DÙN-ÀLUINN.

CAIBIDEIL I.

LEABAIDH-BÀIS NA BAINTIGHEARNA.

’S E leabaidh bàis màthar a bh’ ann. Bu ghoirt na briathran a labhradh. Bu trom an sgàil-bhrat a leagadh air na bha ’n làthair ag éisdeachd an seòmar àrd Caisteal mór Dhùin-àluinn.

“A Chailein, a Chailein! Tha mise ’gad fhàgail féin ’s do naoidheag pheathar. Chunnaic mi móran; dh’ fhuiling mi móran; is ghiùlain mi móran ré mo làithean. Cha do ghiùlain caraid no coimheach m’ uallach no mo thrioblaidean dìomhair-sa. Cha d’ aithnich càch riamh mo dhoilgheasan. Chuir mi sgàil an aoibhneis thairis orra, nuair bu truime an cudthrom is nuair bu ghoirte am beum. Ach, a rùin is aona mhic

mo chléibh, lùb, mu dheireadh, mo ghlùinean laga fo ’n eallach throm, agus ghéill mi do ’n uallach. Ruith mi mo réis ’san t-saoghal, is tha mi aig ceann mo shlighe an tìr nam beò. Cha ’n ’eil ionndrainn as mo dhéidh ’san fhàsach so ach thusa mhàin, a Chailein, a rùin—a rùin mo chridhe—agus do phiuthar bheag. Do phiuthar bheag nach fhaca fathast an dà uisge mara, is air nach do mhùthaich ach gann solus na h-aona ghealaich.”

“Bha mise anns an rathad, a Chailein. Bidh tusa anns an rathad, cuideachd. Nuair a dh’ fhalbhas mise, ’s a chì thu mi fo ’n fhòid, thoir an aire dhuit féin. An earail sin tha mi a’ toirt ort: thoir an aire dhuit féin. Dean do dhìcheall air son do pheathar; ach thoir an aire dhuit féin. Tha sibh le chéile anns an rathad. Cuimhnich mo bhriathran, a Chailein: thoir an aire dhuit féin.”

Sheas Cailean òg Dhùin-àluinn aig taobh leabaidh-bàis a mhàthar. Bha dhà làimh paisgte air uchd a bha gluasad fo fhaireachdainnean a chridhe bhriste, bhrùite, ghoirt, mar a ghluaiseas doineann nan speur an cuan roimh làimh. Bha na deòir fhrasach a’ sileadh r’ a ghruaidhean, is neagaid aige le trioblaid thruim.

“Na cuireamsa cùram oirbh, a mhàthair. Ged is iomadh uair cadail a chaill sibh air mo thàilleamh le mo ghòraiche is le m’ amaideachd, cha ’n ’eil mi cho faoin is nach léir domh nì is léir do na coimhearsnaich. Na biodh cùram oirbhse, mhàthair mo ghaoil, air mo shonsa. Is mise mhàin a dh’ ionndrainneas sibh. Bha sibh ’nur cùl-taic dhomh an àm nan càs. Chuirinn earbsa asaibh nuair bhithinn air slighe na h-amaideachd, is ghabhadh sibh mo leisgeul air cho dona ’s gu ’m biodh mo chionta. Ach nuair chailleas mi sibhse, mhàthair, có tuillidh a sheasas an làrach ’nur n-àite dhomh? Nach coma dhòmhsa an saoghal ’nur déidh. Ach na bithibh fo chùram air mo sgàth. Bheir mi ’n aire dhomh féin. Nuair a dh’ fhalbhas sibhse, cha ’n ’eil ann a bheir comhairle màthar dhomh. Cha ’n ’eil, a mhàthair; cha ’n ’eil.”

“Gléidh do mhisneach, a Chailein. Tha do dhleasnas agad r’ a dhèanamh ’san t-saoghal. Seas air cùl do pheathar. Cum suas air a sgàth, an dìlleachdan mi-fhortanach, a tha cheana gun athair, faodaidh mi ràdh, agus a bhitheas am màireach, roimh ghlaodh nan coileach, gun mhàthair ris an dean i sodan is brìodal. An dràsd cha ’n fhairich mo leanabh a call, a’ mànran gu neoichiontach an uchd

coimheach. Ach thig an latha air an ionndrainn mo naoidhean maoth a màthair chaomh, a Chailein, a mhic, a mhic!”

“Faic thusa a còir aig t’ aona phiuthair, ma gheibh sibh le chéile saoghal. Pòs Màiri is cuir do phiuthar air a cùram an dràsd.”

“Tha mise ’gur fàgail le chéile mar dhìlleachdain; agus slàn leibh, a Chailein, a mhic—aona mhac is aona nighean mo ghràidh ’s mo ghaoil!”

Bha làrach muladach an seòmar àrd tigh mór Dhùin-àluinn. Cha robh sùil thioram fo chromadh nan spàrr. Cha robh gnùis air nach robh trioblaid. Cha robh uchd nach robh a’ gluasad le osnaich a’ bhròin. Cha robh cridhe nach robh leòinte le saigheid a’ bhàis; is cha robh neach nach d’ fhairich gu trom, trom a’ bhuille ghoirt a bha ri tuiteam gun dàil air Dùn-àluinn is air a shluagh lìonmhor, bàigheil, blàth-chridheach, tlusail.

Thàinig gnog do ’n dorus. Thionndaidh gach aghaidh ris an fhuaim le clisge. Theann an còmhlan air an ais a dheanamh rathaid do ’n léigh a dh’ ionnsuidh na leapa. Ghlac na h-uile misneach gu ’n toireadh a dheagh sgil mu ’n cuairt an té bha ’ga tonn-luasgadh ’san leabaidh le an-fhurtachd an fhiabhruis

thruim a bha toirt rudha lasanaich theth ’na gruaidhean mìne, suairce d’ am bu dual bhi sgèimheil, glan. Chuir e ’n teas-mheidh ’na beul is leag e chorragan gu blàth, caomhail air caol a dùirn, is an t-uaireadair air bois na làimhe clì. Bha buille chas, gheur aig an fhuil ’na cuislean, is a h-uile buille toirt bean Dhùin-àluinn na bu dlùithe air ceann na slighe bha dol a steach do ’n t-sìorruidheachd bhuain gun chrìch.

Sheall an léigh air an teas-mheidh is chrath e a cheann. Chuir e a làmh fhionnar air a bathais is thionndaidh e gu falbh gun ghuth a ràdh.

“An dean sibh dad idir air son mo mhàthar?” arsa Cailean an guth tacte, briste le bròn. “Am bheil ur sgil gun fheum? Nach sàbhail sibh dhomh i—mo mhàthair, mo mhàthair—ma tha ’n comas is lugha air? No am bheil sibh am beachd gu ’m falbh a’ mhàthair is fèarr air an t-saoghal uile, is gun a leigheas ann? Ciod è tha sibh ag ràdh? Bruidhinnibh. Thugaibh fuasgladh dhìth. Aon latha eile féin de shìneadh air a saoghal, ni e toilichte mi. Aon latha! Dìreach aon latha!”

Cha robh cridhe bha stigh nach robh an impis sgàinidh. Cha robh sùil nach robh

a’ taomadh nan deur. Cha robh ceann nach robh air cromadh le cudthrom a’ bhròin.

“Biodh agadsa foighidinn is misneach mhath, a Chailein, a rùin. Tha tinneas do mhàthar os cionn mo sgil-sa. Cha toir sgil shaoghalta fuasgladh dhìth. Thug sinn uile a h-uile h-oidhirp a b’fhèarr; ach tha i nis an làmhan is àirde agus is cumhachdaiche na làmhan saoghalta. Bi thusa, ghràidh, treun an àm a’ chruadail. Dean thu féin gu duineil ris an eallach. Cha deach uallach air duine riamh nach d’ fhuair e neart g’ a ghiùlan. Leig dhìot am bròn; glac foighidinn, is na bi cur feirg air an Tì a chruthaich sinn uile. Théid sinn uile air a’ cheart taobh a tha ise dol, is cha ’n ’eil fhios aig a h-aon againn air an uair seach a’ mhionaid. Slàn leibh uile.”

Dh’ fhalbh an seann léigh, a fhreasdail aig iomadh leabaidh breith is bàis anns an sgìreachd. Dh’ fhàs a cheann liath am measg an t-sluaigh anns an do thuit a chrannchur nuair bha e glé òg. Dh’ fhàg e bheannachd mu dheireadh aig Baintighearn Dhùin-àluinn, is chluinnteadh a cheum trom, bho chridhe brùite, dol sìos an staidhir. B’ aithne dha i bho thoiseach a làithean. B’ aithne dha a pàrantan roimhpe. Chunnaic e i a’ fàs bho bhi ’na caileig bhig, aotruim, laghaich, gu bhi

’na h-inghin shnasmhoir, fhìnealta, speisealta, air an robh gach àrmunn euchdmhor ’san dùthaich an geall, is an eud r’a chéile air a tòir. Chunnaic e i an latha mi-fhortanach ud a chaidh snaim a’ phòsaidh oirre ri fear Dhùin-àluinn. Chunnaic e gach crois a thàinig ’na rathad riamh; gach neul dubh, tubaisteach a chuir dubhar air a gnùis aoibhnich, ’s a chuir campar air a h-inntinn neo-amharusaich, agus dorran air a cridhe sèimh, seirceil, seunail. Chunnaic e an oidhche ud ceann a saoghail air teachd, a h-àmhghairean ’s a trioblaidean air tighinn gu crìch, agus smal dubh a’ bhàis air leus-mara an ònaranaich, an fheumnaich, ’s an allabain.

B’ e ’n deagh eòlas a bh’ aige air droch chàradh na mnatha maithe a chuir a leithid de shaigheid ghoirt an cridhe an t-seann léigh, a chaidh ainm air a bhàighealachd, air a cheanaltas, is air a chneasdachd, far nach rachadh a shloinneadh gu bràth.

Bha tosd an seòmar na h-easlaine, agus chluinnteadh an t-oibreachadh goirt a bha air an té a leagadh a sìos cho ìosal.

“Am bheil sibh na ’s fèarr, a mhàthair?” arsa Cailean, ’s e cromadh os a cionn, is reachd goirt ’na mhuineal.

“Cha ’n ’eil, cha ’n ’eil, a rùin. Cha bhi

fèairrde ormsa am feasd. An do thill Seònaid?”

“Thill,” arsa Cailean. “So agaibh uisge Tobar an t-sonais. Olaibh e is bithidh sibh na ’s fèarr.”

“Am fac i beothach beò?” ars ise, is chìteadh an cùram a bha ’na gnùis.

Cha d’ thubhairt duine guth.

“Is dògh nach fhaca. Cha ’n ’eil manadh tighinn bhuaithe orm. Tha mi strìochdte ri m’ staid. Tha mo dhòchas làidir, is cha ’n ’eil mo shùil an déidh an t-saoghail.”

An ceann greis dh’ iarr i ’n sgàil a thoirt bhàrr na h-uinneig a chum ’s gu ’m faiceadh i an sealladh mu dheireadh, le soillse nan reul, de mhullach nam beann taobh thall Loch Sìonaba, far an do thogadh i féin agus dusan glùin de a muinntir.

“O, Bheinn-ghlas, a Bheinn-glas! Nach iomadh latha toilichte thug mi a’ cluich mu d’ bhruthaichean! ’S a Shraith-bhàin, a Shraith-bhàin, nach tric a shiubhail mi do chòrsaichean, a’ trusadh nan dìthean ’s nan sóbhraichean, nuair nach robh fios agam ciod è bu chiall do ’n t-saoghal! Och, och!”

Leag i a ceann air a’ chluasaig, is tharruing i osann bho ghrunnd a cridhe. Bha e coltach nach biodh an teachdaire fada gun tighinn, is

cha robh neach a bha stigh nach b’ e mhiann bhi frithealadh dhìth a leigeil fhaicinn a ghràidh.

Chualas ceuman trom a nìos an staidhir; agus có thàinig a steach ach fear Dhùin-àluinn. Gun a chòmhdach uachdair a chur dheth, is gun fhacal a sgoltadh ri neach a bha ’n làthair, choisich e gu socrach, sàmhach gu taobh na leapa. Chunnaic e le shùilean nach robh a’ chrìoch fad as, agus, rud a chuir ionghnadh air cuid de na bha ’n làthair, thàinig tiomachadh mór air.

“Ciod-e- mar tha thu, Mhór, a ghaoil?” ars esan an guth critheanach blàth.

Bhogaich na briathran gach cridhe bha stigh. Bha iad eòlach air caitheamh-beatha fear Dhùin-àluinn; agus lìon iad le ionghnadh air faicinn na buaidh a bh’aig leabaidh bàis a mhnatha air an duine so a bha, o chionn iomadh bliadhna, cho làidir chruaidh, an-iochdmhor, eadhon r’a mhnaoi uasail, bhanail, bhainndidh féin.

Cha ’n ’eil neach, air fheabhas, nach ’eil fàilinn ann. Cha ’n ’eil neach, air a bhuirbe, no air a bhréine, nach ’eil sùileag bhlàth ’na chridhe. Is cha ’n ’eil neach nach tig, uaireiginn, rudeiginn ’na rathad a chomh-fhreagairt ris na buadhan nàdurra so.

Thàinig an latha so air fear Dhùin-àluinn. Bhuail a’ bhuille far am bu laige e, agus dh’ fhairich se i. Mar a thionndaidheas am buinne is laige de shruth fann na contraigh shamhraidh an long is motha théid air uisge, thionndaidh leabaidh bàis a mhnatha faireachdainnean fear Dhùin-àluinn—air an àm co-dhiùbh.

Bha blàthas is irisleachd anns na facail, is thionndaidh a’ bhaintighearn mu ’n cuairt, agus leag i a sùil air.

“Nach ’eil thusa coma. Tha a’ chrìoch air tighinn a nis, is tha mi fàgail mo bheannachd agad. Till air do shlighe, agus tagh do chompanaich. Tagh do chompanaich, a Chailein.”