CAIBIDEIL X.

CAILEAN AIR CHOMHACH.

BHA ’n Bhan-fhrangach a’ farchluais taobh am mach an doruis, is chual i h-uile facal de ’n iorghuill a bha eadar Cailean is ’athair.

Nuair chaidh Cailean Mór a steach do ’n t-seòmar far an robh i, thòisich i air miodal, ’s air brìodal ris ’na dòigh chealgaich, mheallta, bhradaich féin.

“Tha thu air do chur mu ’n cuairt, a rùin. Cha d’ fhuair am peasan a smachdachadh aig glùn, agus cha ’n ’eil a sheòrsa furasda a smachdachadh aig uilinn.”

“Nach smachdaich!” ars esan. “Nach smachdaich! Cha leig mise thairis orm e na ’s mò na leigeas mi an giolcam-dòbhram is motha thachair riamh orm.”

“B’ e sud an duine ghleidheadh a suas deagh chliù is fuil uasal rìoghail nan àrmunn meanmnach bho ’n d’ thàinig e.”

“Ach creinidh e air an sin; agus creinidh e air na beachdan saobh-chreideach a thaobh uachdranais is fìor-uaisle tha ’m Ministear

Mór misgeach an déidh a stalcadh ’na cheann gun eanchainn. Fhuair e taobh na locrach de ’n chòmhla agus gleidheadh se e; air-neo cha mhise fear a th’ ann.”

Bha Dùn-àluinn a’ spaidsearachd air an ùrlar ’s a’ toirt sad chruaidh da chasan air a h-uile ceum, a dhaingneachadh nam facal.

“Cha seilbhich e oighreachd Dhùin-àluinn, ma dh’ fhaodas mise, agus neach ’sam bith a ghabhas roimhe, cha tog e smùid air làn sluasaid de ùir a bhuineas dòmhsa.”

Bha a bhean air a h-éibhneachadh thar tomhais. Bha ’n t-srian aice an ceann a’ bhurraidh agus stiùireadh si e an taobh a thogradh i, ’s a teangadh ’na pluic a’ magadh air.

Thachair an dà bhonn odhar air a chéile, agus bha iad a’ còrdadh gu math.

“Fhuair mise mo dhùrachd a nis, agus, ma dh’ fhaodas mi, gleidhidh mi i. Cha bhi bana-mhaighstir ann ach mise. Ma bhitheas mi ’n déidh m’ fhir—Ha-ha-hà! M’ fhir! agus cha bhi oighre ann ach mo shliochd, ma tha sliochd an dàn domh—chì mise an oighreachd air a glanadh gus nach bi fiamh no giamh orm gu ’m bi Cailean Og anns an rathad orm. Chì. Chuir mi romham e. Is mise bean Dhùin-àluinn. Ha-hà.”

B’ iad so a smaointean. B’ e so a dùrachd. Am fad so fhuair i leatha e.

Nuair a dh’fhàg Cailean an caisteal, bho ’n do bhreab, ach gann, ’athair am mach e, thug e air, lom is dìreach, gu Màiri. B’ i ’n aon chùl-taic a bh’ aige nis, bho na chaill e mhàthair. B’ ann rithe daonnan a leigeadh e chomhairle. B’ ann bhuaipe daonnan a gheibheadh e comhairle chuireadh misneach ann, anns an daoras ’san robh e ri linn na h-ùpraid ’s an tionndadh bun os cionn a bha ’na dhachaidh—an dachaidh sin a bha nis air fàs cho fuar chumhann da ’s nach robh àite aige ’san oiseann bu lugha ’s a bu shuaraiche dhìth.

“Cha ’n ’eil mi mìr air mo mhealladh. ’S ann a bhithinn air mo mhealladh gu mór na ’m b’ è ’n t-atharrach a thachair,” arsa Màiri. “Is fada bho na thubhairt mi riut gu ’n robh an teine ’ga fhadadh; is cha ghabhadh e cur annad gus am fac thu nis e le do dhà shùil féin. Agus tha mi glé thoilichte. Feumaidh tu an dùthaich a thoirt greis mu d’ cheann; oir gu cinnteach, a Chailein, tha eagal orm nach bi do bheatha sàbhailte.”

“Tha mi ’ga fhaicinn sin a nis, cho soilleir ri gréin a’ mheadhon-latha shamhraidh.

Ciod è ’sam bith mar a thachair Seumas Weldon bochd amaideach r’ a bhàs— ’s e sin có ’sam bith a mharbh e— ’s e ’n fhoill a chaidh a chluich—chaidh a mhort—ach dìolaidh an ciontach air a shon lath-eiginn, ciod è ’sam bith cho fad air falbh ’s a tha e. Bha e ’san rathad. Tha mise ’san rathad, cuideachd; ach ni mi feum de ’n fhaire-mhonaidh a fhuair mi. An nochd féin bithidh mi air ceann an rathaid. Ach ciod è mu d’ dheighinn-sa; agus mu dheighinn Móir Bhig, gus an till mise a rithis, ma tha e an dàn domh?”

“Cha ’n ’eil am Móir Bhig ach an leanabh. Leanaidh mise rithe fhad ’s a dh’ fhàgar agam i; ach tha a’ cheud chòir aig a h-athair oirre. Cha ’n ’eil cùram dhòmhsa na ’s mò. Tha mo shean mhàthair agam ri sealltainn as a déidh, agus feumaidh mi bhi faicilleach; agus a’ cheud fhosgladh a gheibh mi, fàgaidh mi so. Tha a’ bhiodag annamsa cho math ’s a tha i annad féin.”

“Cha ’n ’eil teagamh ann,” arsa Cailean, “ach ciod è ’sam bith taobh air an toir thu t’ aghaidh, lean ri mo phiuthair.”

“Na cuireadh sin cùram ort,” arsa Màiri. “Far am bi mise ’s mo mhàthair, bithidh ise; no ’s è ’s gu ’n téid a toirt bhuam le cluip. Cha chuirinn earbsa anns an té ud na

b’ fhaide na thilginn i. Tha i cunnartach ’san dùthaich.”

Air an oidhche ud féin, dh’ fhàg Cailean tìr a dhùthchais, Shuidh e féin is Màiri taobh an teinidh a’ bruidhinn air a h-uile dòigh a b’ fhèarr a ghabhadh rathad ùr a réiteachadh troimh ’n fhàsaich anns an do chuireadh iad le chéile le ìobartan na dreige a thàinig cho tubaisteach anns an t-slighe orra le chéile.

Nuair thòisich an speur air fàs glas os cionn Beinn Bhuidhe, agus a’ mhaduinn air dèanamh gu bòidheach thog Cailean air. Shìn se e féin thar a pheathar, agus srannd aice an cadal sàmhach socrach, neoichiontach de àmhghairean an t-saoghail, agus phòg se i gus an do fhliuch e a falt le dheòir. Dh’fhàg e beannachd aig Màiri is aig a màthair, is tharruing se e féin air falbh bho ’n aon làraich a bu ghoirte air an do sheas e riamh, ach taobh leabaidh-bàis a mhàthar.

Astar beag air aghaidh taobh an rathaid bha ’n cladh, anns an do thìodhlaiceadh a shìnnsearachd fad iomadh linn. ’Sa cheart ùir so bha mhàthair a’ cnàmh. Chaidh e steach. Sheas e ’sa chomhar-thràth aig ceann na h-uaighe, ’s a bhoineid ’na dhà làimh. Bha sàmhchair uile mu ’n cuairt comh-réidh ri

sàmhchair na h-uaighe féin. Shìn Cailean e féin air uaigh a mhàthar, is shil a dheòir air a’ phloc ghorm. Spìon se e féin air falbh, agus an uair a fhuair e air ceann an rathaid a rithis, dh’ fhairich e mar gu ’m faigheadh a chridhe goirt aotromachadh. Bha e toilichte gu ’n d’ fhuair e seachad an dà rud ud a bha cur eallaich air ri linn e bhi air fhògradh bho dhachaidh, lom, falamh: dealachadh ri Màiri, a leannan, agus ri Móir Bhig, a phiuthar, agus taghal ’sa chladh a chum sealladh aon uair eile de uaigh a mhàthar.

Cha ’n ’eil àm ’sam bith is motha dhrùigheas suidheachadh de ’n t-seòrsa so air neach a bhitheas a’ fàgail a dhachaidh ’s a dhùthcha, na àm briseadh fàire, nuair tha ’n saoghal uile an clos na suain, gun smuairean, gun smaoin air ainneart, no càs, no trioblaidean an fhàsaich so. Dhrùigheadh e air neach ’sam bith. Dhrùigh e air Cailean Og Dhùin-àluinn. Bu dùth dha gu ’n drùigheadh.

Ach ma dh’ fhalbh e, bha beannachd ’na chois. Bha spéis aig an t-sluagh dhà. Bha na dh’ fhàgadh de thuath air an oighreachd a’ cur earbsa as, agus a’ tighinn beò an dòchas gu ’m faigheadh iad fois is clos na ’m biodh e ’n dàn da, lath-eiginn, suidhe mar uachdaran an caisteal Dhùin-àluinn. Thuit an dud ’s an

dad nuair dh’ fhalbh e, agus cha b’ e falbh ach a chur air falbh, mar a dh’ éirich do mhóran aca féin.

Bha ’n oighreachd air dol fàs a chion sluaigh. Bailtean móra farsuinn, ’s gun r’ a fhaicinn annta ach cìobairean. Mar a chaidh a ràdh cheana, bha na dh’ fhuirich de ’n t-sluagh air tuineachadh ri cladach, a’ tighinn beò air dhòigh éiginn eadar iasgach is àiteach, air uachdar chreag, is mòrlanachd do ’n uachdaran air seachd sgillinn ’san latha, agus clach de mhin Innseanaich oidhche Shathuirne nuair stadadh iad. Ri ùine dh’ éirich am pàigheadh-latha caigeann sgillinn, is bhiodh na truaghain ’gan cunntas féin beartach na ’n tigeadh an latha ’sam faigheadh iad tasdan. Cha robh feum a bhi gearan. Cha robh e furasda tighinn as eadar bàillidh uaibhreach, dìoghaltach agus uachdaran gun fhathamas, gun seirc, gun iochd, gun tròcair, ach an sluagh a shiogaladh gus an sgillinn a b’ fhaide mach.

Cha robh ach an aon duine ’san sgìreachd a ghabhadh an taobh; agus b’ e sin am Ministear Mór, mar theireadh iad ris: Dòmhnull Stiùbhart, ministear na sgìreachd. Ach bha e féin air cloich an turramain. Bha ’m ministear gun chùram mnatha no

teaghlaich, agus anns na bliadhnachan mu dheireadh a bha e ’n seilbh na sgìreachd, thug se e féin a suas gu buileach do ’n deoch làidir.

Air uairean b’ e bu cheann-teagaisg dha ’sa chùbaid an t-asdar a bha eadar a thigh féin agus tigh-òsda a’ chlachain. Air uairean eile is minic a chunnacas e an àite uaigneach ’sa mhonadh, air a rathad dhachaidh as a’ chlachan, ’s an daorach air, ’s gun air ach a’ bhriogais. Bhiodh am bata air stobadh ’sa ghrunnd ’s a chòta is ad air, is esan a’ dannsadh mu choinneamh, ’s a’ maoidheadh, ’s a’ sèarsalachadh a dhòrn ’s ag iarraidh air tighinn air aghaidh ’s nach fhàgadh e òirleach ann. Air uairean, ’s e Dùn-àluinn a bhiodh ann, ’s air uairean eile, uachdaran air choireiginn eile. Bha e féin fo chomaraich nan uachdaran; ach ged a bhà, cha robh aige orra. Bha e de theaghlach measail, ’na dhuine ionnsaichte, agus duineil; foghainteach, neo-eisimeileach, gun eagal, gun ghiorraig, gun sgàth, ciod è ’sam bith an taobh a thigeadh e.

Ach bha a’ bhiodag ann. Cha b’ ann air son na deoch a mhàin; ach air son gu ’m biodh de ladarnas ann ’s gu ’n toireadh e achmhasan do na h-uachdarain mheasail, no

gu ’m faigheadh e coire ’sam bith dhaibh. Thug e, gu sònruichte, oilbheum do Dhùn-àluinn; is chuir Dùn-àluinn roimhe dìoladh a thoirt am mach. Thug e cùis a’ mhinisteir air beulaibh na cléire; ach, ged a thug, cha do mheataich sud am ministear dad.

Cha robh àite an suidheadh no an seasadh e, nach b’ e dì-làrachadh na dùthcha bu chuspair da. Leudaicheadh e air còirichean an t-sluaigh air an fhearann, agus an t-seòltachd leis an deach na h-uachdarain an seilbh, ’s mar a fhuair am fear bu mhotha ceilg is seòltachd an roinn bu mhotha de ’n dùthaich, agus mar a rinn iad an sluagh ’nan tràillean le laghannan a fhreagairt orra féin, ’s ’gan daingneachadh féin an seilbh ’s an ùghdarras leis an robh comas aca fòirneart a dheanamh air an ìochdarain.

Rinn iad sin. Rinn Dùn-àluinn a’ chuid bu mhotha dheth, is cha b’ ann dà bu dual. Cha robh craobh-ghineil an Albainn cho foirfe stoc is geugan ris a’ chraoibh as an do shìolaich e. Is annamh craobh air nach meath geug uair-eiginn. B’ e Dùn-àluinn laoghan na craoibhe de ’m buineadh e. B’ e, cuideachd, an aona gheug a chrìon ’s a shearg ’s a ghrod, làn mhosgain is fhineag is chnuimh. Cha b’ ionann e ’s na h-àrmuinn eile bha

roimhe ’s ’na déidh, aig an robh meas air an t-sluagh a bha ’nam mèinn, a bha iochdmhor, coibhneil, tlusail riutha, a ghleidheadh daonnan mu ’n cuairt orra iad, agus a chìtheadh ceartas aca an còir ’s an eucoir.

Cha deach Dùn-àluinn riutha. Dh’ìnnseadh am Ministear Mór sin cho math ris a’ chòrr, gus an dùraiceadh Dùn-àluinn òl air an uisge a dh’ aon bhalgam.

Bha fadal air gus an tachradh am ministear air.