[191] CALUM CILLE—II.
FHIR MO CHRIDHE,
Bha Calum Cille mar sin air a chur air leth airson na h-eaglais, agus an deidh dha Cruithneachan an sagart fhagail, chaidh e gu Dun-Phadruig do sgoil shagartachd a chuireadh air chois leis an Naomh Fionnan an 540 A.D. , agus an sin rinneadh deacon dheth. An deidh sin bha e ag ionnsachadh aig casan Ghemman, aosdana na Laighean, agus is ann an uair a bha e fo churam an oide-fhoghluim ud a chuir e mor-uidh ann an seann bhardachd agus bial aithris na h-Eireann, agus tha cunntas na seann eachdraidh aige a’ foillseachadh nach do dhealaich a mhiann air bardachd a dhuthcha ris fhada ’s bu bheo e. ’S ann an uair a bha e ’s an sgoil so a bha e deanamh mion-chnuasachadh air bardachd na h-Eireann, agus tha na h-uile coltas air gu ’m bu bhard mor e fhein, agus gu robh e ’n a latha air aireamh am measg nan Ollamh. Tha cunntas air gu ’n do chuir e ri cheile co dhiu tri laoidhean Laidinn le roimh-radh an Gaidhlig, agus an Laidionn air thoiseach gach aon diubh. A bharrachd orra sin tha moran de laoidhean an Gaidhlig Eirionnach fo a ainm. Tha an Dr Reeves a’ toirt cunntais air ceithir dhiubh: “Comhradh eadar Calum Cille agus Cormac an eilean I”; “Dan Chaluim Chille an uair a thainig Cormac a shealltuinn air as a
[192] dhuthaich fhein”; “
Oran Chaluim Chille,”
aig an am ’
s an d’
fhag e Doire airson na h-
uair mu dheireadh.
Bho’
n oide Gemman chaidh Calum Cille gu sgoil nam manach an Cluanard,
sgoil a chuireadh air chois leis an Abba Fionnan.
Air a’
chiad latha thainig Calum do’
n sgoil so,
dh’
fhoighneachd e do’
n Abba c’
ait an cuireadh e suas a phailliun. “
Aig dorus na h-
eaglais,”
arsa Fionnan.
Thog Calum a phailliunn beagan shlatan air falbh bho’
n eaglais. “
Cha d’
rinn thu mar dh’
iarr mi ort,”
arsa Fionnan. “
Cha d’
rinn gun teagamh,”
arsa Calum Cille, “
ach an deidh so sud far am bi an dorus.”
Mar a thuirt an naomh b’
fhior:
an uair a dh’
fhas an tigh-
mhanach ud mor agus a chuireadh iomadh leasachadh ris an togail,
sud direach far an robh an dorus. ’
S ann an uair a bha Calum Cille an Cluanard a phosadh e ri driachd na sagartachd leis an Easbuig Etchen,
agus an deidh sin chaidh e fhein agus triuir de chompanaich gu Glasnibhein faisg air Baile-
Cliath,
far an do chuir an Naomh Mobhi sgoil-
mhanach air chois.
Bha an sgoil aig an am ud duinte chionn gu robh plaigh mharbhtach ’
s an aite,
agus le sin chaidh Calum Cille agus a chompanaich air ais gu Ullaidh a’
guidhe gu ’
n tigeadh stad air a’
phlaigh.
Ann a 545 A.
D.
chuir Calum Cille suas tigh-
mhanach an Doire,
no Doire Calgaich,
mar a tha ainm an aite ud air fhoillseachadh ann an seann sgriobhaidhean.
Thug a dhilsean còir dha air an daingneach air an do thogadh a’
mhanistear,
agus an sin thog Calum a
[193] chiad eaglais,
mu astar latha bho bheanntan oige,
agus sealladh boidheach bho a dorus air a’
mhuir ud air an robh e an dan dha an deidh laimhe seoladh airson soisgeil na reite sheirm an eilean I.
Fad linntinn b’
e Doire Chaluim Chille an t-
ainm a thugadh air an aite ud mar chuimhneachan air an naomh ud.
Chaidh am baile chiosnachadh le Sasuinn ’
s a’
bhliadhna 1689,
agus bho ’
n uair sin tha ’
n t-
ainm Sasunnach,
Londonderry,
air,
agus tha mi creidsinn gur h-
e sin an t-
ainm air an eolaiche moran againn.
Am feadh a bha an Naomh Calum an Doire,
bha e togarrach air cuairt a thoirt do ’
n Roimh agus do Ierusalem,
agus tha cunntas an Gaidhlig Eirionnach ag radh gu ’
n deachaidh e gu Tor-
innis (
Tours)
an Naomh Martuinn ’
s an Fhraing,
agus gu’
n tug e leis as a sin leth-
bhreac de na Sgriobtuireaan Naomha bha ’
n a laighe airson ciad bliadhna air broilleach na ciste bh’
air an Naomh ud,
agus gu’
n d’
fhag e an leabhar sin an Doire.
Eadar 547 agus 562 A.D. bhonntaich Calum Cille corr agus ciad eaglais agus sgoil-mhanach. B’e eaglais Doire Magh an aon a b’ ainmeile chuir e air chois, agus tha seann eachdraidh a’ cur an ceill gur h-e a sgriobh “leabhar Doire Magh” an uair a bha e ’n a mhanach ’s an eaglais. Anns an leabhar so tha na soisgeulan air an sgriobhadh an Laidionn, agus chithear an leabhar an diugh ann an Colaiste na Trianaid am Baile-Cliath. ’S e Calum Cille a chuir air chois mainistear nan Ceallan am Midhe cuideachd, agus ’s ann air
[194] an togail sin a tha an leabhar lamh-
sgriobhte (
M.
S.
S.)
ro ainmeil ris an canar “
Leabhar nan Ceallan”
air ainmeachadh. ’
S e obair sgriobhaidh iongantach a tha air an leabhar so bho thoiseach gu dheireadh.
Tha dealbhadh iongantach air na litrichean,
cuid dhiubh a tha cho beag agus gu feumar gloinne chumhachdach a chur riutha mu ’
n deanar a mach iad.
Tha e sealltuinn dhuinn na saothrach iongantaich a bha na manaich ud a’
gabhail ri ni sam bith ris an cuireadh iad an lamh,
agus mar a bha iad cho deidheil air gu’
m biodh obair fhein-
aicheil air fhagail as an deidh mar chuimhneachan orra.
Ach an deidh ’s gu leir cha b’ ann am measg a shluaigh fhein a bha e an dan do Chalum Cille mor shaothair a bheatha fhoillseachadh, ach am measg dhaoine coirbte a bha ’n an suidhe fo bhraighdeanas nan draoidhean a chuartaich iad le saobh-chreideamh air gach taobh. B’ e an sluagh so Cruithnich Albann aig an robh an comhnuidh tuath air na Garbh-chriochan, ’s a’ phairt de Albann ris an canar gu coitchionn a’ Ghaidhealtachd an diugh. Chan’eil e idir soirbh an diugh cinnt fhaighinn air an fhior aobhar airson an d’ fhag an Naomh Calum Eireann, a dhuthaich fhein ris an robh e riamh cho ceangailte le bannan graidh air gach taobh, agus shaoileadh neach ’s docha ’s an dol seachad gu’m b’ fhearr leis fuireach am measg nan eolach agus na h-eaglaisean a chuir e suas a neartachadh bho am gu am le a lathaireachd
[195] agus a chomhairle thoirt dhoibh.
Ach nach cinnteach nach briagnaichear an sean fhacal a tha ’
g radh,
nach’
eil urram aig faidh ’
n a thir fhein,
ach ged bu naomh Calum Cille, ’
s cinnteach gu robh e air uairibh a’
faireachadh nach b’
urrainn dha moran de oibribh mora dheanamh anns na cearnaidhean sin de a dhuthaich do bhrigh ascreideamh an t-
sluaigh.
Mise le muirn,
ALASDAIR MOR.