UIDHIST A TUATH.

Leis an Urr. NIALL MACDHOMHNUILL.

Nach ’eil an ceann teagaisg so a’ toirt ’nar cuimhne na daoine gasda a b’aithne dhuinn agus air an cualar iomradh ann an laithean ar n-òige. Bha seann duine còir againn ann an Uidhist—Iain Mac ’Ille Iosa, aig an robh mar chleachdadh mu’n rachadh e ’steach do thigh sam bith seasamh air an starsnach far an toireadh e dheth a chomhdach cinn, agus theireadh e beag ris fhéin, “gu’m beannaicheadh Dia an Tigh so ’s na bheil ann.” Bu mhath leamsa matà, ’s an dol a mach guidhe an t-seann duine chòir so a chur a dh’ionnsuidh gach dachaidh anns am bi mo ghuth air a chluinntinn an nochd.

Bithidh sinne a chaidh altruim agus àrach ann an dachaidhean anns an robh blàthas is coibhneas a’ riaghladh, gu tric a’ smaoineachadh air laithean sona ar n-òige, agus air na seann daoine grinn a b’aithne dhuinn. Air mo shon fhéin is bitheanta leam a bhi ag gabhail turuis air eathair na cuimhne a null do dh’Uidhist a chum a bhi ag ùrachadh m’eòlais air na bodaich. Bho chionn beagan laithean bha mi ’nam measg a rìs, agus tha mi a’ dol a dh’innseadh dhuibh-se an nochd beagan de na dh’innis iadsan dhomh-sa. Ach mu’n teid mi air m’aghaidh feumaidh mi a radh mu’n deidhinn gur iomadh uair a bhios e ag cur ioghnaidh orm, a dh’aindeoin ’s cho beag is a bha aca de chothrom, cho farsuing is cho domhain is a bha an eòlas, cho geur ’s a bha an comas breithneachaidh agus cho ealanta cothromach is a bha am briathran aig gach ám.

Tha cuimhne agam aon fheasgar ann an tigh brathair mo sheanair, sean Aonghas Camshron, agus e mach gu

math as a’ cheithir fichead. Bha e ag innseadh dhuinn mu na h-atharraichean a chunnaic e fhéin ’na latha ann an Uidhist. Is ann car mar so a dh’innis e an naidheachd.

“Ri m’ cheud chuimhne,” arsa esan, “ ’s ann an so a bha tìr an àigh. Air gach sliabh eadar Marabhal is Uinibhal, null gu loch Una, air na raointean mach gu Langais is Loch Sgadabhagh, fhad ’s a chitheadh sealladh na sùla, bha àirigh an sud ’s an so; an crodh laoigh agus feur gorm brìghmhor, aca gu’n cluasan; mnathan òga le’n còtaichean drógaid a’ figheadh ’s a’ fuaigheal, a’ seinn dhuanag is an gàir cridheil, gun dragh gun chùram, a’ lionadh na tìre le ceòl, ’s iad a’ buachailleachd nam bò.

“Bha sgiobaidhean eile de mhnathan agus fhir ag oibreachadh na ceilp, agus bhiodh feadhainn dhiubh sin a’ dol cho fad ri Lochportain agus Bagh a’ Chàise. Cho fad ’s as cuimhne leam ’s e prìs na ceilp an uair sin deich no dusan punnd Sasunnach an tunna; an diugh chan fhaighear ach mu thrì notaichean an tunna.”

“Dé b’aobhar do’n phrìs tuiteam cho iosal so, Aonghais,” arsa fear de na bha an lathair.

“Bha,” ars’ Aonghais, “gu’n do thòisich a’ mhuinntir a bha ceannach na ceilp air studhannan na bu shaoire thoirt a steach á rioghachdan eile, gu sònruichte as a’ Spàinn. B’e sin latha na dunach do Uidhist! Bha an t-uachdaran a’ faotainn cuid mhaith airgid bho’n cheilp, agus aon uair ’s gu’n d’fhalbh sin cha robh feum air na daoine. Chunnaic mise là ann an Sollas,” thubhairt brathair mo sheanair, “agus tha mi an dòchas nach faicear a leithid ann gu siorruidh tuilleadh. Bha mach á coig ceud duine ann an Sollas agus roghnaich an t-uachdaran an tuath fhuadach. Chaidh a’ bhàirlinn a chur orra ann an toiseach an t-Samhraidh. Thàinig an Siorram le feachd mór de luchd cuideachaidh á Inbhir-Nis agus an

latha a ràinig na daoine sin b’e sin là a’ chruaidh fhortain. Thòisich iad air rùsgadh an tubha thar nan tighean agus air tilgeadh am beagan airneis a bh’annta a mach air an dorus. Bithidh mi moladh ri’m bheò cho sgairteil is bha aon de na mnàthan. Ghuidh i air an t-siorram an tubha fhàgal air a’ cheann de’n tigh anns an robh a’ bheirt fhighidh aice. Cha d’éisd esan ri h-athchuinge, ach mur a do dh’éisd, bha cualach mór de bhata aice, ’na làimh, agus dh’fhiach i deagh sgailc dheth air an oifigeach a b’fhaisge oirre. Chuir so cas bhacaidh orra. ’Nuair a chunnaic muinntir Shollais so cha b’urrainn iad cumal orra fhéin na b’fhaide. Thòisich am batail. Fhuair muinntir a’ bhaile làmh an uachdair. Ghabh am bàillidh agus an Siorram comhairle le chéile, agus shuidhich iad gu’m faodadh na daoine dol air ais do na tighean. Agus oh! mo chlann, b’e sin na tighean. Cha robh air fhàgail de’n chuid mhór dhiubh ach na ballachan. Rinn iad a’ chuid a b’fheàrr de’n chùis bhochd a bha ann. Bha cuid de na fir air an toirt gu cùirt ann an Inbhir-Nis. Dhìteadh iad, agus bha iad air an cur am prìosan. B’e sud latha cho oillteil ’s a chunnaic sinne riamh ann an Uidhist. Ged a fhuair cuid dhiubh air ais do’n dachaidhean aig an ám is duilich leam a radh gu’n robh iad air am fuadach ’san ath Earrach. Chan ’eil fios agaibh ’illean, òga, gu bheil sibh beò an diugh.” Sin matà, a chairdean, sgeul Aonghais brathair mo sheanair air laithean òige.

Bha aon là sònruichte air am biodh fadail air na bodaich gus an tigeadh e. B’e sin latha na féille. Bha cead nan cailleach aca gu bhi a’ deanamh blasad beag air na gloinneachan làn. Air an latha mhór so bha móran reic is ceannach ’ga dheanamh agus cha bhiodh bargain air a socrachadh no air a suidheachadh gu’n deur beag de

shùgh an eòrna. B’ann aig Cnoc na Féille ann an Loch nam Madadh a bha an fhéill ’ga cumail, is bhiodh sluagh mór cruinn ás gach cearn; h-Earraich is Leodhasaich, Muilich is Collaich, Sgitheanaich, is Tirisdich, Goill is Sasunnaich. Anns an ám sin bha Uidhist ainmeal air son an seòrs’ eich a bhàtar a’ togail ann agus bhitheadh daoine tighinn as gach ceàrn a cheannach nan each. Na’m b’urrainn Cnoc na Féille bruidhinn ’s iomadh sgeul a bhiodh ri innseadh. Bha e air a roinn air bailtean Uidhist, àite air leth aig gach baile. Bhiodh na dròbhairean a’ dol air feadh na spréidhe agus ag ceannach mar a chòrdadh iad fhéin agus na bodaich. Bu teann na h-argumaidean is an crathadh cinn a bhiodh a’ dol air aghaidh. Mar a dh’fhaodas sibh a thuigsinn bhiodh na Goill a’ feuchainn ris a char a thoirt ás na bodaich, ach is iad fhéin nach ruigeadh a leas. Bha na bodaich agus na cailleachan a’ suidheachadh prìs a bheothaich mu’m fàgadh iad an tigh. Chaidh Dòmhnull MacRuaraidh gu féill le làir ghrinn, sgiobalta agus e a’ smaoineachadh nam faigheadh e ochd nota deug orra gu’n deanadh e math gu leòir. Cha do thar e an fhéill a ruigheachd ’nuair a thàinig bodach Gallda far an robh e agus dh’fheòraich e do Dhomhnull ciod a bha e ag iarraidh air an làir. Dh’innis Domhnull a phrìs dha agus thionndaidh an Gall agus thubhairt e, “Se mo chuid i.” “Dà,” arsa Domhnull, “chan i, ach mo chuid fhéin.” Thuig Domhnull gu’m b’fhiach an làir barrachd air ochd punnd deug Sasunnach agus mu’n deach an latha seachad fhuair mo laochan mach á fichead punnd Sasunnach air an làir. Dh’fheòraich am fear a cheannaich i dheth, “A bheil thu cinnteach nach dean sìol coire orra?” “Ma tà,” arsa Domhnull, “is e an gearan bu mhotha a bh’aice fhad ’s a bha i agam-sa cho beag dheth ’s a bha i faotainn.”

B’e latha na féille latha nam bodach gu dearbh. Bha iad ag coinneachadh ás gach àite, agus ag cur eòlais as ùr air càch a chéile. Tha iomadh bliadhna bho nach robh féill ann an Loch nam Madadh agus air m’fhacal dhuibh cha robh na bodaich idir toilichte ’nuair a thòisich an dòigh ùr air reic is ceannach. Cha robh e cho taitneach ris an t-seann dòigh a bha cho càirdeil.

Chuala mi na bodaich ag innseadh dhuinn mu’n Inflexible, bàta mór a chaidh a bhriseadh aig Heisgeir. Bha ìm agus càise, feòl agus min innte, agus cha mhór teaghlach a bh’ann an Uidhist aig an ám sin nach d’fhuair cuid de’n bhiadh mhath sin. Beagan bhliadhnachan an déigh an Inflexible, chaidh long mhór eile, a mhilleadh faisg air an aon àite. Ma thug an Inflexible biadh dhoibh thug i so deoch dhoibh. Bha cladach an iar Uidhist cha mhór comhdaichte le bocsaichean agus togsaidean de’n stuth a b’fheàrr, eadar Mac na Braiche agus fion. Cha robh aig muinntir an àite ach iad fhéin a chuideachadh. Chualas fathunn gu’n robh na gàidsearan a’ tighinn. Chuir so na fir ’nan cabhaig. Thòisich iad air na fhuair iad a chur am falach, ged nach robh fhios gu ro mhath c’àit’ an cuireadh iad e. Bha cuid dheth air a thiodhlacadh, cuid eile air a chur anns na saibhlean, agus bha e air aithris os iosal gu’n deach togsaidean a chur a mach air loch an Athain, agus thàtar ag radh gu’m bheil iad an sin fhathast. Chaidh iad fodha ’san lathaich. Bha Iain MacCùthais ag innseadh dhomh-sa mar a rinn esan. Thog e an t-ùrlar fiodha a bha ’s an t-seòmar, chladhaich e sios cho fad ’s a dh’fhaodadh e, lìon e an slochd cho làn is a ghabhadh e, agus chuir e an t-ùrlar air ais mar a bha e roimhe. Ràinig na gàidsearan, rannsaich iad gu teann gach bàthaich is sabhall, gach cùil agus seòmar a bha ’san tigh, agus ged a rannsaich

cha robh aca ach saothair an diomhain. Dh’fhalbh iad mar a thàinig iad. Fad iomadh là an déidh sin bha Iain còir comasach air fàilte a chur air a chairdean agus rud beag a thoirt doibh mar a bu dual is a bu mhath leis.

Ann an Uidhist, tha e air aithris gu’m bheil móran ullaidhean air an tìodhlacadh anns na monaidhean agus na machraichean. Bha Deòrsa Beveridge ag cladhach agus ag cnuasachd ach gidheadh chan fhiosrach mi gu’n d’fhuair e aon dhiubh. Neach a b’fhaisge a chaidh air ullaidh an Dùn-bhàin fhaotainn ’s e boirionnach a bha fuireach air cladach Chircibost. Bha e riamh air aithris mu’n ullaidh so na’n tigeadh duine ás àite sònruichte mu na cladaichean anns am faighteadh fo’n ùir sraidhleam còmhlaich nach bitheadh an ullaidh fad air falbh. Na’m faigheadh tu a’ chòmhlach dh’fheumadh tu cumail air cladhach. Fhuair a’ bhean so a’ chòmhlach ach a réir beul-aithris, ghabh i an t-eagal, air neo thàinig dorchadas na h-oidhche oirre. Co-dhiubh, cha deach i fad air aghaidh ’nuair a ruith i dhachaidh. Chaidh i air a h-ais a rithis ach tha an ullaidh air an Dùn-Bhàn fhathast. Chuala mi fhéin Gilleasbuig Mac ’Illeathain ag innseadh gu’m faca e ann an aisling an ullaidh a tha tiodhlaichte faisg air tigh sgoil Thigh a’ Gheàrraidh. Tha òr, airgiod agus clachan luachmhor ann. Bha an rathad a dh’ionnsuidh na h-ullaidh air a shealltuinn dha, agus an dòigh anns am faigheadh e i. Cha deach e riamh ’na còir, agus cha mhotha a dh’innis e do neach riamh far a bheil i. Bha e de’n bheachd nach robh ann ach cuilbheirt a bha aig an droch spiorad air son a mhilleadh.

Ann an laithean m’òige bhiodh na seann daoine ag cainnt is ag aithris sgeulachdan air Iain MacCodrum, am bàrd Uidhisteach. Bha cuid de na daoine còire sin air bheag fòghluim seach mar a tha sinne an diugh, ach

b’fhiosrach iad am measg nam bàrd. Chuala mise mi fhéin seann daoine ag aithris earrannan móra fada de bhàrdachd do chàch a chéile ann an dòigh a bha fìor thaitneach, agus a bha a’ leigeil ris cho mìon-eòlach agus fiosrach is a bha iad ann an litreachas an daoine. Bu gheur sgaiteach am bàrd MacCodrum ’nuair a bhuaileadh air. Faodaidh gu’n cuala sibh mar a thubhairt e mu’n aoidheachd a fhuair e an tigh coimhearsnaich. Thugadh dha cuach anns nach robh ach fìor bheagan bainne. Cha robh e idir buidheach do bhean an tighe a bhi cho spìocach. Thuit cuileag anns a’ chuaich agus is ann mar so a leig am bàrd aithnichte dhith gu’m faodadh i bhi ’na b’fhialaidhe mu’n bhainne.

“A,” ars’ esan, “a chreutair leibidich a dhol ’g a d’ bhàthadh fhéin far am faodadh tu grunnachadh.”

Sgeul eile a bha air innseadh air. An ám a bhi a’ tiormachadh Loch Asdainn bha a’ mhór chuid de mhuinntir an àite ag cuideachadh leis an obair. Cha do chuir MacCodrum móran dragh air fhéin a dhol ’nan còir gus an t-ám ’sam biodh na fir a’ faighinn rud-eigin a chumadh an cridhe riutha. Air dha tighinn far an robh an obair ’ga deanamh thugadh dhà beagan de na bha a’ dol, agus bha e air a radh ris gu’m b’e sin gloine de “bhùrn Loch Asdainn.” Ann a bhi ag gabhail ris na thugadh dha mhothaich am bàrd am fàileadh. Thuig e sin ciod an stuth a bh’aige, agus so agaibh a bhriathran:

“Gu’m beannaicheadh Dia bùrn Loch Asdainn,
Ge math fhàileadh is feàrr a bhlas,
’S ma tha e mar so gu léir,
’S mór am beud a leigeil as.”

Feumaidh sinn a nis, tha eagal orm, a bhi a’ fàgail oidhche mhath aig na bodaich Uidhisteach, agus tha mi’n dòchas gu’m bi e comasach dhuinn a bhi comhla riutha oidhche air choir-eigin eile.