh na dùthcha aig an ám. Bu gharbh an cnuasachadh ’nuair rachadh na fir an gleac comhraidh. Bhiodh sradagan cainnte nam fear cho taitneach leinne ri’n éisdeachd is a bha na sradagan eile a chìteadh an uair a shéideadh am bolg na h-eibhlean agus a chuireadh an gobha fuaim as an innein leis an òrd, agus gach buille a bheireadh esan mar gu’m biodh e a’ daingneachadh agus a co-fhreagart gach pong a bhiodh aca-san. Is ann car mar so a bu trice a thachradh. Dh’fheòraicheadh aon dhiubh am fac’ iad òraid Mhic Pharlain anns a’ phaipear. Bha sin gu leòir. Chunnaic iad uile an òraid, leugh is mhion-sgrùd iad i, agus gach aon is a leigheas fhéin aige air a’ ghalar. Cha robh an-chòrdadh ’sam bith ’nam measg a thaobh iomchuidheachd ceartais a dhìol, agus is e a dh-aobharaich còmhradh cho dian, gu’n robh a dhòigh fhéin aig gach fear a chum a’ chùis a’ réiteachadh. Bhiodh na seòid air uairean an cunnart a bhi a’ fàs ro theth, agus an sin chuireadh seann Phàruig car eile an adharc an daimh, agus ars’ esan car mar so, “Saoil sibh fhéin fheara, a bheil ar cainnt ag cur eagail sam bith air maithean an fhearainn. Chuir cuid dhiubh, mar a tha fios agaibh, móran de ar càirdean thar chuantan agus

nach ’eil againne a tha air fhàgail ri saothrachadh moch is anmoch, fliuch is tioram, a chum ar lòn a chosnadh agus màl a phaigheadh, gun dearbhadh no urras againn nach tig a’ bhàirlinn do ar n-ionnsuidh uair no uair-eigin, luath no mall? Is cùbhraidh dhuinn cuideachadh leotha-san uile a tha a’ strì anns an aobhar so. Nach cuimhne leibh mar a chuir iad Iain mo chliamhuinn a mach do Thiriodh a chomhairleachadh nan Tirisdeach a chum iad fhéin a ghluasad gu sìtheil. Ràinig Iain Scairinnis ach ma ràinig thuig esan an sin mar a bha a’ ghaoth a’ seideadh, agus aon fhacal mu’n fhearann cha do labhair e. Thog e an sin ris a’ Bhaca agus rinn e air Eilean Chalbha. Chuir maithean na dùthcha fàine mór òir cho garbh ri cearcal beag ’ga ionnsuidh, agus sgriobhte air an fhàine so bha na facail “air son misnich.” “Nach ’eil sin na dhearbhadh dhuibh,” arsa Pàruig, “gu’n robh eagal air na maithean is air na h-uachdarain?”

A chairdean, nach bu cheatharnaich na seann laoich chalma sin. Cha bu mhath gu’n di-chuimhnicheamaid iad an ám dhuinn a bhi a’ toirt iomraidh air na seann daoine.

Ach ged a bu mhath a’ cheardach cha bu mhiosa tigh na beirte air son céilidh. Bha ann an sin figheadair aig an robh móran fòghluim gu sònruichte ann an cunntas agus ann an Algebra. Chan ’eil fhios agam c’àit no gu dé mar a fhuair e ionnsachadh ach bha e sgairteil co-dhiubh. Is ann á Ulbha bha a dhaoine, far an do ghabh iad comhnuidh an déidh Blàr Chulodair. An uair a thug am feòladair Cumberland léir sgrios air a’ Cheapaich chaidh a sheanair ’na shaighdear ann am Freiceadan Bhraid-albainn, agus aig crìch a sheirbhis fhuair e mar dhuais croit bheag ann an eilean MhicGhuaire. Cò a bha ’na choimhearsnach aige ach athair Dhaibhidh Mhic an

Léigh a chraobh-sgaoil an creideamh Criosduidh am measg nan daoine dubha an Africa. “Cha bu mhath leam di-meas a dheanamh air Mac an Leigh,” arsa an tàilleir, “ach tha mi cinnteach gu’m bi saobh chreidimh ann an Africa mar a bha saobh-chreidimh ann an I mìle bliadhna an déidh searmonachadh Chaluim Chille. Nach aithne dhuit Dun-mhananain? B’ann do Mhananan a bha iad ag aoradh, oir nach b’esan a bha riaghladh na mara ann am beachd nan treubhan Ceilteach, agus chuala mise gu’m biodh muinntir I a’ dortadh measan bhrochain, anns a’ mhuir mar iobairt do Mhananan aig toiseach na naodhamh linn deug. Bha iad ag cur ubh na h-eireige dh’iarraidh ubh a’ gheòidh. Bha fiughar aca gu’n cuireadh Mananan feamainn a’ Chéitein ’na mill air na cladaichean.”

Cha do chòrd sgeul an tàilleir ri Alasdair agus thionndaidh e ri Seumas agus thug e cuireadh dha innseadh mu thurus an t-Sasunnaich mhóir, An t-Ollamh MacIain. Bha deagh chuimhne aig m’athair air an t-Sasunnach ainmeil so agus am fear caol glas do’m b’ainm Boswell a bha ’na sheòrsa gille-cas-fhliuch dha. Is e duine mór foghainteach a bha ann am MacIain, duine bronnach bruidhneach. Bha e cho goirid ’na leirsinn ’s gu’n do leum e á bìrlinn Mhic’Illeathain na h-Innis mu’n do threabh a toiseach claise ann an gainneamh Phort-Rònain. Bha e fliuch gu shléisdean agus is e Boswell bochd a dhìol air a’ mhi-fhortan. Las fearg a’ bhodaich mhóir agus thòisich e air Boswell a chàineadh agus a’ smachdachadh.

“Bha mi,” arsa MacIain, “air mo shàrachadh le luasgan cuain mar a bha an t-Abstol Pòl agus ann an cunnart mo bheatha feadh ghlinn dhòrcha agus bheanntan oillteil na dùthcha neo-chneasda so, agus ma dh’éireas

galar mo bhàis ás an fhliuchadh so, gabh cùram gu’n cnàmh mo chlosach ann an ùir Lunnainn, agus chan ann idir am measg rìghrean borba agus luchd-reubainn nan treubhan Gàidhealach.”

Chuir e seachad an oidhche ann an tigh Mhic’Illeathain os cionn Port Rònain agus faisg air an eaglais dhuibh. Fhuair e am biadh agus an deoch a b’fheàrr a bha ’san tigh agus ged a dh’ith e cearc air aghaidh fhéin, coltach ri Domhnull Cuimeanach, cha robh e toilichte idir nach d’fhuair e cuideach-cungaidh nach fhacas ann an I anns an linn sin. Cha do chaidil e gu math ann an leaba choimhich agus bha e air ghluasad ann an glaise na maidne agus gle neo-fhoighidneach gus an d’fhuair e lòn-maidne.

Rinn e air an eaglais dhuibh agus chuir dreach is maise nan seann togalaichean iongantas mór air.

“Shaoil leam,” ars’ esan, “gu’m b’fheàrr Mac-Shomhairle nan Eilein air spùineadh na air togail eaglaisean, ach faodaidh mi aideachadh gu’n robh aon duine cràbhach ann an Albainn gun Boswell a chur a dhannsadh.”

Ghabh e roimhe gus an do ràinig e Crois Mhic’Illeathain agus an uair a dh’innis am fear-iùil dha gu’n robh e ’na sheasamh anns a’ cheart àite anns an do ghabh Calum Cille anail agus anns an do leig e a sgios dheth an déidh dha, air a thurus deireannach, sabhal nam manach agus an t-eòrna a bha ann, a bheannachadh, las a ghnùis agus ghluais a bhilean mar gu’m biodh e ag ùrnuigh. Ach is ann an uair a ràining e Reidhlig Orain a rùisg e a cheann liath agus a rinn e a bheic mar gu’n robh e ann an làthair nan rìghrean a bha cadal fo na leacan. Cha chualas aon fhacal bhuaithe ach bha bhilean ag gluasad agus tha mi ’creidsinn gu’n robh e ag radh

ris fhéin “Cha chulaidh fharmaid an duine nach mothaicheadh a ghradh d’a dhùthaich air a mheudachadh air Blàr-chath Maratoin, no a chràbhachd a’ blàthachadh am measg làraichean briste I Chaluim Chille.”

Dh’fhan e cho fada ann an Reidhlig Orain nach robh móran ùine aige ri chaitheamh anns an Eaglais Mhóir. Cha b’ionnan dhà-san agus móran a tha tighinn air chuairt do dh’I a nis. Bha fhios aige nach robh clach air làrach do’n Eaglais ann an linn Chaluim Chille, no ceithir cheud bliadhna ’na dhéidh. Ach dhìrich e Tòrr an Abba air an do sheas agus air an do shuidh Calum naomh gu tric. Shleuchd se e fhéin aig Crois Mhàrtainn, agus thug e buidheachas do Dhia gu’m fac e an caol agus na beanntan Muileach a thug sòlas do Chalum Cille dà cheud deug bliadhna roimh a latha-san.

Tha sin a’ toirt ’nam chuimhne nach b’e MacIain a’ cheud Sasunnach no an Sasunnach mu dhéireadh a thug gràdh do dh-eilean I. Bha Sachabheril agus Pennant ann an I agus an Deathan Mac an Rothaich agus an deadh Ghàidheal Màrtuinn a sgrìobh an leabhar a dhùisg ann an inntinn Mhic Iain iarrtas air I fhaicinn.

Is e Sasunnach a bha ann an Leigh Richmond a chuir muinntir I fo fhiachaibh móra. Bha fhios aige-san gu’m b’e teachdairean bho I a sgaoil ar creidimh slàinteil am measg nan cinneach aineolach ann an taobh tuath Shasuinn. Bha e air a nàrachadh gu’n robh I, a sgaoil eòlas agus creidimh feadh na Roinn-Eorpa, gun tigh-sgoile, gun mhaighstir-sgoile, agus chuir e roimhe gu’n cruinnicheadh e airgead ann an Sasunn a thogadh tigh-sgoil agus mar so a phàigheadh beagan de’n ainfhiach a bh’aig I air Sasunn.

Rinn e mar a bha ’na aire agus thruis e na ciadan punnd Sasunnach. Ach cha robh Diuc Earraghaidheal

dol a leigeil le Sasunnach a leithid de thàmailt a chur air Albainn agus thog e air a chosg fhéin an deagh thigh sgoil a tha againn ann an I. Gu dé a thàining ris an airgiod a chruinnich Leigh Richmond? Thugadh e do’n chomunn a bha craobh-sgaoileadh a’ Chreidimh Chriosduidh anns a’ Ghàidhealtachd. Is e sin an t-airgiod a thog an leabhar-lann briagha faisg air an tigh-sgoile agus a bharrachd air sin, a tha ’ga dheanamh comasach leabhraichean ùra a cheannach a chum oilean agus eòlas, cho math ri toileachas-inntinn, a thoirt do mhuinntir I.

Is ann an tigh coimhearsnaich a bu trice a bha mise air chéilidh, Tigh Iain a’ Chnuic. A’ socrachadh bac easgaid air suidheachan, thòisicheadh esan mar so “Tha muinntir I ag gearan gu’m bheil iad air an sàrachadh ag cur cruidh agus chaorach gu ruagadh. Nach ’eil faidhir ann am Bun-easain aig Bealltuinn agus aig Lùnasdail; agus an Dunàra a’ toirt an cuid chaorach agus an uan glé sgiobalta do Ghlaschu. Chan ionann sin agus an t-allaban a bh’air daoine ri mo chuimhne-sa. Cha robh annam ach am balach an uair a chaidh mi le Domhnull, brathair m’athair, do’n Eaglais Bhric. Bha sinn ag iomain buaile de chrodh dubh—crodh seasg, crodh gamhnach, daimh agus aighean. Thug sinn troimh an ghleann mhór iad, agus cha robh sin ach toiseach saothrach. Thug sinn aiseag dhaibh o Rudha-an-Fheurain, do Chearara agus thar caol Chearara do Lathurna. Bha sinn ag cur seachad oidhche aig Tigh-an-Uillt, ag cadal ann an fasgadh pris, agus air ghluasad mu’m blaiseadh an lòn dubh an driùchd. Bha punnd no dhà de mhin choirce againn ann an sgirb a’ bhreacain. Bha cupan fiodha agus spàin adhairc aig cuid ach chunnaic mi fear a’deanamh fuaraig ann an sàil a bhroige agus ag imlich a bhilean ’na déidh. Le bùrn ás an t-sruthan rinn sinn bruthaist

agus ghabh sinn an rathad mór. Ràinig sinn Dail-Mhàili ann an àird an fheasgair agus leig sinn an spréidh gu ionaltradh. Air an là màireach ràining sinn Tigh-an-Droma agus ’s ann an sin a bha an othail. Aig taobh an rathaid, bha tigh beag tubhaidh aig am minic a fhuair sinn dram. Ach mar a bha mi-fhortan an dàn dhuinn cò a bha romhainn ach an gàidsear agus e an déidh dà phige de dheadh uisge beatha a ghlacadh. Bha a’ chailleach bhochd ag caoidh agus ag caoineadh gu’n robh i air a sgrios. ‘O chàirdean,’ ars’ ise, ‘mur dean sibh cobhair orm, bithidh creach is tàmailt orm.’ Is ann an sin a ghabh Dòmhnull brathair m’athair, an stiùir. Rinn e cagar ann an cluais gach cìobair agus dròbhair agus ann am priobadh sùla bha teine mór mòna air ghleus. Lìonadh gach cuinneag le uisge. Thòisich na fir air trod agus na coin air sabaid. Thilgeadh cuinneag uisge ma b’fhior air na coin, ach da rìreadh air an teine. Lìon an seòmar le toit, agus anns an ùpraid thilg Domhnull an gàidsear air a dhruim. Mu’n deach an toit a mach ri luidhear, bha an t-uisge beatha far nach ruigeadh gàidsear air. Bha Dòmhnull ma b’fhior air a nàrachadh gu’m b’e an duine uasal a bha aige ann an àite a’ chiobair a thug oilbheum dha. Chuir e am maor gu càirdeil air ceann an rathaid, agus dh’òl e fhéin agus a chompanaich cuach air chuach de’n deagh stuth air nach do phàigheadh cìs.

“Bha a’ chailleach fìor thoilichte mar a thachair, agus mur do chaochail i tha i beò fhathast. Reic sinn leth na buaile aig faidhir an Dùnaidh agus an còrr aig an Eaglais Bhric. Dhealaich sinn ri Dòmhnull chionn bha gnothach aige-san an Glaschu. A ghiorrachadh a shlighe ghabh e ath-ghoirid troimh choille. A mach á dubhair na coille leum dà mheirleach agus gu foirmeil dh’iarr iad air Dòmhnull bochd a mhàileid a liubhairt, ach ged a bu

mhór a chunnart, cha deach Dòmhnull ’na bhreislich. Thilg e mhàileid air an làr, chrom an dà mheirleach comhla ’ga togail. Ach ma chrom, cha d’éirich iad. Le dheagh bhata dàraich, bhuail e na slaoightearan gu talamh. Thog e a mhaileid agus thug e a chasan ás. An uair a ràinig e Glaschu, chunnaic e daoine a leughadh an aon phaipeir-naidheachd a bha tighinn a mach aon uair ’san t-seachduin, paipeir ris an abradh iad ‘An Courant’; dh’fheòraich e gu’n rudha gnùis no crith ’na ghuth, am bheil sgeul ùr ’sa phaipeir an diugh? Cha chuala e riamh gu dé mar a chaidh do na meirlich, ach bha e ann an dòchas nach tugadh iad aghaidh gu bràth tuilleadh air dròbhair Muileach.”

Chan ’eil ùine air aon fhacal eile ach ma bhitheas sinn uile beò bithidh céilidh fhathast againn agus sin ann an I.

Oidhche mhath leibh.