TIRIODH.

Leis an Urr. EACHUNN CAMSHRON.

Bithidh a muigh ’s a stigh mu chóig agus cóig fichead bliadhna bho’n a ghabh do sheanair agus do sheanmhair ann an ceann tighe is teaghlaich. Agus mar a thubhairt am mac a b’òige, “Mac Eachuinn” mar is bitheanta a theirte ris, “ ’S e do sheanair a rinn gach cuach is cuinneag, gach crannachan is cliabh, gach measair is stòl, gach farmail agus ballan a bhuineadh do’n tigh so. Agus ’s i do sheanmhair a chìr ’s a chàrd, ’s a shnìomh ’s a dh’fhigh snàthain, lìn is ollainn a chaidh air drùim ’s air cois gach creubh fo na cabair dhubha so. A thuilleadh air sin uile, bha obair eile aca a mach ’s a stigh, a dh’fheum iad a bhi ’na ceann. Agus cha b’urrainn iad a bhi fada ’nan tàmh.”

Thug na briathran fàth smaointinn dhomh. Dh’fhiosraich mi de na bodaich mu chor na Tìr Iosail ’s an ám ud.

“Tha cuimhne agam-sa mi fhéin,” thubhairt an Tuairnear( ’s tha esan ochd agus ceithir fichead seachad), “air suidheachadh an tighe a b’fhaisge dhuinn, cho math ’s ged a b’ann an dé e. Ann an ceann-an-teine, bha bòrd tàilleireachd air an taobh shear far an robh aon de na gillean le a shiosar ’s le a shnàthaid a’ deasachadh eididh nam feara. Bha uinneag aig ’uilinn ach cha robh gloine no craiceann innte: ach bha còmhla bheag fhiodha oirre le éill leis an gabhadh i dùnadh is fosgladh a réir na h-àirde o’n séideadh a’ ghaoth. Bha coirean eile an taobh an iar, agus ceannag chònnlaich làmh ris, gus a chur ann no ás a fhreagairt do’n t-séideadh. Bha an teine ann am meadhon an ùrlair, ròpa bho’n spar os a

chionn le slabhraidh agus cromag oirre air a cheann iochdrach air an crochte poit no greideal mar a bha feum orra, agus toll gu h-àrd a leigeadh a mach na toite. Bha aon de nigheanan an tighe agus fead is breab aice air beairt-fhighe, ’s an t-seòmar mheadhoin, agus uinneag anns an robh dà lòsan bheag ghloine aig a h-uilinn-se. Bha bràthair eile dhi ’na shuidhe ’s a’ cheann-shios ag griasachd. Mar sin, tuigidh sibh far an robh triùir luchd-ceaird ’s an aon tigh, nach b’e sin tigh a bu mhiosa cor ’s an dùthaich. Bha cuid de na mnàthan a bha sònruichte air deanamh snàth fuaghail, lìn is ollainn, air son nan tàillearan, agus b’e na goibhnean a bha ’m feum nan snàthad a dheanamh.”

“Nach innis mise a nis,” thubhairt Dòmhnull Iain, “sgeul is fhaide air ais na sin? Is ann air Goirtean Dòmhnuill a bha bàillidhean na dùthcha a’ fuireach mu’n do thogadh as ùr Tigh-an-Eilein. Bha sin mar a tha a’ chlach a th’anns a’ bhalla ag innseadh anns a’ bhliadhna 1748 (seachd ceud deug, dà fhichead ’s a h-ochd). Aig ám mo sgeoil bha muinntir na dùthcha la mòrlanachd a’ lionadh suas a’ chaoil a bha eadar an tigh is tìr. ’Nam measg bha duine bochd a bha’m feum coingheal eich fhaotainn bho choimhearsnach, agus ’nuair a thàinig am feasgar agus, ar leis, ám gu dol dhachaidh, bha e a’ deanamh mu réir gu falbh. Ach chunnaic am Bàillidh e, agus dh’òrduich e dha luchd eile a tharruing mu’n tionndadh e aghaidh air a thigh. Chan fhaigheadh an duine bochd éisdeachd facail, agus o’n a bha fios aige mur deanadh e toil a’ Bhàillidh nach biodh ann dha ach a’ bhàirlinn, cha robh dha ach géill a thoirt: ach anns an fhalbh thubhairt e, ‘Cha chuir thusa seachad oidhche fo sparran Tigh an Eilein ’s tu ann an céilidh ’n t-saoghail so.’ A nis b’e so an ceart nì a bha inntinn a’ Bhàillidh

suidhichte air, gu’ m b’e fhéin an ceud fhear a ghabhadh còmhnuidh ’s an tigh ùr; agus ma bha a chridhe an geall air roimhe, bha a chridhe agus inntinn suidhichte air a nis.

Coma co-dhiubh, mu’n robh an tigh crìochnaichte, dé ach gu’n do dh’fhàs am bàillidh tinn, agus an àite dol na b’fheàrr, ’s ann a dh’fhàs e na bu mhiosa. Bha’n tigh crìochnaichte, ach cha robh esan comasach air a mhath a ghabhail. Bha e cho danarra is cho dian air gu’n luidheadh e ann mu’m fàgadh e an saoghal, is gu’n d’thug e air ceathrar sheirbhiseach a ghiùlan air plaide bho Ghoirtein-Dòmhnuill gu ruig Tigh-an-Eilein, ach dìreach air an starsnaich, dh’fhàg an anail e. Sin agaibh a nis, agus ma’s breug uam e, is breug thugam e.”

“Nach mairg,” thubhairt MacIain Ruaidh, “a theireadh a shàr-fhacal. Bho’n a bha sibh air fad a’ bruidhinn air seann nithean, agus cor is cleachdaidhean nan seann daoine, tha cuimhne agam-sa gu sònruichte air iad a bhi ag innseadh ’s mi ann am bhalach, mu phiuthar do Niall Mac Iain a bha ’s a’ Chlachan Mhór— ’s tha sin bho chionn sia fichead bliadhna: bha an còrr de’n teaghlach a’ buain mòna (no ’ga gréidheadh) air cùl Cnoc Bheiceapuil, mu dheas air Loch a’ Chlàir, no Loch Stanail, mar theirte ris bho chionn fhada—bha mòine cheart ’ga buain ann an Tiriodh fhéin an uair ud—a’ fàgail an tighe do’n chomunn ’s a’ mhaduinn dh’fhàgadh òrdugh aig am piuthair a dhol thuca le’n dinneir an déidh mheadhon-latha. A thaobh an ám de’n bhliadhna bha buntàta is min a’ Gheamhraidh air teirgsinn, agus bha bàrr na bliadhna gun bhi buileach abaich. Co ás, matà, a gheibhte dinneir do luchd-buain na mòna? Cho luath is a bha an nighean réidh de dh’obair an tighe gun mhoille gun teagamh ghabh i mach agus spìon i na

bha dhìth oirre de’n arbhar eòrna. Dhàth i ’m bàrr aige os cionn na griosaich. An sin fhrois i an gràin dheth: chàth i e ’s a’ ghaoith: mheil i e le bràth, chriathair i a’ mhin, agus dh’fhuinn i i, agus thog i oirre do’n bhlàr-mhona. Bha i aig cùl Cnoc Bheiceapuil le biadh na cuideachd aig ám dinneireach—trì mìle bho’n tigh. Fichead bliadhna as a dhéidh so (no dh’fhaoidte còrr), theirig a’ mhòine buileach ann an Tiriodh. Cha robh ach dol do Cholla is do’n Ros Mhuileach a’ bhuain ’s a dheasachadh na mòna. ’S cha b’e sin an connadh saor. Ann am meadhon an t-samhraidh bha iad a’ falbh, fir is mnàthan is eich, ann an sgoithean fosgailte. Bhiodh iad ann an sin fad shia no sheachd de sheachdainnean air bheag dòigh, agus air bheag fasgaidh gu tric. Mar a bha ròlaisteach de fhear-dùthcha dhuinn ’g a chur, cas ma sheach, “Seachd seachdainnean foghair air ùrlar sabhail, aig itheadh na gealaich le solus na cabhraich.”

Bha an ath ùpraid agus imrich ann an tarruing dhachaidh na mòna as na sgoithean anns na puirt Thirisdeach le eich is cléibh.

’S ann ’s an ám so a chuir na Tirisdich eòlas air Niall na Buaile ann an Colla. Bha a’ Bhuaile Bheag aig Niall saor ás a’ ghrunnd—ach ’s e sgeul eile a tha sin—cha robh anns a’ Bhuaile ach àite beag suarach gu leòir, agus cha robh Niall agus Catriona a phiuthar a’ tighinn beò air ’fion is feadagan’. Ach bha pailteas de dheagh mhòine r’a faotainn ’s a Bhuaile-Bhig agus port freagarrach ’ga luchdachadh faisg air làimh. Bha roinn nam blàr toirbheartach do Niall agus cothromach do na Tirisdich; agus mar sin d’am barrachd eòlais. Lean malairt is iomairt na mòna fad nam bliadhnachan, ach bha an connadh cho daor ’s cho saoithreachail ’s nan gabhadh an t-atharrachadh faotainn, gu’m b’e fhaotainn

a b’fheàrr. Cha robh Samhraichean na Buaile ach gu math neo-fhoisneachail, ma chreideas sinn mar a thubhairt Dòmhnull nan Cliabh, ‘gu’m fac e deargann air dùnan Nèill na Buaile agus ceann cnòdain aice ’na bial.’

Co-dhiubh, ni an éigin iom-fhuasgladh. Bithidh mu dheich is ceithir fichead bliadhna bho’n a fhuair Tirisdeach no dhà bàtaichean mór dùinte, agus a thòisich iad air gual a thoirt dhachaidh a Inbhir Ar, Irbhinn agus Aird Rosain. Cha b’fhada gus an do chuir so binn-bàis air na sgoithean agus sladairt na mòna, obair anns an do chaill cuid am beatha le bàthadh, a’ ruith gun chairt-iùil gun chombaist air cladaichean dòbhaidh ann an ceò no ’n gaillinn.

Ann am beagan ùine, cha robh port ’s na h-eileanan-an-iar ás an robh urad bhàtaichean a’ seòladh ri Port Scairinis. Tha deich thar fhichead air ainm agam féin. Bha iad o dhà fhichead gu deich is trì fichead tunna an luchd. Agus a bharrachd air giùlan guail bha iad roinn de’n bhliadhna ag aiseag sreud ás na h-eileanan gu tìr-mór air son margaidh na h-Eaglaise Brice. Rinn iad Tiriodh ainmeil bho Eirinn is Manainn mu dheas gu Sealtain ’is Arcaibh mu thuath. Dh’fhàg seachd smacaidhean Port Scairinis air aon latha le sreud aon duine (Iain Mac Alasdair Oig an Còrnaig) air son na h-Eaglaise Brice, agus chuir iad am buar air tìr aig Carraig a’ Ghràn ’s an Oban.

Is tric a dh’aiseag iad crodh fir Chana; ’s cha robh féill am Barraidh, no an Uidhist a Deas no Tuath, no am Beinn a’ Faodhla nach biodh iad ann.

Tha ’m Buntàta-Ruadh fhathast an Tiriodh a thug Ailein MacPhàidein á Arcaibh an déidh a’ ghalair a thighinn do’n dùthaich. ’S ann air tòir buntàta a bha

Ailein MacThearlaich an Eirinn ’nuair a dh’fhoighneachd e do’n cheud Eireannach a thachair air, “Dé am buntàta is fheàrr agaibh an Eirinn am bliadhna, a Phàdruig?” “Am fear mór tioram,” fhreagair Pàdruig gun mhoille.

Chunnaic cuid agaibh a tha ag éisdeachd rium am Mary Ann. B’e so bàta Shaluim, a thog Niall MacDhomhnuill ic Thearlaich ann an Cadha-gearr. Fhuair i an t-urram air na bha ann air seòladh. Dh’fhag i Scairinis aig deich uairean ’s a’ mhaduinn, le luchd each. Srann gaoithe as a déidh a mach cùl Ile, agus bha i ann am Port Ruis roimh dheich uairean a dh’oidhche: deich is ceithir fichead mìle cho dìreach ’sa ni sreang tharruing e. Ach a chàirdean, nach e an saoghal a chabhagaich gu h-iongantach agus eadhon gu mi-reusanta bhuaithe sin.

“A’ bruidhinn air bàta Shaluim,” arsa Dòmhnull Iain, “a bheil cuimhne agad a nis air Niall a bhi ag innseadh mar a chaidh e gu ruig Eilean Sheòna am Muideart a dh’iarraidh fiodha na h-eathair cheudna?”

“Tha gu math,” arsa na bodaich, á beoil a chéile, “ach ma dh’fhaoidte nach cuala fear-an-tighe e.”

“Cha chuala riamh,” arsa mise, “ ’s bu ghlé mhath leam a chluinntinn.”

“Matà, dh’fhalbh Niall, a ghràidh, gu ruig an Sàilean Suaineartach. Choisich e as a sin gus an Doirlinn, agus fhuair e an t-aiseag do Eilean Seòna. B’fheudar dha dol as a sin gu Aird-nan-darach mu’m faiceadh e am maor-coille. Bha Niall an uair sin ann an tréine a neairt, oir tha bhuaithe sin mu cheud bliadhna. Choisich e air adhart gus an do ràinig e bothan taobh an rathaid aig am fac e cailleachag bheag chiùin ag gabhail buntàta pronn is bainne. Thog i a sùil, ach cha do labhair i smid.

Ghabh Niall roimhe, agus mu dheireadh ràinig e tigh

a’ mhaoir choille. Dh’innis e mar a thàinig e, agus ceann a sheud ’s a shiubhail. “Chaidh thu seachad air bothan beag taobh an rathaid,” thubhairt am maor. “Chaidh,” arsa Niall.

“Am fac thu duine?” ars’ am maor.

“Chan fhac,” thubhairt Niall, “ach cailleachag bheag ag gabhail a tràth aig an dorus.”

“Sin agad,” thubhairt am maor, “mathair nan gillean móra.” Agus dh’innis e’n sgeul mar a leanas:—

Aig an ám ’s an do rugadh an t-aon a b’òige de na gillean móra (agus bha iad sin, mór agus calma) dé ach gu’n deachaidh am mathair bhochd air aimhreit ’na h-inntinn. Dh’fhàg i an tigh gun fhios do dhuine, agus a dubh no a dath chan fhacas fad iomadh bliadhna. Bha daoine am beachd gu’n d’thug i uthachd aisde fhéin, no gu’n do bhàthadh i le tubaist. Ach, aon de na laithean, nach faca aon do na brocairean coltas mnàtha gun bhréid gun chòta ach ruisgte am measg sgeirean dubha a’ chladaich aig beul-thaobh uamhachan a bha aig bun stallachan eagalach na h-oirthir. Dh’innseadh an naidheachd do na gillean móra; agus an aghaidh gach comhairle bhòidich iad gu’n tugadh iad am mathair dhachaidh, oir ’s i am mathair a bha ann. Thug iad an oidhirp, ach ma thug cha b’ann gun am fuil a dhortadh ’s am feoil a reubadh. Ach cha do strìochd iad gus an d’thug iad leotha dhachaidh am boirionnach bochd. Dé mar a thàinig i beò am measg dhóbhran is fhiath-bheathaichean, no dé a bu bhiadh dhi, no c’àite an robh a leaba; dé mar a sheas i fuachd geamhraidh gun chomhdach d’a cneas, is ann aig an Dia Mór tha fios. Ach chunnaic thusa an diugh mathair nan Gillean Móra, ’s i air fàs stòlda ciùin, gun mhath gun chron.

Sin, matà, mar a thachair do Niall air a thurus.

Ach a chàirdean, nach e an saoghal a chabhagaich gu h-iongantach agus eadhon gu mi-reusonta bhuaithe sin: carbadan iarainn, is bàtaichean smùide, is bàtaichean athair. Tha sinn a’ ruith na réise gun ar cead fharraid— ’sam fear a bhios air dheireadh beireadh a’ bhéist air.

Chan ’eil ciall sgur; ach feumaidh mise m’òraid a thoirt gu crìch, agus sin le bhi ’guidhe oìdhche mhath dhuibh uile.